Özbəkistanda üç gün

VƏ YURDDAŞLARIMIZIN QAYĞILARI...

İsrailə məxsus bir reklamda yer kürəsi yəhudi ağsaqqalının başı kimi təsvir edilmişdir. Şimal Buzlu okeanı – ağ fəsi, Antraktida – çal saqqalı. Rəssamın fantaziyasına və ustalığına söz ola bilməz; elə işləmişdir ki, hər adam bu bənzəyişdəki ideyanı seçə bilməsin.

Hər millət yer kürəsini öz sifətində görür. Hətta qitələr də rənglənir – Qara Afrika, Sarı Asiya...

Dövlətlərin özünəməxsus rəngi var. Özbəkistan mənim xəyalımda həmişə ağ rənglidir. Yəqin başdan-başa pambıq tarlalarıyla örtüldüyünə və dünyanın ən böyük pabmıq istehsalçısı olduğuna görə yaranıb bu bənzəyiş, şübhəsiz qardaş xalqın mənəviyyat dünyasının paklığı da rol oynayıb bu təsəvvürün yaranmasında. Ancaq bu ağlığa ikinci bir rəng də qarışır, bu da firuzəyi rəngdir; Səmərqəndin, Buxaranın, Xivənin kasıyla süslənmiş abidələrinin, mədrəsələrin, minarələrin, məqbərələrin, türbələrin, saray və karvansaray komplekslərinin rəngi!..

Belə bənzəyişlər çoxdur. Məsələn, Quzey Azərbaycanın xəritədə qartala bənzədiyi çox deyilib; indi yaralıdır. Avroasiya genişliyində türklər yaşayan coğrafiyanın xəritəsinə baxsanız, yalmanlı-quyruqlu, ulayan bir qurd gələcək təsəvvürünüzə... Göylərə dikilən başı Saka-Yaqut torpaqlarıdır. Bu dəfə Özbəkistana uçanda müşahidə etdiyim başqa bir maraqlı bənzəyiş də var. Xəzəri adlayan kimi, hava aydındırsa, göz önündə dünyanın böyük səhralarından biri açılır. Fərqi yoxdur Ağcaqum, Qaraqum...

Sonsuz bir çöl, qum dənizi – şırım-şırım, qırçın-qırçın, doğram-doğram vadilər, təpələr minilliklərin insan əlinin poza bilmədiyi möhürüdür. Dalğalı anında donub qalmış sahilsiz bir dənizə də bənzəyir bura...

Ancaq məni heyrətə salan bu qum dünyasının Xəzər-Aral arası çöllərin daha çox insan beyninə bənzəməsidi. Əslində, bu, elə-belə, adicə bir oxşarlıq deyil. Bura doğrudan da, yer kürəsinin beynidir. Çünki dünyanın bir çox ən mühüm elmləri, kəşfləri, yaradıcılıq möcüzələri məhz bu beyinin, onun qabığı və çevrəsinin, əbədi müdriklik çeşməsinin məhsuludur... Dünyanın çox yerində cəhalət, mədəniyyətsizlik, inkivizasiya hökm sürəndə, yəni min il öncə bura dünyanın fikir mərkəziydi, Mərv, Səmərqənd, Buxara, Ürgənc, Xocənd, Xivə şəhərlərində müdriklik məktəbləri, elm ocaqları, rəsədxanalar, kitabxanalar yaradılmışdı. Bura tibb, riyaziyyat, astronomiya və s. təbii elmlərin, yəni bu elmləri yaradanların vətənidir. Məhəmməd Xarəzmi, Əhməd Fərqani, Fərabi, Biruni, İbn Sina, Qazizadə Rumi, Əli Quşci, Uluqbəy... Din, dil, ictimai fikir və ədəbiyyat sahəsində əlçatmaz zirvələrdə dayanan Yasəvini, Kaşğarlı Mahmudu, Əl-Buxaranı, Əlişir Nəvaini, Baburu da bu siyahıya qoşsaq, Allahın bu torpağa nə qədər böyük bərəkət verdiyindən heyrətə gəlirik... Bura Türkistandır! Nə qədər zülmlər görsə də, xüsusən I Pyotrdan başlanan rus işğallarında nə qədər qurbanlar, şəhidlər versə, güc və enerjisini sərf etsə də, yenə yaşayır; Şahi-Zindələri, Registanları, Bibixatun məqbərələrini yaradanlar yenə durmadan çalışır və yurduna bəzək vurur...

Özbəkistana ilk gəlişim böyük türk ruhunu yaşadan yerləri görmək, tarixin və əbədiyaşar mədəniyyətin nəfəsini, havasını hiss etmək arzusundan doğmuşdu. Qədim Əfrasiyab (Alp Ər Tunqa) şəhərindən, Səmərqənddən başlanmışdı bu səfər. Sonralar Buxaranı, Xivəni, yəni Xarəzm, Fərqanə vadisini, Nəmanqani və təbii ki, Daşkəndi də gəzib, yaxından tanıyıb sevmişəm... Özbək və taleyini Özbəkistanla bağlayan azərbaycanlı aydınlarla görüşmüş, haqlarında yazılar yazmışam. Özbəkistanda keçirilən seçkilərdə müşahidəçiliyimi də bura əlavə etməliyəm. Hər gəlişimdə indiki siyasi sərhədlərin bir-birindən uzaq saldığı, Azərbaycan və özbək xalqlarının mənən və ruhən bu qədər yaxın olması, aradakı sarsılmaz qardaşlıq duyğusu məni heyrətləndirir. Şifahi nitqdə azacıq çətinlik olsa da özbək kitablarını, mətbuatını sərbəst oxuyuram və oxuduqca da dil birliyinin sehirli sevinci məni bürüyür. Görünür, hər şey ənənəyə bağlıdır. Nizami Gəncəvini Özbəkistanda Azərbaycandakı qədər tanıyır və sevirlər. Füzuli nə qədər Azərbaycan şairidirsə, o qədər də özbək şairidir. Nəvai orta əsrlər Azərbaycan şerində o qədər sevgi gördü ki, axırda özü də heykəl kimi köçüb Bakıya gəldi. Maqsud Şeyxzadə qardaşlığın möcüzə mərtəbəsidir. Yaradıcılığa azərbaycanca başlasa da sonra özbəkcə davam etdirdi və Özbəkistanın xalq şairi oldu. Amma ondan əvvəl də özbəkcə yazan şairlərimiz olmuşdu və bu ənənə yenə davam edir. İxtiyar Rizanın, Yaşar Qasımbəylinin, Akifin simasında... Çağdaş özbək ədəbiyyatının elə bir böyük nümayəndəsi yoxdur ki, əsərləri dilimizə çevrilməsin. Özbəkistanda da ədəbiyyatımıza maraq böyükdür və özbək yazıçıları Azərbaycan yazarlarının yaradıcılığını diqqətlə izləyir və “Dünya ədəbiyyatı” dərgisində, qəzetlərdə bizim ədəbiyyatımızdan nümunələrə tez-tez yer verirlər. Ölkələrimiz arasında siyasi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi – bu birliyi daha da möhkəmləndirəcək...

Azərbaycandan kənarda 14 kitabım nəşr edilib. Hər kitab xoş hadisədir, söz yox, ancaq “Göy Tanrı”nın Türkiyədən sonra (ruscaya və almancaya da çevrilmişdir) özbək oxucularına çatdırılmasına ürəkdən sevindim; çünki bu roman ümumtürk mifologiyasından qaynaqlanır və özbək coğrafiyasıyla da bağlıdır. Özbəkistana son səfərim Daşkəndin “Şərq” nəşriyyatının buraxdığı kitabın təqdimatı ilə bağlı idi. Təqdimat Daşkənddəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzində, Azərbaycanın fövqəladə və səlahiyyətli səfirliyi tərəfindən keçirildi. Ən gözəli də dahi Füzuliylə qonşuluqdu. Həmin gün oxuculara üç kitab təqdim olunurdu. Füzulinin “Qəzəlləri”, “Göy Tanrı” və bir də istedadlı gənc yazarlarımızdan İlqar Fəhminin “Aktrisa” romanı. Öncə onu deyim ki, bu, sıradan bir kitab təqdimatı deyildi, qardaş xalqların ziyalılarının iştirakıyla keçirilən əsl kitab bayramıydı. Daşkənddəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzini 5 il öncə də görmüşdüm. Ancaq bu arada köhnə bina uçurulub və yerinə doğrudan da ürəyi qürurla dolduran yeni bina tikilib. Təqdimatdan öncə binanı gəzdim, gözəl salonları, kitabxanası, tariximizi və bu günümüzü əks etdirən ekspozisiyaları, konfrans zalı, mətbəxi, dərs-məşğələ, bilgisayar otaqları ilə bu bina həm muzey, həm mədəniyyət ocağıdır və respublikamıza yaraşan bir yerdir. Şübhəsiz ki, Mədəniyyət Mərkəzinin bu şəkildə tikilib qurulması ilk növbədə, Özbəkistandakı səlahiyyətli səfirimiz Namiq Abbasovun xidmətidir. Təqdimat ərəfəsində kitab satışı və çay məclisi təşkil edilmişdi. Mərkəzin təxminən 200 nəfərlik böyük salonu dolu idi. Səfirimizin idarə etdiyi məclisdə Özbəkistan Elmlər Akademiyasının, Pedaqoji və Elmi institutların, Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının, qəzet və dərgilərin əməkdaşları ilə yanaşı Daşkənddəki Azərbaycan diasporunun üzvləri də iştirak edirdilər. Özbəkistandakı fövqalədə və səlahiyyətli səfirimiz Namiq Abbasovun əmək fəaliyyəti sözdən, jurnalistikadan başlanıb, buna görə də kitaba, ədəbiyyata həssaslıqla yanaşır, vətənpərvər bir insandır və Özbəkistanda səfir işlədiyi illərdə də iki dövlətin münasibətlərinin istiləşməsi, yüksək səviyyədə qurulması sahəsində çox iş görüb. Təqdimatdakı çıxışında da bu cür mədəniyyət hadisələrinin kökündə ölkələrimizin ənənəvi tarixi yaxınlığıyla bərabər indiki rəsmi dövlət siyasətinin dayandığını xüsusi vurğuladı. Özbəkistan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik Səidəhrar Qulamov, Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin xalqla əlaqə və tərcümə şöbəsinin müdiri, şair-dramaturq Məhəmməd Əli, Nizami adına Pedaqoji İnstitutun professoru Həmidcan Həmidov, filologiya elmlər doktoru, ədəbiyyatşünas Suyuma Qəniyeva, Özbəkistan Beynəlmiləl Mərkəzinin direktoru, şair, tərcüməçi Nəsrəddin Mühəmmədov, Özbəkistan Şərqşünaslıq İnstitutunun dosenti, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas Erqaş Acilov, İlqar Fəhminin kitabının tərcüməçisi Rüstəm Cabbarov, “Göy Tanrı” romanının tərcüməçisi, “Mənəviyyat” qəzetinin baş redaktoru, şari, dramaturq, əməkdar mədəniyyət xadimi Osman Kuçkor çıxış etdilər. Osman da, Rüstəm də Azərbaycan ədəbiyyatıyla bağlı, yaxşı tanıdığım, gözəl insanlardır. Rüstəmin Azərbaycan ədəbiyyatına marağı gənclik illərindən başlanıb; yazarlarımızın hekayələrini çevirir, qəzet və dərgilərdə çap etdirir və yaxın vaxtlarda ayrıca bir kitab şəklində nəşr etdirmək niyyətindədir. Osman Kuçkor Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü”, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanlarını, Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” pyesini, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən ibarət “Xəzərdən əsən külək” toplusunu və nəhayət mənim kitabımı çevirib nəşr etdirmişdir. 8 kitabı çıxıb, ədəbi fəaliyyətinə görə “Şöhrət” ordeninə layiq görülüb. Təqdim olunan kitablar Özbəkistanla Azərbaycanı bağlayan böyük mənəvi dəyərlərdən söz açmağa, danışmağa fürsət vermişdi. Hər iki respublikada keçirilmiş mədəniyyət günləri, araya körpü salan insanlar, ortaq qayğılar, köhnə dostlar yada düşmüşdü... Mənəvi yaxınlığı, birliyi göstərən cəhətlərdən biri də hər kəsin öz ana dilində danışması və hamı tərəfindən anlaşılmasıydı. Nizami Gəncəvinin, Füzulinin adlarının Özbəkistanda əbədiləşdirilməsi sahəsində görülən işlər, Bakıda Nəvainin heykəlinin açılışı, Azərbaycan və Özbəkistan prezidentlərinin qarşılıqlı səfərləri, Özbəkistan prezidentinin istedadlı ədəbiyyatşünas alimimiz Yaşar Qasımbəyli tərəfindən azərbaycancaya çevrilmiş “Yüksək mənəviyyat – yenilməz güc” kiatıbı və s. hadisələr – yüzillər boyu yaşayan ilişkilərimizin Sovet İttifaqının yıxılmasından sonra daha da genişlənməsi kimi dəyərləndirildi. Mən özbək ədəbiyyatının Azərbaycanda nəşr tarixindən, bu dostluğun keşiyində dayanan insanlardan danışdım, şeir oxudum. Bu axşamın ən yaddaqalan cəhəti Azərbaycan səfirliyi və Mədəniyyət Mərkəzi ilə özbək ictimaiyyəti və ziyalıları arasında yaranmış səmimi, xoş münasibət oldu. Özbəkistanda qaldığım sonrakı iki günün birində tarix-mədəniyyət abidələrini, muzeylərini gəzdim, digərində isə Sır-Dərya rayonunda yaşayan azərbaycanlılarla görüşə getdim. lll Özbəkistan ədəbiyyat və sənətin yüksək qiymətləndirildiyi, tarixi abidələrin, milli dəyərlərin diqqətlə qorunduğu ölkədir. Ədəbiyyatın inkişafında xidmətlərinə və müstəqillik uğrunda mübarizələrinə görə beş yazıçıya “Özbəkistan Qəhrəmanı” adı verilmişdir. Ölkə müstəqillik qazanandan sonra mədəniyyət və mənəviyyat sahəsində görülən işlərin miqyası, bu sahəyə xüsusi diqqət aydın bir strateji xəttin göstəricisidir. Məsələn, Özbəkistanda rəssamlar, əsasən, Rəssamlıq Akademiyasının ətrafında, orda yaradılmış studiyalarda birləşirlər. Bütün əyalətlərdə və rayonlarda istedadlı uşaqlar üçün internat məktəblər yaradılmışdır. Oranı bitirən gənclər təhsillərini rəssamlıq məktəbində və Akademiyada davam etdirirlər. Bir neçə il öncə Akademiyanın seçmə tələbələrindən 30 nəfəri təcrübə keçmək və daha yüksək təhsil almaq üçün İtaliyaya göndərilmişdir... Yeni tikilmiş Gənclər Sarayında rəssamlar icarə haqqı ödəmədən sərgilərini aça, musiqiçilər konsertlərini verə bilirlər. Kino sənətinin inkişafı ilə bağlı xüsusi dövlət proqramı var. Hətta rayonlarda, kəndlərdə də bütün kinoteatrlar təmir edilib və xalqın istifadəsindədir. Səmərqənddə – Registanı, Zahi-Zindəni, Bibixanım məqbərəsini, Cur Əmiri, Buxarada köhnə məscid və mədrəsələri və məhşur qülləni, Xivədə Qala divarları arasında canlı həyatını davam etdirən, bizim İçəri Şəhərdən fərqli olaraq minillik ruhu qorunan qədim qala şəhəri, Daşkənddə müqəddəs Quranın ilk orijinal nüsxəsinin qorunduğu İmamzadanı gəzərkən özbək tarixi abidələrin və milli tarixin hansı səviyyədə qorunub bərpa və təbliğ edildiyini görüb yazmışdım...

Bizim Mədəniyyət Nazirliyinin etinasızlığı üzündən “erməni bərpaçı”ların pis günə qoyduğu Bərdənin Nüşabə qalası, yaxud Qusardakı Şeyx Cüneyd məqbərəsiylə müqayisələr də aparmışdım. Özbəkistanda müstəqilliyin ən böyük qazanclarından biri – rus-Avropa təfəkkürü ilə formalaşdırılmış köhnə qəliblərin qırılması, tarixin əsarətdən azad edilməsidir. Bunun ən parlaq nümunələrindən biri Daşkənddə “Qadağan qurbanlar muzeyi” – yəni repressiyaların və çarizmin Türküstana ayaq açdığı ilk günlərdən bəri özbək xalqına tutulmuş divanların, soyqırım faciələrinin əks etdirildiyi muzeydir. Muzey Anxor çayın sahilində, geniş bir ərazidə tikilib. Bura suyun burulğanlı, gur axdığı yerdir. 19-37-ci ildə özbək ziyalılarını burda, yarğanın dibində güllələyib, meyitlərini burulğana atırmışlar ki, izi-tozu qalmasın. Əzəmətli sütunlar arasında, mavi günbəzin altındakı qəbir Əmir Teymurun məzarındakı sinə daşını xatırladır, rəmzidir, qurban gedənlərin – tək məzarıdır. Bir az aşağıda muzey üçün tikilmiş bina öz-özlüyündə əvəzsiz bir sənət əsəridir. Özbəkistan memarlığının səciyyəvi elementlərindən olan oyma naxışlı ağac sütunlar və yenə bu üsulla düzəldilmiş, baxdıqca göz doymayan qapılar elə ilk baxışdan bu muzeyin ruhunu, onu yaradanların bura hansı diqqət və sayqıyla yanaşdıqlarını göstərir. Muzeyin üç salonu var. Səfirliyimizin əməkdaşı Səbuhi Əhmədov ixtisasca tarixçidir; Azərbaycan Mədəniyyət mərkəzində tariximizi əks etdirən yığcam, ancaq yüksək zövq və sevgiylə hazırlanmış ekspozisiyanı göstərəndə bu sahəni yaxşı bildiyinin şahidi olmuşdum. Sən demə, tarix elmləri namizədiymiş. Birgə gəzdiyimiz bütün muzeylərdə, o cümlədən Qurbanlar muzeyində də bələdçiyə ehtiyac qalmır. Səbuhi kifayət qədər peşəkardır. Muzeyin üç bölməsinin birincisində çarizmin Türküstanda apardığı türk düşmənçiliyi və buranın əhalisini assimilyasiya, yaxud yox etmək siyasətini göstərən sənəd, şəkil və məlumatlar, video materiallar, ikincisində Sovet dövrü repressiyyaları əksini tapmışdır. Üçüncü salon müstəqilliyin uğurlarına həsr olunub. Günahsız, zəhmətkeş bir xalqa öz torpağında bu zülmləri çəkdirənlərə nifrətsiz, qəzəbsiz baxmaq olmur muzeyə. Bir az da həsədə baxıram. Bizim xalqın çəkdiyi özbək xalqının faciələrindən daha ağırdır. Neçə illərdir “Bakıda soyqırım muzeyi yaradılsın” deyib dururduq. Daşa-divara deyirsən elə bil! İmkan vermirlər. Görünur, rusun, erməninin uşaqları, yanlıları, tərəfdarları bizdə o qədər çoxdur ki, hələ onların iradəsini qırmaq mümkün deyil, yoxsa bu biganəliyə nə ad vermək olar? “Literaturnaya qazeta”nın cavanlıqdan tanıdığm baş redaktoru, yazıçı Yuri Polyakovun bir cümləsi bu muzeyin nə qədər əhəmiyyətli və vacib olduğunu göstərir. Yazır ki, Yerevanda soyqırım abidəsini gəzdiyim gün ömrümün ən ağır günü idi. Bu qədər təsir edib ona erməni uydurmaları! Amma biz öz faciələrimizi gizlədirik! Haradadır milli təəssüb, Azərbaycanın dövlətçilik şüuru və nəyi gözləyirik? Gözləyirik ki, asta-asta əlimizdəki sənədlər itsin, yoxa çıxsın, axırda ermənini suya çəkib təmizə çıxarsınlar? Belə deyilsə, nədir mane olan? Respublikanın nə vaxt bundan artıq imkanı olacaq ki, belə bir muzey tiksin? Bu qədər möhtəşəm binaların ucaldığı Bakıda muzey tikmək su qədər asan bir işdir. Deməli, söhbət vəsaitdən, puldan-paradan getmir. Bu qeyrət və milli şüurla, dövlətçilik təfəkkürü ilə bağlı məsələdir. Həmin gün iki başqa anıt və abidəyə də təxminən eyni həsəd və özümüzün laqeydliyimizə qəzəblə baxdım. Əslində, laqeydlik sözü mənim fikrimi tam ifadə eləmir. Çünki bizdə tariximizə münasibət təkcə laqeydlik məsələsi deyil, burda gizli bir qəsd var və bu getdikcə daha aydın görünür. Daşkənddəki Müstəqillik Meydanını təsvir etmək üçün gərək ayrıca bir məqalə yazasan. Simurq quşlarını uçuşdan saxlayan tağbəndin altından keçib Müstəqillik abidəsinə doğru gedirik. Müstəqilliyə hörmət belə olar!. Əzəmətli bir kurqanın üstündə, kürəyini üstündə daş qlobus olan əzəmətli qranit sütuna söykənmiş özbək anasının heykəli, qucağında körpə... Müstəqillik də bu ana, bu körpə kimi qiymətli və müqəddəsdir! Gərək qoruyasan! Bu gözəl abidəyə baxa-baxa, özümdən asılı olmadan, Bakının istiqlaliyyət küçəsində 1918-ci il müstəqilliyimizi bəyan etmiş və ya bugünkü dövlətimizin təməlini qoymuş şərəfli kişilərin xatirəsinə qoyulmuş “xatirə daşını” xatırladım. Bu cür “abidələr” məni əsəbiləşdirir. Hələ gənclik illərində Bolqarıstanda, Şıpkada bizə – Azərbaycandan gedən turistlərə köhnə taxta buruqlara oxşar belə bir daşı göstərib, “bu rus ordusunun türklərə qələbəsi şərəfinə ucaldılıb” deyiləndə mən dəstənin rəhbəri kimi azərbaycanlıları bu marşrutdan çıxartmış və bizi aparan Moskva şirkətinə – Bolqarıstanda turistlər arasında antitürk təbliğata qarşı etiraz məktubu yazmış və bizə bələdçilik edən qadını dəstəmizə buraxmamışdım. Bunun şahidləri var. İndi də hər dəfə belə dördkünc, piramidaya bənzər daşları görəndə Şıpka yadıma düşür. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin abidəsinin yerində – hovuz, Şəhriyarın abidəsinin yerində – hovuz...

Bu nə ehtirasdır. Bəlkə bütün tariximizi və onunla bərabər xalqımızı da suya verək axıb getsin!.. Niyə Bakıda əzəmətli bir müstəqillik meydanı, bu yolda canını qurban vermiş insanların xatirə kompleksi olmasın. Ana abidəsinin solunda Senatın ağ binası ucalır, sağda isə İkinci Dünya Müharibəsi illərində həlak olmuş Özbəkistan vətəndaşlarının şərəfinə tikilmiş Şəhidlər Xiyabanı var. Bura da ibrətamiz bir yerdir. Sağda – solda iki sütunlu qalereya uzanır, yenə eyni həyəcanı doğuran başqa bir Ana heykəlinə qədər. Bu açıq qalereyanın divarlarında hər iki-üç addımdan bir, adam boyu, iri kitablar yerləşdirilib. Xüsusi materialdan hazırlanmış, əbədi, “daş” kitablar!.. Hər biri onlarla vərəqdən ibarət olan bu kitablarda İkinci Dünya Müharibəsində həlak olmuş özbəkistanlıların adları yazılıb. Hansı torpaqda, hansı ideologiyanın və ya dövlətin maraqları ucbatından həlak olmalarından asılı olmayaraq onlar günahsız qurbanlardır və xatirələri gələcək nəsillərin ürəyində yaşamalıdır. Sonra Səbuhiylə birgə Tarix muzeyini gəzdik və muzeyin zəngin ekspozisiyasına baxa-baxa istər-istəməz, hələ də Zeynalabdin Tağıyevin evinə sıxışdırılmış tarix muzeyimizi xatırladım. Tarix muzeyi məsələsini də vaxtilə Milli Məclisdə qaldırmışdım. Hələ də bu sual məni düşündürür? Müstəqillikdən sonra dünya Azərbaycana axanda, 14 il boyunca Tarix muzeyimiz niyə bağlı qalmalıydı? Bir binanın təmiri neçə il sürə bilər? Tarixini bağlı saxla, ermənilərin əliylə xalqına tutulmuş divanları üzə çıxarma, faciələrini gizlət, zıyalıların, millət təəssübkeşlərinin harayına məhəl qoyma!.. Bunun adı nədir və axırı nə olacaq? İqtisadiyyatın, zəifliyi, başqa hər cür çətinlik dözüləndir, dünya dağılmaz, amma tarixə, millətin yaşadığı faciələrə, parçalanmağımıza, şəhidlərimizin ruhuna, mənəvi dəyərlərimizə laqeydlik dünyamızı dağıdır və sonra onu bərpa etmək olmur! Səfərdən sonra Daşkənddəki Qurbanlar muzeyinin xalqın tarix hafizəsinin qorunmasındakı roluyla bağlı təəssüratımı bir dostumla bölüşəndə acı-acı gülümsədi:

“Bəy, abidə bir yana qalsın, bax gör bizim rəsmi idarələrdə harınlamış məmurlar müharibə qazilərinə nə üz göstərirlər, sanki “Sən erməni ilə niyə vuruşdun?” deyə onlara zülm edirlər; gör şəhid ailələri nə vəziyyətdədir! Dirimizin qayğsına qala bilirik ki, ölüləri də düşünək!” – dedi. Söhbətimiz burda bitmişdi... Müqayisədən qaçmaq olmur. Və bu müqayisələr heç də həmişə bizim ziyanımıza deyil. Əksinə, Bakının indiki inkişafını görən özbək həmkarlarımız da tikinti sahəsində elə bir ciddi irəliləyişi olmayan Daşkəndi göstərib bizə həsəd apardıqlarını deyirdilər... Belə daha yaxşıdır. Qoy, uğurlarımızdan dostlar danışsın. Bizim borcumuz xalqın taleyi baxımından görülməsi zəruri olan işləri xatırlatmaqdır. Kənardan bu görünmür, görünsə də deməzlər! Daşkəndin ən ucqar məhəllələrində belə su, işıq çətinliyi yoxdur. İsti su, isitmə sistemi mərkəzləşmiş şəkildə həll olunub, yollarda tıxac görməzsən, hələ maşın bizdəki kimi çox deyil, maşın siqnalı eşitməzsən, küçə və meydanlar tər-təmizdir. Əhali dinc və mehribandır. Bu dincliyin bir səbəbini də kitab dükanını gəzərkən anladım. Öncə onu deyim ki, kitaba maraq bizdən artıqdır. Ancaq ən maraqlısı, məktəb kitabları arasında gördüyüm dərsliklərdir. “Mənəviyyat”, “Vətən duyğusu”, “Milli müstəqillik ideyası və mənəviyyatın əsasları” və sair. Sonra öyrəndim ki, Özbəkistan məktəblərində “Milli istiqlal qayəsi: əsaslı düşüncə və təmayüllər” adlı xüsusi fənn tədris olunur və bütün siniflər üçün bu fənnə aid xeyli yeni dərslik hazırlanmışdır. “Özbəkistan – vətənim mənim”, “Özbəkistan xalqı”, “İstiqlal nədir?”, “Vətəni niyə sevirik?”, “Ana yurd”, “İmam Buxaranın anası”, “Səmərqənd çörəyi”, “Milli müstəqillik ideyası və Özbəkistanın inkişafı”, “Özbəkistanın inkişafı və mənəvi-əxlaqi ideya”, “Özbəkistan və dünya”, “Xalqın rifahı”, “Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı”, “Dinə və dini etiqada hörmət”, “Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminatı”, “Dil – millətin mənəviyyat ifadəçisidir”, “Şəxsiyyət və əxlaq”, “Ekoloji dəyərlər”, “Peşə etikası” və sair başlıqlar bu fənnin necə dəyərli bir məqsədə xidmət etdiyini aydın göstərir və gənc nəslə təsirsiz qalmayacagı şəksizdir. Əlifbayla yanaşı “Konstitusiyanın əlifbası” da öyrədilir. Üstəlik, Özbəkistanın Prezident Aparatından yerli hökumətlərə (icra hakimiyyəti) qədər bütün dövlət idarələrində mənəviyyat şöbələri yaradılmışdir və xalqın mənəvi dəyərlərinin qorunmasına xidmət edən geniş bir şəbəkə yaradılmışdır. Məncə, gözəl və öyrənilməsi vacib olan bir işdir!

Bizim bir yandan tikilib, bir yandan dağılan yollarımızdan fərqli olaraq Daşkənddən Sır Dəryaya qədərki 100 km-lik qoşa yol Şərəf Rəşidov zamanından nə cür salınıbsa, o cür də qalır... burda əlavə izaha ehtiyac görmürəm. Gəlişimizi eşidən yurddaşlarımız həvəslə axıb Sır Dərya şəhər hökumət binasının zalını doldurmuşdular. Bir dəstə ağsaqqal küçədə qarşıladı bizi. Bu böyük sevginin səbəbi sonra anlaşıldı. Birinci, televizorlarımızı izləyirlər və hər birimizi yaxşı tanıyırlar. İkincisi, sən demə 70 ildə bir nəfər Azərbaycan ziyalısı, dövlət nümayəndəsi, millət vəkili onları yada salıb görüşlərinə getməmişdir. Yığıncaqda rayon hökumətinin nümayəndələri və Özbəkistandakı səfirimizin müşaviri, gənclik illərindən tanıdığım, şərqşünas alim Akif Əliyev iştirak edirdilər. Çox həyəcanlı çıxışlar oldu, yerli yazarlardan Əli Nəsirli, Qüdrət Rəhimli Azərbaycan sevdasıyla yazılmış şerləri oxudular, əhalinin qayğılarından söz açıldı. O qayğılardan biri – keçən əsrin 30-cu illərində Özbəkistana sürülmüş yurddaşlarımızın milli kimliyinin yazılışı ilə bağlıdır. Sir Dəryada bütün rayonlarımızdan adamlar var. Ancaq mənim görüşdüklərim əsasən Gəncəbasardan, Şəmkirdən, Qarabağdan, Biləsuvardan olan adamlardı. Hansı xəyanətkar əlsə o vaxt bu köçürülənlərin bir hissəsinin pasportuna azərbaycanlı, digər hissəsinin pasportuna iranlı yazdırıb. Güney Azərbaycandan olsalar başa düşüləndi, ancaq bunlar İrana heç bir aidiyyəti olmayan insanlardır. Bu yolla on minlərlə insan Orta Asiyada azərbaycanlılıqdan çıxarılıb “iranlı” olublar. Məncə, səfirliyimiz və Xarici İşlər Naziriliyi bu məsələnin həllində Özbəkistandakı diasporumuza köməklik göstərməlidir. Yığıncaqdan sonra arzumu nəzərə alıb mənı azərbaycanlılar yaşayan Məlik qışlağına apardılar. 12 min əhalisi olan kəndin səliqə-sahmanı, düz küçələri, planla tikilmiş evləri, ən ucqar məhəllələrə qədər təmiz asfalt yolları göz oxşayır. Söz yox qayğıları da var. Amma görüşümüzdə bir bayram ovqatı hökm sürürdü. Əlifəli Hüseynov adlı eloğlumuzun qapısında ayağmız altında qoç kəsdilər. Sən demə, on gün öncə oğlunu evləndirib, gəlini gətirib. Öncədən yanlış olaraq Xocalı soyqırımı gününə təyin edilmiş toyu pozub sonrakı günə saxlayıb. Yeni evlənmiş gəncləri təbrik etdim. Ortaya göy kətəsi gəldi. Kəndlərimizdə bişirilən göy qutabının eynisi idi. Geri qayıdanda zorla bizi ayrı bir süfrəyə də dəvət etdilər. Görüşdüyümüz adamların çoxu Özbəkistanda doğulub, özləri yox, ata-anaları sürgün edilib, ancaq ana dilində Azərbaycanda yaşayanların bir çoxundan yaxşı danışırlar. “Biz burada qardaşlarımızla bir yerdəyik, özbəklərlə ayrı-seçkiliyimiz yoxdur, amma kaş Qarabağ müharibəsi qurtara, Azərbaycanın başı ayıla; onda biz də arxayınlıqla qayıdarıq vətənimizə”. Qanlı repressiyaların dərdlərini ancaq bu yolla unutmaq olar... Bu yazımla sanki Özbəkistanda bütün problemlər həll olunub, xalqın qayğısı yoxdur və ya hamı indiki iqtidardan razıdır təsəvvürü yaratmaq istəmirəm. Heç bu məsələlərə toxunmaq da istəmirəm. İqtisadiyyat hələ zəifdir, əhali bizdəkindən kasıb yaşayır, yeni tikinti çox azdır və s. Bunlar qardaş xalqın öz işidir. Zəhmətkeş, istedadlı özbək xalqı bu sorunları həll edəcək... Çünki yeni nəsil kimliyini, böyük keçmişini dərk etmək və ona sahib çıxmaq ruhunda tərbiyə edilir; gələcək üçün möhkəm vətəndaşlıq, yurd sevgisi təməlləri atılır... 29 milyonluq özbək xalqı min illərin tarixindən, Fərabilərin, Əmir Teymurların, Nəvai və Uluqbəylərin ruhundan güc alaraq dirçələcək və Türküstanın yeni intibahı bağlanacaq. Buna inanırıq!..

Sabir Rüstəmxanlı

525-ci qəzet.- 2011.- 12 mart.- S.10-11.