Yetmiş ilin ədəbi-tarixi mənzərəsi

ELÇİNİN “SOSREALİZM BİZƏ NƏ VERDİ?” KİTABI ƏSASINDA

Azərbaycanda ədəbi tənqidin kökləri çox qədimlərə gedib çıxsa da, əslində onun əsryarımlıq yaşı var. Ədəbi-ictimai fikrimizin nəhənglərindən biri-M.F.Axundzadənin tarixi xidmətləri sırasında onun ilk milli tənqidçimiz kimi şərəfli missiyası da haqlı olaraq qeyd edilir. Axundzadədən sonra F.Köçərli, A.Sur, Ə.Hüseynzadə, Seyid Hüseyn bu estafeti davam etdirdilər. Ancaq əsl, professional tənqid keçən əsrin hadisəsidir. İyirminci-otuzuncu illərdə Əli Nazim, Mustafa Quliyev, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Atababa Musaxanlı, İbrahim Xəlil, Məmməd Arif, Mikayıl Rəfili, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal, Əziz Şərif, Cəfər Cəfərov, Mirzə İbrahimov, Hidayət Əfəndiyev, Əkbər Ağayev, daha sonrakı illərdə Kamal Talıbzadə, Mehdi Məmmədov,Əziz Mirəhmədov, Qulu Xəlilov, Pənah Xəlilov, Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qvarayev, Şamil Salmanov, Gülrux Əlibəyli, Akif Hüseynov, 70-80-ci illərdə bu estafeti davam etdirən Aydın Məmmədov, Kaml Vəliyev, Nadir Cabbarlı, Kamal Abdullayev, Rəhim Əliyev, Məryəm Əlizadə, Qurban Bayramov, Nazif Ələkbərli, Şirindil Alışanlı, Nizami Cəfərov, Nizaməddin Şəmsizadə, Vilayət Quliyev, Arif Əmrahoğlu, İlham Rəhimli, Tehran Əlişanoğlu, Əsəd Cahangir, Cavanşir Yusifli, Nərgiz Cabbarlı, Aydın Talıbzadə kimi tənqidçilər yetişdi. Bu sırada məxsusi yer tutan bir tənqidçinin də adını unutmaq olmaz – bu, görkəmli bir yazıçı kimi tanıdığımız Elçin Əfəndiyevdir.

Elçin Əfəndiyev professional tənqidçidir. “Yazıçı tənqidi” deyilən bir ifadə var və bu haqda düşünəndə bir çox şair və nasirlərimizin öz qələm dostları barədə yazdıqları “dostyanə” məqalələrini, bəzən isə ədəbiyyatın müxtəlif problemlərilə bağlı çıxışlarını xatırlayıram. Elçinin tənqidi yazıları isə “dostyanə” deyil, müasir ədəbi prosesi dərindən duyan, bu prosesi məhz tənqidçi meyarları ilə qiymətləndirən, ədəbiyyatın təəssübünü çəkən bir müəllifin fikir və düşüncələrini əks etdirir.

Elçin Əfəndiyev o tənqidçilərdəndir ki, həmişə ədəbiyyatın bu və ya digər problemi ilə bağlı ilk həyəcan təbili –SOS siqnalı ilə ədəbi prosesdə bir canlanma yaradır.Onun hələ keçən əsrin yetmişinci illərində yazdığı bir çox məqalələr- “Şeir axını”. Nə etməli”, “Hekayə canrı. İmkanlarımız və iddiamız”, “Uman yerdən küsərlər” (ədəbi tənqidlə bağlı), “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı haqqında”, daha sonrakı illərdə “Tənqidimizin metodoloci problemləri”, “Ədəbi proses. Olum ya ölüm?”, “Azərbaycan ədəbi prosesində nələr baş verir” ..bu yazılar ədəbi fikri mübahisəyə, polemikaya, fikir mübadiləsi aparmağa səfərbər edən tənqid nümunələridir. Yenə bir faktı xatırlatmaq istəyirəm. Keçən əsrin 70-80-ci illərində, SSRİ vaxtında “Drujba narodov”, “Voprosı literaturı” “Literaturnaya qazeta” səhifələrində ən çox çıxış edən Azərbaycan tənqidçisi məhz Elçin Əfəndiyev idi. “Sosrealizm bizə nə verdi?” – Elçinin keçən ilin sonlarında “525-ci qəzet”də çap olunan böyük məqaləsi də çox mühüm bir mövzuya həsr edilib. Otuz il, qırx il, əlli il bundan öncə istər Ümumsovet, istərsə də Azərbaycan ədəbi tənqidində sosrealizm birmənalı şəkildə təbliğ olunurdu. Elə bir tənqidçi, ədəbiyyatşünas tapılmazdı ki, hər hansı bir problemdən və əsərdən söz açanda, sosializm realizmi prinsipləri ilə hərəkət etməsin. Sosializm realizm sovet ədəbiyyatının əsas yaradıcılıq metodu kimi yetmiş il ədəbiyyatın başı üzərində hakimi-mütləq idi.

O, şüurlu və həm də süni şəkildə yaradılmışdı, əvvəlcə müxtəlif termin və məfhumlarla (“neorealizm”, “tendensiyalı realizm”, “monumental realizm”, “proletar realizmi”, “ictimai realizm”, “qəhrəmanlıq realizmi”) adlandırılan, sonra Stalin və Qorki tərəfindən bu cür terminlə tənqidi fikrin ruporuna çevrilən bu metod yetmiş il ərzində Azərbaycan ədəbiyyatında da dəyişməz qaldı. Onu klassik realizmlə üz-üzə qoyaraq ən doğru bir metod kimi, özü də novator bir metod kimi təbliğ elədilər. Bu metodun, cərəyanın əsas prinsipləri partiyalılıq, xəlqilik, tarixi nikbinlik, inqilabi romantika, çoxmillətli ədəbiyyat ideyası, formaca milli, məzmunca sosialist ədəbiyyatı kimi siyasi doktrinalar təşkil edirdi. Biz “şüurlu” və “süni” ifadələrini işlətdik. Bəli, sosrealizm şüurlu şəkildə yaradılmışdı, çünki proletar inqilabı qalib gəlmişdi və Leninin ideyalarını mədəniyyətə, ədəbiyyat və incəsənətə də məhz şüurlu şəkildə tətbiq etmək lazım idi. Çünki onlar yaxşı bilirdilər ki, kütlələri inqilabla, sosializm ideyaları ilə tərbiyə etmək üçün ədəbiyyat böyük silahdır. Amma bu metod həm də süni idi, çünki zorla , ədəbi prosesin öz qanunauyğunluğu kimi deyil, təzyiqlə, göstərişlə yaradılmışdı.

Elçin də “bu danılmaz həqiqəti, yetmiş illik ədəbi vaqeələri, onun ədəbi irsini” obyektiv şəkildə təhlil edir, elmi-nəzəri təsnifatdan keçirir. Müəllif yazır: “Bir küll halında götürsək, sovet dövrü ədəbiyyatının ...bədii-estetik faciəsi onda idi ki, fərdi səciyyəli bu seçimi istedadlar yox, Sistem seçmişdi: sosrealizmi məcburi ədəbi metod kimi hakimliyəgətirmişdi və təxminən 1924-56-cı illər arasında –Sistemin ədəbi ideologiyası formalaşdığı vaxtdan Sov.İKP-nin XX qurultayında Nikita Xruşşovun Stalin kultuna qarşı söylədiyi məruzəyə qədərki dövrdə-yaradıcılığa başlamış yazıçılar (eləcə də rəssamlar, bəstəkarlar, memarlar, recissorlar və s.) sosrealizmə məhkum edilmiş yaradıcı insanlar idi”. Elçin Sistemin ədəbi ideologiyasının daşıyıcısına çevrilən sosrealizmin yetmiş il ərzində Ümumsovet və Azərbaycan ədəbiyyatında yaratdığı ziddiyyətləri, təzadları, inzibatçılığı,məhdudluğu diqqətlə izləyir. Beləliklə məlum olur ki, sosrealizm deyilən bu metod Sistemin əlində çox zərərli bir silah olmuşdur.

“Ədəbiyyat nədir? İkicə sözlə desək: istedadın ifadəsi. Sistemin sosrealizm vasitəsilə ədəbiyyatı idarə etməyə çalışması, əslində, istedadı idarə etmək istəyi və hərisliyi idi”. Ancaq Sistemin və sosrealizmin bütün cəhdlərinə baxmayaraq istedadı tamamilə ram etmək mümkün deyildi: “İstedad sahibini məhv etmək olar (Mikayıl Müşfiq), onu siyasi-ideoloji baxımdan fanatikləşdirmək olar (Mehdi Hüseyn), istedadın müəyyən hissəsini “özününküləşdirmək” olar (ədəbiyyatımız partiya rəhbərliyinin, yaxud Kreml ulduzunun vəsfi əvəzinə daha artıq “Vaqif”lərə, Səməd Vurğun; “Cənub şeirləri”nə, Süleyman Rüstəm; “Rənglər”ə, Rəsul Rza; sahib ola bilərdi), ancaq sosrealizmin təcrübəsi bir daha sübut etdi ki, istedadı tam şəkildə ram etmək mümkün deyil”. Bu kitabda Elçinin ən çox işlətdiyi söz ZİDDİYYƏTdir. Yetmiş ilin ictimai-sosial təzadlarını, bu təzadların bədii söz sənətində də öz əksini tapdığını hər səhifədə görmək olar. Doğrudan da, Sistem elə qurulmuşdu ki, açıq-aşkar paradoks vəziyyətlər yaranırdı. Otuzuncu illərdə proletar ədəbiyyatını var gücüylə müdafiə edən Əli Nazim, Mustafa Quliyev, Məmmədkazım Ələkbərli az sonra repressiyanın qurbanı oldular.Amma məsələ orasındadır ki, repressiya nə qədər şiddətlə tüğyan eləsə də, Azərbaycan ədəbiyyatı Cavidləri, Müşfiqləri, Cavadları itirsə də bir çox istedadlar bu bəladan xilas ola bildilər. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı öz varlığını hifz edə bildi. Elçin doğru qeyd edir ki, ədəbi cərəyan, metod kimi sosrealizmin bədii-estetik əmsalı çox aşağı idi və bunun səbəbini də belə aydınlaşdırır ki, dünya ədəbiyyatı tarixində siyasət, rəsmi ideologiya heç bir ədəbi cərəyana sosrealizm dərəcəsində müdaxilə etməyib. O zaman həmin siyasi müdaxilə, eyni zamanda, inzibati müdaxilə, ağır, sarsıdıcı fiziki və mənəvi zərbə idi: Sistem sosrealizmdən istifadə edərək, nəinki ədəbiyyatın, həm də bir insan kimi yazıçıların taleyini həll etdi.

Elçin Sistemin yaratdığı, təlimatlandırdığı sosrealizm realizmi ədəbiyyatının prinsiplərini şərh edir. Vaxtilə partiyalılıq, xəlqilik, tarixi nikbinlik, inqilabi romantika bu ədəbi metodun başlıca xüsusiyyətləri kimi izah olunurdu. Lakin bunlara yenidən qiymət verdikdə, bir daha əyan olur ki, bu prinsiplər milli ədəbiyyatların inkişafına nə qədər böyük zərbə vurmuşdur.”Bu ədəbi metod insanın bədii təsvirini iki zidd qütbə böldü- “müsbət” surətlər və “mənfi” surətlər. ..Romanların, pyeslərin, hətta poemaların konfliktlərini “müsbət” insanların sosioloci mübarizələri təşkil etdi aə həmin “mənfi”-”müsbət” təsnifatını bədii-etik psixoloci meyarlar deyil, siyasi meyarlar müəyyənləşdirdi. Yəni hakim ideologiyanı təcəssüm etdirən surət “müsbət” idi və o, “mənfi” ola bilməzdi, bu ideologiyaya yad hərəkətlərə yol verən isə heç vəchlə “müsbət” surət ola bilməzdi”. Stalinin ölümündən sonra ölkədə şəxsiyyətə pərəstiş kultu aradan qaldırılmağa başladı . Xruşşovun cirə ilə də olsa, bəxş etdiyi demokratiya, söz azadlığı öz bəhrəsini verməyə başladı. Artıq əllinci illərin axırlarından başlayaraq ədəbiyyatda müəyyən stereotiplər qırılmağa başladı, “yeni bir nəsil ədəbiyyatı gəldi ki, bu, yalnız nəsildəyişmə prosesi yox, bədii-estetik hadisə idi”. Bu nəsil Elçinin özü də daxil olmaqla, “altmışıncılar” idi. Onların gəlişi, Elçinin doğru qeyd etdiyi kimi,sosrealizmin zəiflədiyi illərə təsadüf edirdi. Rus ədəbiyyatında Y.Trifonov, V.Rasputin, V.Belov, A.Voznesenski, Y.Yevtuşenko, V.Axmadulina, Azərbaycan ədəbiyyatında isə F.Sadıq, F.Qoca, Y.Səmədoğlu, Anar, Ə.Əylisli, İ.Məlikzadə, V.Səmədoğlu, İ.İsmayılzadə, Ə.Salahzadə, F.Kərimzadə, Ç.Ələkbərzadə və başqa “altmışıncılar” ədəbiyyata təzə səs, nəfəs gətirdilər. Elçin “altmışıncılar”ın zaman baxımından miqyas genişliyi əldə etdiyini yazır və biz də bu fikrə şərik oluruq ki, “1950-ci illərdə yaradıcılığa başlamış Əli Kərim, yaxud Sabir Əhmədli də, 70-ci illərdə potensial imkanları üzə çıxmış R.Rövşən, M.Süleymanlı, Ç.Əlioğlu, Z.Yaqub, S.Rüstəmxanlı, N.Kəsəmənli, V.Bayatlı Önər, S.Səxavət, Dilsuz, Şahmar da “altmışıncılar”ın nümayəndəsi hesab edilir”. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu bir qədər mübahisə doğursa da, burada müəyyən yaş amili yox, ədəbiyyatın ümumi, müştərək cəhətləri nəzərə alınmışdır. Çünki bu adları çəkilən yazıçıların hər birinin yaradıcılığı fərdi xarakter daşısa da, həyata, gerçəkliyə münasibətdə bir nöqtədə birləşirdilər.

Elçin “altmışıncılar”ın yaradıcılığını belə səciyyələndirir: “Altmışıncılar” ...həqiqəti yazdı və bu həqiqət yalnız ictimai məna kəsb etmirdi, bəlkə də daha artıq dərəcədə insani məna kəsb edirdi. İnsanı bir-birinə zidd “mənfi” və “müsbət” qütblərdə təsvirdən qaçmaq, “mənfi”də “müsbət”i, “müsbət”də isə “mənfi”ni görə bilmək, yəni insanı mürəkkəb, ziddiyyətli bir varlıq kimi qəbul etmək, cəmiyyətdə tutduğu yerdən və mövqedən asılı olmayaraq, onun psixolocisinin dərinlərinə varmaq, dünənə qədər ədəbiyyatda yalnız gülüş hədəfi olan personajların prototiplərinə yeni nəzərlərlə baxaraq, onlarda tamam yeni insani keyfiyyətləri kəşf etmək-bütün bunlar əvvəlki dövr yazıçı və şairlərin yaradıcılığında istisna xarakteri daşıyırdısa, məhz bu cəhətlər “altmışıncılar”ın ən istedadlı nümayəndələrinin yaradıcılığını səciyyələndirdi. “Altmışıncılar” sosrealizmin əsas prinsiplərindən biri, hətta birincisi olan “formaca milli, məzmunca sosialist” anlayışını söz ilə yox, əsərləri ilə rədd etdi və “formaca da milli, məzmunca da milli” ədəbiyyat yaratdı”. Elçinin “Sosrealizm bizə nə verdi?” mini monoqrafiyası yetmiş illik sovet dövrü ədəbiyyatı haqqında dolğun bir təsəvvür yaradır. Olsun ki, burada mübahisəli məqamlar yaxud nəzərdən qaçan, ötəri toxunulan məsələlər də diqqəti cəlb etsin, amma etiraf etmək gərək ki, ədəbiyyat tariximizin yetmiş illik bir dövrünü sosrealizm problemi işığında izləmək, qazandıqlarımızın və itirdiklərimizin nədən ibarət olduğunu yəqin etmək bizim üçün çox faydalıdır. Bu gün bəziləri sosrealizmi tamamilə inkar edir və bu ədəbi cərəyan haqqında birtərəfli mövqe tuturlar. Ancaq sosrealizm ədəbi-tarixi faktdır və lazımdır ki, bundan sonra yazılacaq ədəbiyyat tarixlərimizdə bu faktı olduğu kimi izah edək.

Bu mənada Elçinin sosrealizmlə bağlı fikir və mülahizələri çox dəyərlidir. Və arzu edərdik ki, müəllif bu sahədə axtarışlarını davam etdirsin. Onun öz sözləriylə desək, sosrealizm dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı bu ədəbiyyatın tarixində çox mühüm və prinsipial bir mərhələ təşkil edir və biz bunu da görməli, tədqiq etməli, elmi-nəzəri təsnifatını verməli, əldə edilmiş bədii-estetik dəyərləri qiymətləndirməyi bacarmalıyıq.

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2011.- 11 mart.- S.7.