SƏS
(Esse-kollaj) Muğam
işığında təksəsli, çoxsəsli
düşüncələr
(Əvvəli ötən şənbə
saylarımızda)
SIRR
Mən
yaşadığım məqamı, anı əbədi hesab
edənlərdənəm. Sevinc anında elə bilirəm
ki, bu sevinc heç vaxt bitməyəcək. Dərd
girdabına düşəndə elə sanıram ki, bu dərdin
ömrü əbədiyyət qədərdir. Mənim
üçün eşq, gözəllik qədər intizar,
ayrılıq, eybəcərlik də bitib tükənməzdir.
Hər məqamın mənim içimdə olan quyusu
ağzını açıb məni gözləyir. Mən o
təzad dolu məqamların, dibsiz quyuların qurbanıyam. Mən
nəsli kəsilməyə məhkum olan ağaclar,
çiçəklər, heyvanlar, canlılar kimiyəm.
Dünyaya son dəfə baxıb bu dünyanın sirrini o
dünyaya aparan son adamam.
lll
Klassik dövrün
pianoları (Şopen, Çaykovski, Raxmaninov... dövrü
pianoları Karsala (Kartəhər) yeni dövr pianoları isə
daha səsli, şaqraqdır. Hüseyn Saracli,
Aşıq Əmrah sazının səsi ilə Ədalətin
sazının səsi də fərqlidir. Rəqslər, ritmlər,
ahənglər zamana, zamanın dəyişimlərinə (elmi
kəşflər, ixtiralar, texnika formaları...) ifadəsi kimi
gerçəkləşir. Səs hissiyyatı, səs
psixologiyası həyat kimi epoxalar kimi yalnız dinamika deyil,
kainatda hər şeydə, düşüncədə,
duyğularda, dünyabaxışda baş verən təbəddülatın
ifadəsidir. Dəyişən səs dəbləri də
sözün geniş mənasında baş verən dəyişmə
sürəcinin bir hissəsidir. Yeni keyfiyyətdə
təkrarlar da istisna edilməməklə həmin sürəc
o qədər zəngin və mürəkkəbdir ki,
oradakı etnik, coğrafi, ritual, ənənəvi modern,
postmodern... özəllikləri əhatə etmədən
prosesin tam dərk edilməsi olduqca çətindir. Həzin
valsdan roknrola, bitlzə, metalikə... gələn yollarla, hind,
Afrika, Asiya... ritm və melodiyalarının qabararaq üzə
çıxması, dəbə çevrilməsi,
unudulması və yenidən başqa zənginliklərlə
reallaşması həyatın özü qədər təbiidir.
Səs içində səslə yaşayan sənətçinin
bu sayaq düşüncələrini də təbii hesab etməmək
olmaz. Bu mənada mən yalnız oxumuram, səsimin əcdadını
düşünürəm, taleyini yaşayıram.
lll
Bülbül
bülbül səsinə, qaranquş qaranquş səsinə,
şir şirin səsinə daha həssasdır. Çünki bu səs eyni növün ünsiyyət
formasını gerçəkləşdirir. Araşdırmalar
göstərir ki, körpə uşaqlar bir-birinə daha
çox həssasdır. Özəlliklə qız
uşaqları. Səsin bir möcüzəsi də budur.
Bütün ehtiyaclarını səslə ifadə edən
körpələrin səslərinə olan həssaslığı
bəlkə ünsiyyət bənzərliyi ilə
bağlıdır. Bəlkə də instinktiv çağrışımdır.
Körpənin ana səsinə, ana nəvazişini ifadə edən
kəlmələrə, laylalara, musiqiyə ilahi
bağlılığı ana bətnindən
başlayırsa, bu sirri-xudanın köklərini açmaq,
çözmək sizə o qədər də asan gəlməsin.
Hər halda səs dünyası bizim ilk günlərimizdən
min illər boyu gələn gerçəkdir və biz
ölüb getdikdən sonra da yaşayan, var olan, təbiətə
həkk olub qalır. Məncə, musiqi aləminin, səs
dünyasının heyrətamiz zənginliyi, tükənməzliyi
bu sonsuzluqla bağlıdır.
DÜŞMƏNÇİLİK
Həqiqəti görməyi
və yazmağı bacaran erməni yazıçısı
A.İsahakyanın söylədiyi bu sözlər bir çox
həqiqətin üstündəki pərdəni
götürür: “Mən uşaqlıq
çağlarımdan Azərbaycan mahnısını öz vətənim
kimi duymuşam”. Məncə, bu sözlər
“Sarı gəlin” kimi yüzlərcə musiqi əsərinin
etnik mənsubiyyətini göstərməklə yanaşı,
musiqinin ortaqlıq yollarını, mədəniyyətlərin
sərhədsizliyini də göstərir. Əslində səs
kimi söz sənəti də qapalı hüdudlar
tanımır. Əski erməni dilinin (aşqrabar) yeni
erməni dilinə çevrilməsi prosesi türkcənin təsiri
altıda olmuşdur. Bu elmi gerçəyə erməni dilinin
etimoloji sözlüyünün müəllifi, görkəmli
dilçi-alim A.Acaryan hələ 1926-cı il I Bakı
türkoloji qurultayında isbat etmişdir. 300-dən artıq
erməni aşığı (qusanı) türkcə yazıb
yaratmışlar. Onlarca erməni atalar sözü var ki, orada
islam dininin, türk törəsinin, türk sözlərinin
varlığı hifz olunub. Məncə, burada
qısqanmaqdansa, əsəbləşməkdənsə, mədəniyyətimizlə,
sözümüz və səsimizlə iftixar etməliyik. Kim
nə götürür götürsün, qaynaq qurumaz, daha
çox aşıb-daşar. Bu həqiqəti S.Paracanov da,
H.Matevosyan da dəfələrlə göstərmişlər.
Məşhur erməni bəstəkarı Aram Xaçaturyan
türk-Azərbaycan musiqisindən, Üzeyir bəydən
aldıqlarını gizlətməyib və bu böyük
musiqidən istədiyini alıb və
yaradıcılığında onlardan eninə-boyuna istifadə
etməyi bacarıb. Hər bir böyük müğənni,
bəstəkar, şair... düşmənçilikdən, məkrdən,
qandan deyil, dostluqdan, məhəbbətdən, mənəvi
qida alır. İlham eşq olan yerdədir. Təəssüf,
min təəssüf... Nə qədər ki, kin və nifrət
var, bu axar sular durulmayacaq.
lll
Mahnılar,
türkülər küçələrdə, tinlərdə
yazılan hekayələr, romanlardır. İlk
sevgilərin, ilk yanğıların, çarəsizliyin, yerə-göyə
sığmayan duyğuların, kədərlərin, sevinclərin
canlı ifadəsi mahnılardır, türkülərdir.
Demirəm saraylarda mahnı, türkü olmur. Hissin,
duyğunun vətəni insan ürəyidir. İnsan ürəyi
sarayda olar, malikanədə də, daxmada da, küçənin
ortasında da, ucsuz-bucaqsız çöllərdə də,
dağda, ormanda da. Fəqət mən əkilmədən, boyu
bəslənmədən bitən ağaclara, küçədə
yetişən, daxmaya Allahın əli ilə qoyulan dahilərə
vurğunluğumun səbəbini izah, şərh etməkdə
acizəm. Mən özümü dahi-filan hesab
etməsəm də, özümü əkilmədən, boyu
bəslənmədən bitib böyüyən, balaca kölgəsi,
özünə görə meyvəsi olan ağaclardan biri
hesab edirəm. Əgər bu bənzətmədə
reallıq duyğusunu, təvazö sərhədlərini
aşıramsa, mənim sadəlövhlüyümü
bağışlayın. Quldan xəta, Allahdan əta – deyib
atalar.
SƏSLƏRİN
NAXIŞI
Səsin həm
yaşı var, həm də yoxdur. Bu mənada səs həm
böyüyən ağac, həm də yaddaşlanan söz
kimidir. Türkiyə televiziyalarının birində uşaq səs
yarışmasında Fındıqqurdu deyilən 10
yaşlı qızcığaz var. (Səhv etmirəmsə
adı Bərnadır) Allah bu qızcığaza elə bir
istedad vermişdir ki, həmin bapbalaca qız səsiylə, hərəkətləri
ilə o böyük səhnəni elə doldurur ki, elə bil
səhnədə oxuyan ustad Zəki Mürəndir Dədə
Əfəndidən oxuyur və ya məlahət anası
Hamiyyət Yücəsəsdir “Makber” oxuyur. Və ya Bakıda
muğam yarışmasında hamını heyran edən yenə
10 yaşlı muğam ifaçısı (gələcək
muğam ustası olacağına inandım) səsin
yaşı olmadığı təəssüratını
oyadır. Musiqi səsi səslərin naxışı,
balıqların üzdükləri suya qarışmayan
göz yaşı, qızıl gülün adam görəndə
üzünə çökən allıqdır.
Muğamın içində dolaşarkən mən o zərif
naxışların əsrarını, balıqların
göz yaşlarını, qızıl gülün utancaq
allığını da görürəm və dəliyə,
çılğına dönürəm. O
çılğınlıq, dəlilik olmasa mənim minlərlə
oxuyandan nə fərqim var ki?.. Bəli, səs həm
yaşlıdır, həm də yaşsız, həm körpədir,
həm qoca. Həm fidandır, qələmdir, həm də
qosqocaman çinar, salxım söyüd...
lll
Ölüm ayaqdan gəlir,
səs ciyərdən. Can boğazdan çıxır, səs
də. Oxuyarkən mənim hiss etdiyim ölüm duyğusu bəlkə
bu yaxınlıqdandır. Mən səsin ruhun şəkli
olduğuna inananlardanam. Bədən heç vaxt insanın
varlığını, gizliliyii ifadə edə bilməz. Bu mənada
səs sirrini Allahdan başqa heç kəsin bilmədiyi Ruhun
işarələnmiş kodu, xristian məntiqi ilə desək
ikonasıdır. Ruhun ölməzliyi ilə səsin itməzliyi
arasındakı təbii əlaqəni
yadırğamağın yanlışlığına
inanıram. Bir adamın səsi vasitəsilə onun dəyanətinin,
sədaqətinin, etibarının, cəsarətinin... dərəcəsini
öyrənmək mümkündür. İfadə olunmuş
fikrin boğazdan yuxarı, gerçək, yalan olduğunun da təzahüri
səsdir. Kor insanların eşitdikləri səs vasitəsilə
ünsiyyətdə olduqları insanlar haqqında
çarpıcı düşüncələr, hissetmələr
heyrətamizdir.
QÜRBƏT CƏNNƏT OLSA
DA...
Heç siz
yad ölkələrə gedəndə oradakı
ağacların ölkəmizdəki ağaclardan, oradakı
suların ölkəmizdəki sulardan fərqli olduğunu
düşünmüsünüzmü? Əslində bu hiss qəribliyin,
yadlığın doğurduğu tühaf bir duyğudur.
Dünyada Allahın yaratdığı hər şey bir-birinə
doğmadır. Bu mənada əcnəbi musiqi alətlərinin
səsini doğma saymayanların yanıldığına
inanıram. Mən səs həyatımı qaboysuz, saksafonsuz,
pianosuz... təsəvvür edə bilmirəm. Doğrudur, mən
bu alətlərin müşayiəti ilə oxumuram. Amma hər
an oxuya biləcəyimə inanıram. O səslər həmişə
mənim içimdə, qanımda, canımdadır. Nə vaxt
o səslərin üzə çıxacağını isə
bilmirəm. Bu da bir taledir – səsin taleyi.
lll
Mən rəssam
görmüşəm ki, kətan üzərində gözəl
bir portret, mənzərə çəkdikdən sonra onun
üzərinə siyah rəng çəkmiş və o siyah
rəngin üzərinə bəyaz boya ilə tamam başqa
bir şəkil çəkmişdir. Və
o anda mənə elə gəlib ki, ilk şəkil qəbirdir.
Üzərinə çəkilmiş şəkil qəbrin
üstündə tikilmiş imarətdir və o qəbir imarətin
yaddaşıdır. Əslində rəssamın çəkdiyi
şəkil bir bütövdür: görünən və
görünməyən tərəfləri ilə. Muğam
da elədir. Hər ifa bu muğam dəfn olunmuş əvvəlki
ifaların üstündə ucalan bir imarətdir. Bu imarəti
özündən əvvəlkilərdən ayırmaq
imkansızdır.
KAŞ Kİ...
Yüzlərlə
rol oynayan aktyorlar var. Amma onların böyük əksəriyyəti
ayrı-ayrı rolları ya uğurla, ya da uğursuz
oynamışlar. Amma elə aktyor var ki, o yüzlərlə
rolu deyil, yalnız özünü oynayıb. Bütün
rollar, bütün talelər onun varlığının bir
parçasıdır. Kimsə, bəlkə Allah özü o,
büllur şamdanı daşa çırpmış və
onu çilik-çilik etmişdir. Amma hər çilik o büllur
şamdanın əli, qolu, gözü, qaşıdır. Və
hər qəlpənin yaddaşında bir bütöv
büllur şamdan var. Bu bütöv büllur şamdan həyatda
olduğundan daha gözəldir, füsünkardır.
Çünki o yoxdur və heç vaxt da olmayacaqdır. Hər
gün Allaha dua edirəm ki, kaş bir xoşbəxt gün
Tanrı məni də daşa, qayaya çırpıb yüz
parça edəydi. Və hər parçam oxuya bilmədiyim
muğamı oxuyaydı. Kaş ki...
lll
Heç
yaşlanmış, üzünə qırışlar
qonmuş, beli azacıq əyilmiş qoca aktrisa
görmüsünüzmü? O aktrisanın
yaşıdlarının çoxu həyatda yoxdur. Onun ehtiras dolu yerişindən gecələr yata bilməyənlər,
onun atəşdən yoğrulmuş baxışlarından
alovlananlar dünyanı çoxdan tərk ediblər, onun nəfəsindən,
səsindən bihuş olan yüzlər, minlər artıq bu
dünyadan köçüb gediblər. Səhnədən
əlləri titrəyən, gözləri eynəkli, beli
azacıq əyilmiş, səsini qeyb etmiş
ağsaçlı bir qadın baxır. O qadın da öz
gözəlliyini çoxdan unudub. Bu dünyadan
köçüb gedənlər onun
füsunkarlığının, təkrarsızlığının
bir parçasını özləri ilə aparıblar.
İndi yaşayanlar və indi bu aktrisanı görənlər
elə bilir ki, bu qadın elə belə də doğulub. Və
ən qəribəsi də budur ki, o qadın da
özünün elə beləcə doğulduğuna
inanır. Hər şey yuxu kimi gəlmiş və yuxu kimi də
çıxıb getmişdi. Mənim oxumaq istədiyim tale bu əsrarəngiz
yuxular deyil, səhnədə gül-çiçək
içində dayanmış ağsaçlı aktrisadır,
titrək əlli, titrək səsli qadındır. Mənim
oxumaq istədiyim getmiş, itmiş və geri dönməyəcək
gözəllikdir.
lll
“Mən kimi sevirəm?”
– deyə soruşsanız, əlbəttə, mənim sevdiklərim
sevmədiklərimdən qat-qat çoxdur. Sevmədiklərimdə
haqsız da ola bilərəm. Mənim ürəyimin
dalğalarına düşməyən demək sevmədiklərim
deməkdən daha dəqiqdir. Bu da bir ruh halıdır. Dinləyənlə
oxuyan arasında qəribə bir ruh ünsiyyəti olur və
ya olmur. Professionallıq, sənətkarlıq, texnika – bir tərəfə,
ruh ünsiyyəti başqa bir tərəfə. Mən ikinci tərəfi
vurğulamaq istərdim. Mənim ruh halıma Könül
Xasıyevanın da, Aygün Bəylərin də, Aygün
Bayramovanın da səsi məni həyəcanlandırırsa,
bu həmin o ruh ünsiyyəti ilə bağlıdır.
Klassiklərimizi, ümumi insanlığın səs ustalarını
dinləyərkən mən başqa bir dünyaya
köçürəm. həyatını,
varlığını səsə, musiqiyə təslim edənlər
qarşısında baş əyməyi özümə borc
bilirəm.
SƏS AİLƏSİ
Səs dünyasını mən öz evim, öz yurdum, öz ailəm sayıram. Sənin doğma olduğun, sənə doğma olanlar da bir ailədir. Bu ailəni qan qohumluğu deyil, ruh əqrabalığı birləşdirir. Bu mənada mən sələflərim qədər də xələflərimlə, səs dostlarımla, qardaş və bacılarımla bağlıyam. Məni Cabbar usta, Xan müəllim, Seyid ustad... kimi bugünün, 10 yaşlı Elməddini də, Güllüsü də, Təyyarı, Ruslanı da, İlkini də... da həyəcanlandırır. Dünənin Qurban, Hacı, Əhsən ustaları kimi Malik, Möhlət Müslümov, Fəxrəddin Dadaşov, Ağasəlim Abdullayev, Nazim Əsədullayev, Firuz Əliyev, İsmayıl Həmidov, Elçin Həşimov, Elnur Əhmədov, Sahib Paşazadə, Toğrul Əsədullayev kimi tar-kaman ustaları da heyran edir. Nə qədər ki, muğam var, səsimiz, sözümüz var, sənətimiz də var olacaq. Deyirlər ki, sonuncu ümid ölür. Mən də ümidlə yaşayanlardanam. Pənah Allaha...
KAMİL VƏLİ
(Ardı gələn şənbə sayımızda)
525-ci qəzet.- 2011.- 12 mart.- S.22.