İstedadın Vətəni və Zamanı olmur və ya açıq cəmiyyət budurmu?

... Bu yazı bir qədər qəribə təsir bağışlaya bilər. Məqsəd və mahiyyətinin düzgün anlaşılmaması da mümkündür. Amma bəlkə on dəfələrlə mübahisə obyekti olmuş və az qala ədəbiyyatın (təkcə ədəbiyyatınmı?) “Axilles dabanı”na çevrilmiş bir mövzuya müraciətin aktuallığına diqqəti yenidən cəlb etmək istəyirəm.

Atalar və babalar, sələflər və xələflər, müəllimlər və iudalar, sezarlar və brutlar və s. tematikası ədəbi mühitdə son dövr ərzində, nədənsə, daha çox müraciət edilən, “reytinq qıran” mövzular sırasında qabaqcıl yerləri tutmaqdadır. Fikrimizcə, bunun iki səbəbi var: birincisi, aktual mövzu axtarışı və onun uğurla reallaşdırılmasında açıq – aşkar sezilən “oblomovçuluq” təzahürü, digəri isə ədəbiyyatın bəşəri- mənəvi dəyərlərin təbliği məcrasından daha çox psevdodemokratiya və psevdopluralizm platformasında inadla , məqsədli şəkildə fəal siyasətə sürüklənməsi faktıdır. Hər ikisi ədəbiyyatın və incəsənətin irəli doğru təkamül yolu ilə (inqilabi yox) inkişafını buxovlayan amildir və burada yəqin ki, əks fikir söyləyən qələm sahibi tapmaq çətindir.

Əcaba, ədəbi mühitdə müşahidə edilən bunca qarışıqlıq və xaosun mövcudluğu təbii və gözləniləndirmi? Bu proses nə qədər davam edəcək? Ədəbi polemika pərdəsi altında gedən daxili çəkişmələr müasir ədəbiyyatımızın çaşqın və durğun durumuna hansı aspektdən daha çox təsir göstərir? Suala birmənalı cavab vermək xeyli çətindir. İctimai-siyasi formasiyanın qısa müddət ərzində ildırım sürəti ilə dəyiş(diril)məsi politoloji əsaslandırmaya nə qədər çətin yatırsa, dövrün güzgüsü olan ədəbiyyatın da bu təzahürə faktoloji reaksiyası o qədər inamsız və tutarsız təsir bağışlayır.

Bütün bu olaylar keçid dövrünü yaşamış və ya yaşamaqda olan məmləkətlər üçün təbii sayıla bilərdi, əgər bir sıra istisnalar olmasaydı...Əksər sivil ölkələrdə posttotalitarizm dövrü ədəbiyyatının əsas inkişaf istiqamətlərində yeni insan yetişdirilməsi və mükəmməl ictimai münasibətlər kontekstində modern cəmiyyət quruculuğu və cərəyanları (modernizm və ya postmodernizm) axtarışları qırmızı bir xətt kimi keçdiyi halda, Azərbaycan reallığında bu proses, nədənsə, yalnız köhnə yazılar və yazarların nəsil şəcərəsini hərtərəfli təftiş çevrəsində, müstəvisində cərəyan edir. Bu faktı bir daha xatırladıb xüsusi vurğulamaqla Amerika açmadığımın fərqindəyəm, fəqət, hər prosesin və ya dalğanın bir sonu olmalıdır axı!

Düz iyirmi ildir ki, (iki-üç il o tərəfə, iki-üç il bu tərəfə – nə fərqi?) çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı ətrafında əsas ( təkrarlayıram əsas) müzakirə mövzusu heç də qlobal inqilabi dəyişikliklər prosesində yeni insan tipininin formalaşdırılması, vətəndaş cəmiyyətini, hətta açıq cəmiyyəti hədəf seçmiş, iqtisadi cəhətdən regionun ən qüdrətli ölkəsinin siyasi və intellektual elitasının bu istiqamətdə axtarışlarına, fəallığına dəstək vermək deyil, soydaşlarımızı dəfələrlə çaşdıran, ürəklərinə şübhə və inamsızlıq toxumu səpən zərərli və zəhərli diskussiyadır.

Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin, Yusif Səmədoğlu, Fikrət Qoca, Ramiz Rövşən, Əfqan, Çingiz Abdullayev, Mövlud Süleymanlı, Seyran Səxavət, Afaq Məsud, Vaqif Bəhmənli və adını çəkə bilmədiyim əsl qələm sahibləri, yüzlərin, minlərin kumirinə çevrilmiş onlarla digərləri...

Bəzən düşünürsən ki, görəsən bu istedadlı, xalqın böyük bir hissəsinin məhəbbətini qazanmış insanlar haqqında müstəqillik illərində işıq üzü görmüş yazılar arasında obyektivi çoxdur, yoxsa qeyri-obyektivi? Şər-şəbədə çoxdur, yoxsa, fəxarətlə, qürurla yazılmış ürək sözləri? Təəsüf ki, bəzən birincilər ikincilər üstələyirlər.... İndiyədək hər hansı bir məmləkət salnaməsi üçün çox böyük hörmətsizlik sayılan, dövranını sürüb bu dünyadan köç etmiş, ölkə tarixinin müxtəlif zaman kəsiyində öz sözü, öz mövqeyi olmuş Vətən övladlarını sonrakı tarixlə divana çəkmək, onların həyat yoluna az qala NKVD prizmasından nəzər salmaq kimi aşağılayıcı hərəkət görəsən nəyə görə Azərbaycanın taleyinə yazılıb? Qan intiqamı , lokal bir narazılıq ucbatından dağlara çəkilən, sıradan biri olan dəliqanlı qaçağı- Qaçaq Kərəmi M.F.Axundov, Nizami, Füzuli, Xətayi, M.Ə Rəsulzadə, Səməd Vurğun, Mirzə Cəlil, N.Nərimanov kimi mütəfəkkirlər səviyyəsinə qaldırmaq və “dahi” tituluna “layiq görmək” hansı zəruriyyətdən və “sosial sifarişdən” doğmuşdu? Bəs bu tənzimlənməyən, filtrasiya edilməyən informasiya “horrası”nın təsiri altında gənc nəslin sözügedən zərərli, təhlükəli tendensiyanı həqiqət kimi qəbul edəcəyi halda, bunun sonrakı məsuliyyətini – manqurt meyllərin alovlanmasını, siyasi və mənəvi nihilizmi, kütləvi psixoz səviyyəsinə qədər gedib çıxa biləcək nəticələri üçün məsuliyyəti kim daşımalıdır? Cəmiyyətmi, dövlətmi, yoxsa demokratiya qalxanı altında milli-mənəvi dəyərlərimizi dəyərlikdən çıxarıb ayaqlar altına salan, diletant, məsuliyyətsiz populistlərmi? Bəlkə də elə həmin tipli cızma-qara və birtərəfli verilişlərin nəticəsidir ki, bu gün bir qrup gənc yazar (təkcə gənc yazarlarmı?) arasında ən böyük “yaradıcılıq müsabiqəsi” ədəbiyyatımızın fəxri sayılan Əkrəm Əylisliyə, Elçinə, Fikrət Qocaya, Ramiz Rövşənə, ələxsus, nəsrimizin və cəmiyyətimizin işıqlı simalarından olan Anara daha bərkdən, daha tez-tez “ilişmək” və daha çox qurşaqdan aşağı zərbələr endirmək sahəsindədir. Bəzən mətbuatı izləyərkən, bu ziyalılara, xüsusən Anara hücumların necə planlı, necə sinxron, necə inadlı və zəhərli olduğuna heyrət etməmək olmur. O yazıları dönə-dönə oxuyursan, məna, məntiq axtarırsan, tapa bilmirsan, sonra xeyli fikrə gedirsən: əcaba, görəsən mən nəyi isə başa düşmürəm, yoxsa demokratiya və mətbuat azadlığı anlayışı bu qədər iyrənc və murdar imiş? Ən utanc verici də orasıdır ki, bəzən bu “mübarizə” öz çərçivələrini aşaraq, hətta ailə –məişət səviyyəsinə qədər yuvarlanmağı belə özünə rəva bilir.

... Bir neçə ay bundan əvvəl ölkə prezidentinin sərəncamı ilə Anarın oğlu, qələm dostumuz Tural Rzayev Azərbaycan Respublikasının Küveyt dövlətində fövqəladə və səlahiyyətli səfiri vəzifəsinə təyin edildi. Açığını deyim ki, bu sərəncama laqeyd qala bilmədim, Turalla təxminən iki-üç ay eyni kollektivdə, eyni otaqda birgə çalışmış bir şəxs olaraq təbii, çox sevindim. Təkcə ona görə yox ki, vaxtilə Turalla iş yoldaşı olmuşuq, həm də təkcə ona görə ki, o bu vəzifəyə tamamilə layiq bir insandır. Ötən əsrin 90-cı illərinin sonlarında kollektivimizin əksər üzvləri Anarın oğlunun bir qəzet redaksiyasında orta bir vəzifədə can-başla, məhsuldar və yaradıcı şəkildə işləməsinə çox böyük maraq göstərir və təəccüblənirdilər. Tural sadə, təvazökar şəkildə, başını aşağı salıb çalışır, ona həvalə edilən işin öhdəsindən ləyaqətlə gəlirdi. Otaqda ikimiz çalışırdıq və boş vaxtlarda Tural maraqlı söhbətlər edirdi və bu zaman məhz Anarın “şinelinin”, Anar ailəsinin özəl elementləri üzə çıxırdı. Bu müddət ərzində ondan bir kəlmə də olsun şikayət, qeybət, dalca danışmaq eşitmədim, Turalın söhbətləri də onun özü kimi səliqəli, təvazökar və maraqlı idi. O, məhsuldar və maaşını halala çıxaran bir adam idi. Başqa işə keçdiyi üçün kollektivdən ayrılanda onun rellaşma mərhələsində olan çoxlu layihələri vardı. Bu layihələrin heç birini özü ilə aparmadı, mənə təhvil verib onları sona çatdırmağı xahiş edərək sağollaşdı... Sonralar T.Rzayevin AzərTAcın xüsusi müxbiri olaraq Türkiyədən yazdığı məqalə və reportajları maraqla izləyirdik. Bir sözlə, o, Azərbaycanın şərəfini təkcə səfir kimi deyil, digər ali səviyyələrdə də yüksəklərə qaldırmağa qabil bir şəxsdir və bu təyinat da iqtidarın uğurlu kadr siyasətinin məntiqi nəticəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Amma nə qədər paradoksal olsa da, bu təyinat yazıçı Anara qarşı az qala total... hücumlara təkan verdi. Diqqət yetirin, təyin edilən oğul, hücuma məruz qalan isə ata olur. Rəsul Rza demişkən, “bu biabırçılıq deyil, bəs nədir?”

...Mən o yazıların biri ilə bu yaxınlarda sırf təsadüfən internet vasitəsi ilə tanış oldum. Oxudum, pis oldum və bu allahsız çızma-qaraya cavab vermək qərarına gəldim. And içməyə hazıram ki, həmin cızma-qaranın müəllifi Turalla nəinki tanış deyil, hətta ola bilsin ki, heç şəkildə görsə belə onu tanımayacaq birisidir. Bilmirəm, o insanın övladı var, ya yox, amma olsa belə, çox güman balanın şirinliyini, onunla qürurun zirvəsini, nigarançılığın ləzzətini duymayan və xoş sədasına belə gözə gətirilməkdən dolayı ürəkdolusu sevinməyi bacarmayan bir insandır. Hər bir insanın ən böyük şah əsəri onun yeişdirdiyi övlad və ya övladlardır- mən şüurlu həyatım boyu bu fikirdə olmuşam və yenə də inancımda qalıram. Konkret məsələyə – ədəbiyyata və onunla bağlı məqamlarda münasibətdə fərqli mövqelərə malik insanların mübarizə prizmasını ədəbi müəstəvidən şəxsi məsələlər və ya ailə-məişət meydanına sürükləməsinə ad tapmaqda acizəm. Dünyanın bütün sivill ölkələrində müxtəlif iqtisadi-siyasi, ədəbi- bədii cərəyanların əkslik və ya vəhdət platformasında mübarizəsi illər boyu baş vermişdir və indi də davam etməkdədir. Amma bu proses heç də bütün yaxşıları, mənəvi sərvətləri məhv və ya təftiş etmək yolu ilə deyil, yeni, çox güclü şedevrlər yaratmaqda ədəbiyyat və incəsənəti irəi aparmaq missiyasının daşıyıcısna çevrilirlər. Əsas məsələ mövcud olan ı dağıtmaq, ləkələmək, şərləmək deyil, əsas məsələ o “bəyənilməyən” əsərlərin fövqündə çox aktual və millətin, cəmiyəti öz arxasınca apara bilmək gücünə malik ədəbi cərəyan və ya cərəyanların yaradılması və onun xəlqiliyini əyani şəkildə isbatlamaqdır. Dünyanın əksər sivil ölkələrində yaranan gənc ədəbi qüvvələr klassik və müasir ədəbiyyatdan bəhrələndiklərini dilə gətirməkdən qürür hissi duyaraq öz müəllimlərini ötüb keçməyi bacarmışlar. Fransız ədibi Jül Renar özünün gündəliyində incə bir yumorla yazırdı.

“...Gənclər mənə deyirlər ki, Siz Lafontendən güclüsünüz. Onlar gəncdirlər, təcrübəsizdirlər, amma gör ədəbiyyatdan nə yaxşı baş çıxarırlar...” Bu yazıda Anarın ədəbiyyatçıların onsuz da az qala əzbər bildiyi yaradıcılıq məziyyətləri və bütöv bir nəslin həyatında silinməz izlər buraxmış ədəbi irsi haqqında geniş söz açmaq məqsədindən uzağam. Amma nəinki Anarın, eləcə də, Elçinin, Əkrəm Əylislinin, Fikrət Qocanın, İsa İsmayılzadənin, Əli Kərimin, Əlağa Kürçaylının, Sərdar Əsədin, İsi Məlikzadənin, və adlarını sadalmadığımız bir çox yazarlar 60-70-ci illər ədəbi – mədəni mühitin, bütövlükdə cəmiyyətin ən sevilən, çox böyük hörmət və nüfuza malik insanları idi. Bizim gəncliyimizin, insani hiss və duyğularımızın formalaşması ailə ilə paralel bu insanların bizim beynimizə, şüurlarımıza nüfuz edən, indi həyəcansız oxuya bilmədiyimiz təkrarolunmaz əsərlərin təsiri altında baş verirdi. Anarın “Molla Nəsrəddin- 66”, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, “Gürcü familiyası”, “Şəhərin yay günləri”, Elçinin “Dolça”, “Gümüşü furqon”, “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, Əkrəm Əylislinin “Kür qırağının meşələri”, “Kölgəsiz ağaclar şəhəri”, “Ürək yaman şeydir”, “Mənim nəğməkar bibim”, Nəriman Həsənzadənini “Nabat xalanın çörəyi”... Bu siyahını nəfəs dərmədən xeyli uzatmaq olar. Anarın “Yaxşı padşahın nağılı” nəinki ədəbi, hətta siyasi mühiti əməlli başlı silkələyəndə, digəri əsəri – “Səhra yuxuları” pyesi Ümumittifaq televiziyası ilə nümayiş etdirilərkən çox böyük rezonans qoparanda, “Məhkəmə oçerkləri” silsiləsinin növbəti materialını oxumaq üçün qəzet köşklərinin qarşısında yüzlərlə oxucu “Bakı” qəzetinin növbəti sayını əldə etməkdən ötrü saat 14.00-dan növbə tutanda indiki “opponentlər” harada idi? Keçmiş SSRİ-nin ən qorxulu və amansız tənqidçilərindən olan L.Anninski 70-ci illərdə gənc Elçinin əsərlərini böyük heyranlıqla araşdıraraq onları ədəbiyyatda əsl hadisə kimi dəyərləndirəndə o, bütün bunları təvazökarlıqla qəbul edərək, bir-birinin arxasınga gözəl əsərələr yaratmaqda davam edirdi. Əkrəm Əylislinin T.Kalyakinanın tərcüməsində əsərləri nəhəng və “qiraətcil ölkə”nin bütün guşələrinə yayılanda və Əkrəm müəllim minnətdarlıq və təşəkkür məktubları içində itib-batanda sizlər harada idiniz? Axı, bu yaradıcı insanlar şöhrət və populyarlıq illərinin sovet dönəminə düşməsinə, ədəbi mühitdə parlamasına görə niyə məsuliyyət daşımalı və ya mənəvi terrora məruz qalmalıdırlar? İstedadın vətəni və zamanı olmur. İstedad istənilən mühitdə insanların diqqətini cəlb etməyə, hörmət və rəğbət qazanmağa qabildir-yetər ki, bu əsl, fitri istedad olsun. Bizim bu balaca məmləkətimizdə bir daha anarlar, əkrəmlər, elçinlər, sabirlər, mövludlar, fikrətlər, isilər, salamlar, isalar, nüsrətlər, yusiflər, ramizlər və digərləri yetişməyəcək. Onlardan zəif və ya güclüsü yetişə bilər, amma onlar heç vaxt təkrar olunmayacaqlar. Bu insanların öz sədaqətli və qədirbilən oxucularının qəlbində əbədi yeri və mövqeyi var, onları həmin hücrələrdən tərpətmək don kixotduqdan başqa bir şey deyildir. Bütöv bir dövrü, bütöv bir mərhələni ədəbaz bir ifadə, zəhərli bir məqalə, çığır-bağır, isterika ilə yazılan, nəhayət, reallığa söykənməyən iddialar silsiləsi tarixin və insanların yaddaşından silmək cəhdi Sizif əməyinin aqibətinə məhkumdur. Bütöv bir dövrdə hamının pis və qüsurlu görünməsi tədqiqat obyektinin deyil, tədqiqatçının yanaşma tərzinin, yumşaq deyilsə, qüsurlu olmasının məhsuludur. Əsl ədəbiyyatçı özünün düzlüyünü özgəsinin nəsil şəcərəsini ədəbsizcəsinə müzakirə və təftiş etmək yolu ilə deyil, ortaya əsl sənəti qoymaqla isbatlaya bilər. Başqa yolların hamısı spekulyasiyadır və bəzən şou biznesdə olduğu kimi, qalmaqallarla diqqəti cəlb etmək məqsədi güdür və sonda bu aktyorların hamısı biabır olmaq perspektivitilə üzləşəcəklər. ...Ötən əsrin 80- ci illərinin sonunda milil azadlıq hərəkatının hamımızı küçələrə, Azadlıq meydanına tökdüyü zaman mitinqlərin birində baş vermiş hadisə heç yadımdan çıxmır. Topxana hadisəsindən sonra silsiləvi şəkildə digər proseslərin yer alması hamımızı bərk qəzəbləndirdiyindən növbəti dəfə Azadlıq meydanına axışdıq. Möhtəşəm mitinq başlandı. Lakin elə əvvəldən paradoksal vəziyyət yarandı. Meydana toplaşan insanlar xalqa müraciət etmək istəyən insanları, tanınmış simaları bir-birinin ardnca fitə basıb tribunadan uzaqlaşdırırdılar. 4 və ya 5-ci natiqdən sonra eyni aqibətlə üzləşən məşhur sənətkarımız Nurəddin Mehdixanlı (Quliyev) levitansayağı səslə izdihama müraciət etdi:

– Ay camaat, ay əzizlərim, siz hamını fitə basıb buradan uzaqlaşdıra bilməzsiniz...Bu normal deyil. Siz kimə isə iman gətirməlisiniz axı!! Azacıq qarışıqlıqdan sonra ətrafa sükut çökdü...

...Bu yaxınlarda Günel Anarqızının bir müsahibəsini oxudum. Həmin müsahibədə o, ömründə bir dəfə atasını müdafiə etdiyini, amma sonücda bunun altını çəkdiyini və bir də atasının kiminsə onu müdafiə etməsindən xoşlanmadığını bildirib. Anar məni çox güman ki, tanımır, həyatımız boyu heç vaxt üz-üzə duraraq bir kəlmə belə kəsmədik.

Tofiq YUSİFOV,

yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2011.- 11 mart.- S.6.