“Dağlar yuxuna girir”mi, Nahid müəllim?

“Dağlarda ən kəsə yol zirvədən zirvəyə gedən yoldur: amma bunun üçün uzun ayaqların olmalıdır. Rəmzlər zirvə olmalıdır, onların deyildiyi adam isə böyük və güclü”.

Fridrix Nitşe. “Zərdüşt belə dedi” kitabından

Xatirə yazmaqdan qorxuram. Bəlkə buna hələ yaş səlahiyyətim çatmır, ehtiyat edirəm. Ancaq son illər bu janrı canlandıran, ətə-qana dolduran, ustalıqla sənət dühalarımızın obrazlarını yaradan, yeri düşəndə ən adi adamların belə portretlərini ürəklə çəkən Nahid Hacızadənin silsilə xatirələrini müxtəlif ədəbi orqanlarda müntəzəm surətdə tapıb oxumuşam. Sonra görkəmli yazıçı-publisistin “Yada düşdü” adlı nəfis tərtibatlı kitabında həmin maraqlı məqalələr, oçerklər, xatirələr, esselər toplandı, nəşr olundu.

Və yenə Nahid müəllimin sovet dönəmində Azərbaycan televiziyasında göstərdiyi səmərəli yaradıcılıq fəaliyyəti yadımda düşdü. Zənnim məni aldatmırsa, o zamanlar onun rəhbərlik elədiyi ədəbi dram baş redaksiyası elə təxminən o adda – “Yada düşdü xatirələr” başlığı altında yaxşı bir televeriliş ərsəyə gətirmişdi. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda dünya-aləm dəyişdi, sovet imperiyası süquta uğradı, təbii ki, müstəqil ölkənin azad teleməkanında da köklü dəyişikliklər baş verdi, amma o “Yada düşdü xatirələr” ölmədi, uzun müddət sıradan çıxmadı. Çünki dinləyici rəğbəti qazanmışdı, özülü peşəkar ustad jurnalist Nahid Hacızadə tərəfindən qoyulmuşdu. Məlumdur ki, nəhəng imperiya o zaman Brejnev hakimiyyətinin bataqlığında çabalayırdı, hamı azad sözün, təzə bir fikrin, nəfəsin təşnəsi, tamarzısızıydı. Teleradio şəbəkəsi geniş auditoriya idi, burda verilişlər söz-söz doğranır, kəsilir, qayçılanırdı – təki məmur senzorların qəzəbinə tuş gəlməsin! Onda Nahid müəllim zahirən həqiqətən dövlət məmuru idi, yəni Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədrinin müaviniydi, daxilən isə “demokrat” cildində idi, müəyyən işıqlı fikirlərin ekranda səslənməsinə canla-başla şərait yaradırdı. Əlindən nə yaxşılıq gəlirdi, onu talantlı qələmdaşlarından əsirgəmirdi. Ədəbi mühitdə bir durğunluq hökm sürsə də, İmran Qasımov dumanı dağıtdı. Onda Yazıçılar İttifaqının yeddi katibinin ən gənci Elçin ona dayaq durdu. Əkrəm Əylisli “Azərbaycan” dərgisinə, Yusif Səmədoğlu “Ulduz”a baş redaktor vəzifəsinə gəldilər. Onlar üzüqara zəmanənin “bulanıq suyunda balıq axtarışına” çıxdılar. Yavaş-yavaş qocaman ədiblərin sovet həqiqətlərini vəsf edən əsərləri bu redaksiyaların cavan əməkdaşları tərəfindən geri qaytarıldı, qoltuqlarına verildi. Təzə ab-hava pəncərələrdən içəri doldu. Gənc yazarların “xoruz banı eşitməyən” əsərləri jurnal səhifələrinə çıxdı – povestlər, silsilə şeirlər, hekayələr, tənqidi məqalələr, esselər, yığcam romanlar. Əslində Anarın “Qobustan”ı bu işə daha erkən başlamışdı...

Əkrəm Əylislinin redaktorluq etdiyi “Azərbaycan”da bir yığın şeirim getdi, jurnal mənim əsərlərimlə açılmışdı. Bu, necə deyərlər, “külliyatımın” xeyli hissəsiydi və bu münasibətə görə Əkrəm müəllimin qarasınca deyinənlər, onu tənqid hədəfinə çevirənlər də tapıldı, cəsarətini alqışlayanlar da. O şeirlər ədəbi mühitə səs saldı, məni tanıtdı. Həmin ərəfədə redaksiyadan daha bir müjdə aldım. Dedilər ki, səni televiziyadan Nahid Hacıyev axtarır, get, onunla görüş, poeziya axşamlarının birində çıxış elə. İlk dəfə gördüyüm, dağ cüssəli, uca boylu, telini səliqəylə arxaya daramış Nahid müəllim qarşıma çıxdı. Qısa tanışlıqdan sonra “Azərbaycan”da, “Qobustan”da, “Ulduz”da dərc olunan silsilə şeirlərimi oxuduğunu, bəyəndiyini bildirdi və məqsədini söylədi: – Teleteatrda poeziya axşamı keçiriləcək. Universitetin humanitar fakültələrinin tələbələri tədbirə qatılacaq. Həmin gecəni xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə aparacaq. Gənc şairlərdən yalnız səni çağırmışıq. Bəxtiyar müəllim də şeirlərini oxuyub, xəbərdardı, bərk xoşuna gəlib. Deyir şeirlərində xalq ruhu güclüdür. Həftənin ikinci gününə möhkəm hazırlaş, görək, Azərbaycan tamaşaçısına nə sözün var? Beləliklə, Nahid müəllimin xeyirxahlığı sayəsində o unudulmaz şeir axşamına mən də qatıldım. Qabil, Məmməd İsmayıl, İsa İsmayılzadə, Əminə Yusifqızı, Vaqif İbrahim tədbir iştirakçılarıydı. Biz eyni vaxtda Nahid Hacızadənin televiziyanın köhnə binasının ikinci mərtəbəsində yerləşən kabinetinə yığışdıq. Bəxtiyar Vahabzadə şeirlərə irəlicədən baxmalı, saf-çürük etməliydi. Sözsüz ki o, gələn görkəmli qələm sahiblərinin hamısını tanıyırdı, məndən başqa. Bəxtiyar müəllim nə qədər demokratik ruhlu xalq adamı olsa da, təcrübəsindən efirin imkanlarına bələd idi. Kiçik yığıncaqda oxunacaq şeirlər bir də nəzərdən keçirildi, arıtlandı. Bərk mübahisələr yarandı, onları bütün detalları ilə yazmaq istəmirəm. Növbə mənə çatdı, yenə Nahid müəllim döşünü irəli verdi:

– Bəxtiyar müəllim, bu gəncin şeirləri, bulaq suyu kimi saf və axıcıdır. “Azərbaycan” jurnalından oxumuşam, sizin də yəqin xəbəriniz var...

– Oğlum, sənin heç bir şeirinə etirazım yoxdur. Təkrar-təkrar oxuyub bəyənmişəm. Hələ onlar barədə qeydlərim də var, inşallah, mətbuatda çıxacaq, qəzetləri, jurnalları izləyərsən. Ona görə qarşında yaşıl işıq yandırıram, özün şeirlərinə redaktorluq elə, nəzərdən keçir, hansını məsləhət bilsən, məclisdə oxuyarsan... Bu qısa dialoq sona çatdı. O vaxt Azərbaycan televiziyasında gedən “Poeziya axşamı” musiqili-şeirli veriliş bütün respublikaya yayımlandı, səs saldı. Mənim utana-utana, çəkinə-çəkinə əzbərdən söylədiyim qoşma və gəraylılar auditoriyanın sevgisini qazandı. Bu hadisədən heç on beş gün keçməmişdi, yenə Nahid Hacızadə mərdanəliyi özünü göstərdi. Dalımca mərhum Firudin Ağayevlə ismarıc yollamışdı. Getdim, köhnə dostlar kimi görüşdük. O, mehribancasına: – Sənə bir ətək qonarar yazmışıq. Almamısan? – dedi. Mən sıxıla-sıxıla güldüm. Nahid müəllim ciddi görkəm aldı:

– Pul üstündə burda baş yarırlar. Sən niyə təəccüblənirsən? Halal zəhmətinin bəhrəsidi, cibimdən vermirəm ki? Bu dəqiqə mühasibatlığa göstəriş verib tapşırıram. Get pulunu al, birbaşa yolla evə, ehtiyacın-zadın olar... Elə vaxtlarım idi, hər gün kitab mağazalarına baş çəkirdim. Bəzən də qələmdaşlarımla birgə. Bir gün “Moskva” univermağının yaxınlığında yerləşən dükana baş çəkdim. Azərbaycan ədəbiyyatı bölməsində 3-4 kitab seçdim. Maraq güc gəldi. Rus və dünya ədəbiyyatı şöbəsinə tərəf addımladım. İlk gözümə sataşan nə olsa yaxşıdı?

– Nahid Hacıyevin “Sovetskiy pisatel” nəşriyyatında təzəcə çapdan çıxan “Snyatsya mne qorı” kitabı. Adını özüməməxsus tərzdə tərcümə elədim: “Dağlar yuxuma girir”. İki-üç dəfə təkrarladım. Bəs bu kitabın Azərbaycan dilində variantı niyə yoxdur, yoxsa mən rast gəlməmişəm? Bəlkə müəllif onu rus dilində yazıb? Xeyli götür-qoydan sonra əl uzadıb kitabı rəfdən götürdüm. Dolaşıq, pırtlaşıq suallarımın heç birinə cavab tapmadım. Yalnız “Azərbaycan” jurnalının redaksiyasında yazıçı Məmməd Orucdan öyrəndim ki, Nahid müəllimin o kitabı Azərbaycan dilində hələ çıxmayıb. Əsəri qovluq şəklində “Sovetskiy pisatel”ə təqdim edib. Və müzakirə zamanı bu yazı bərk mübahisələrə səbəb olub. O da məlum olub ki, heç bu ciddi əsərin müəllifi SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü deyil. Lakin əlyazmanı bəyənən xeyirxah adamlar, tanınmış nasirlər onu nəşriyyatın tematik planına daxil ediblər, yüksək tirajla çap olunub. Nahid Hacızadə mənən qürurlu və sağlam adamdır. Çünki sağlam bir əslin-nəslin, soykökün yetirməsidir. Doğulduğu, ərsəyə çatdığı Gədəbəyin Şınıx bölgəsi təbiətin zərifliklə sərtliyin baş-başa dayandığı təzadlı əsrarəngiz məkanıdır. O yerdən çoxlu sayda görkəmli ziyalılar çıxıblar və onların sorağı təkcə Bakıdan, Gəncədən deyil, keçmiş SSRİ-nin hər yerindən, eyni zamanda indi qardaş Türkiyədən gəlir və şınıxlılar harda olurlar-olsunlar, yer-yurd həsrəti mütləq ildə bir-iki dəfə onları kəndə döndərir.

“Çiçəklər təbiətdə azad gözəllikdir” – söyləyib Emanuel Kant, necə şınıxlı olasan, yazağzı qaya dibində bitən bənövşəyə könül verməyəsən. Və yaxud sal qranit daşın sükutunu pozmayasan, gədikboyu yuxarı dırmanmayasan, dərəuzunu aşağı enməyəsən, bir zirvədə əyləşib başqa bir əlçatmaz, ünyetməz zirvəyə boylanmayasan... Şınıx nahiyəsinin şanlı-şöhrətli Hacı Məmmədlilər nəslinin ağsaqqal, müdrik 75 yaşına çatmış nümayəndəsi böyük həyat yolu keçib. Nahid Hacızadə təkcə görkəmli telejurnalist, ssenarist kimi yox, bədii publisistikanın nadir ustası kimi tanınıb. Doğma ana dilində nəşr olunan hekayə və povestlər məcmuələri, roman, xatirə, memuar yaradıcılığı bir vəfalı qələm adamı kimi sönməz yazı-pozu ehtirasından, tükənməz həyat eşqindən xəbər verib. Nahid Hacızadə bu keşməkeşli dövrümüzdə ədəbi görüşlərini, tanınmış simalar barədə xatirələrini toplayır, qələmə alır, faktları dəqiqləşdirir, köhnə fotoşəkillərə yeni həyat bəxş edir, kitablarının səhifələrinə çıxarır. Bu, olduqca zəhmət tələb edən əzablı işdir. Ancaq Nahid müəllim vaxtilə məhəbbətlə görüşdüyü bu xatirə qəhrəmanlarının kimliyini yaxşı dərk edir. Görünür, elə bu kimi məlum səbəblərdəndir ki, “Yada düşdü” toplusunda müəllif Nazim Hikmətin də, Bülbülün də, Əli Vəliyevin də, Rəsul Rzanın da, İlyas Əfəndiyevin də, Mir Cəlalın da, Nəsir İmaquliyevin də, Əliağa Kürçaylının da, Bəxtiyar Vahabzadənin də, Qabilin də, Lütfi Məmmədbəyovun da, Vilayət Rüstəmzadənin də yerini, dəyərini yaxşı bilir. Və hər epizodda, yarımhadisədə milli güvəncimizə çevrilən o simaların canlı surətlərini görürük. “Yada düşdü” – səlnamə kitabıdır. Məsələn, Nahid Hacızadə Bülbül haqqında yazanda təkcə quru faktlarla, cansız hadisələrin mənzərəsi ilə kifayətlənmir, məşhur xanəndənin iç dünyasına baş vurur. Bu zaman yazıçı ustalıqla duzlu-məzəli yumora üz tutur. Yəni, Bülbül dahi müğənni-ifaçıdır, bunu səsi təsdiq edib. Bəs bu şəxsiyyət həyatda necə olmuşdur? Bax, məsələ burasındadır. Müəllif reallıqlara söykənə-söykənə Bülbülün portretini cizir. Özü də Nahid müəllim hansı tarixi şəxsiyyətdən söhbət açırsa-açsın, ustalıqla fikirlərini cilalayır, oxucu ilə özü arasında gözlə görünə biləcək bir rabitə yaradır. Ancaq Nahid Hacızadənin xatirələr kitabında toplanan yazılar təkcə dünyalarını dəyişmiş sənətkarlarımızın, ziyalılarımızın portretləri ilə yekunlaşmır. Əgər müəllif bu yolu seçsəydi, bir qədər dar meydanda at səyirtməli, tər tökməli olacaqdı.

O, müasirlərini də unutmur. Əlbəttə, çağdaş insanın yaratdığı, nəyə qadirliyi, arzu-düşüncəsi müdrik yazıçıdan gen qaça bilməzdi. “Yada düşdü” də şərqşünas-alim Qəzənfər Paşayev, şairlərdən İlyas Tapdıq, Oqtay Rza, Əbülfət Mədətoğlu, xalq artisti İlham Namiq Kamal və başqaları barədə də portret – oçerklər var. Düzdü, həmin məqalələr, resenziyalar, publisistik qeydlər müxtəlif qəzet və dərgilərə yol tapıb, müəllif isə özü demişkən, onları bir “dam” altına yığmaqla faydalı iş görüb. “Azərbaycan” nəşriyyatında mənimlə rastlaşan kimi gah nəvəsi Nahiddən söz açan, gah da yaxın qohumu, yazıçı-dramaturq Firuz Mustafanı ərklə soruşan baba Nahid yetmiş beşin dizini qatlayıb. İndi aşıq Alı demişkən, “əllini aşırtdım, yüzə nə qaldı!” Həmişə könlü-gözü tox Nahid müəllim hərdən nəşriyyatın dadsız-tamsız yeməklərindən istifadə etməyə məhkumdu. Belə məqamlarda “vallah, bircə dənə Gədəbəy kartofu qaynadıb qabağıma qoysaydılar, min dəfə bundan yaxşıydı” – söyləyir. Bu gileyin ünvanı aydındır. İnsan yaşa dola-dola doğulduğu torpağın hər naz-neməti onun üçün həyat cövhərinə, məlhəmə çevrilir.

Dağlar adamı çağırır, bəzən həsrət adamın ürəyinin başını göynədir. Görəsən, yaşın 75-ində də dağlar yuxunuza girirmi, yuxunuzu qarışdırırmı, Nahid müəllim?!

Ağacəfər HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2011.- 15 mart.- S.7.