Azadlıq, müstəqillik uğrunda mübarizənin dayağı: Naxçıvan

“Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpasının iyirminci ildönümü haqqında” ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin imzaladığı 21 yanvar 2011-ci il tarixli sərəncamda dövlət müstəqilliyi ölkəmizin hər bir vətəndaşı üçün ən böyük sərvət hesab olunub. Həmin sənəddə dövlət müstəqilliyinin bərpasının iyirmiillik yubileyi ölkəmizin həyatında müstəsna əhəmiyyət daşıyan ictimai-siyasi hadisə kimi xarekterizə olunub. Bununla bərabər müstəqillik illərində keçilən zəngin inkişaf yolunda qazanılan parlaq nailiyyətlərin təbliğ olunması başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyulub. Azərbaycanın siyasi tarixində özünə parlaq iz qoymuş ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanda yenidən siyasi hakimiyyətə qayıdışı, Naxçıvandan başlanan müstəqillik yolunun bütün Azərbaycan siyasi mühitində aparıcı qüvvəyə çevrilməsinə, milli dövlətçiliyin bərpası istiqamətində qəti addımların atılmasına gətirib çıxartdı. Xalq azadlıq, istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsində dönməz idi. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin sözləri ilə desək bu dövrdə “Müstəqillik yolunda mübarizə aparan adamlar Naxçıvan əhalisinin demək olar ki, əksəriyyətini təşkil edirdi. Naxçıvanın müstəqillik, milli-azadlıq əhval-ruhiyyəsi bütün Azərbaycana təsir edirdi”.

Naxçıvanda bəlkə də elə bir adam (uşaq və gənclər istisna olmaqla) tapmaq olmaz ki, o dünya siyasət elminin korifeylərindən biri olan xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevi yaxından görməmiş olsun. Bir halda ki, ulu öndər Moskvadan Naxçıvana gələndə onu şəhərin baş meydanında keçirilən görüşdə 70-80 min nəfər alqışlayırdı, Muxtar Respublika Ali Məclisinin Sədri seçiləndə sessiyanın keçirildiyi binanın ətrafına on minlərlə adam toplaşmışdı, onda regionun digər şəhər və kəndlərində keçirilən görüşlərdə nə qədər adamın iştirak etdiyini təsəvvürə gətirmək elə də çətin deyil. Yaxşı yadımdadır ki, 1991-ci ilin may ayının 7-də Şərur şəhərinin mərkəzindəki mitinqdə 20 mindən artıq adam ulu öndərlə görüşə can atmış, onun müdrik, proqram xarakterli çıxışını axıradək dinləmişdi. Təbii ki, bunlar müdrik rəhbərə xalq sevgisindən, el məhəbbətindən irəli gəlirdi. Heydər Əliyev ağır blokada şəraitinə baxmayaraq Muxtar Respublikada torpaqların müdafiəsini yüksək səviyyədə təşkil etməyə, təcavüzkarlardan qorumağa nail olurdu. Onun varlığı sakinlərə ruh verdiyi üçün regionda bircə kənd də düşmən əlinə keçməmişdi. Elə o ağır və məşəqqətli günlərdə də müdrik şəxsiyyət dönə-dönə deyirdi: “Doğma vətən torpağına heç də yenidən hakimiyyətə qalxmaq üçün yox, ancaq və ancaq respublikanın bu ağır və çətin dövrlərində xalqın dərdinə şərik olmaqla vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməyə, azadlıq uğrunda mübarizəyə qoşulmağa gəlmişəm... Mənim əsas məqsədim Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və Azərbaycan hakimiyyətini respublikanın bütün ərazisində bərqərar etməkdən ibarətdir “. Muxtar Respublikada Ulu öndəri lap yaxından görən, onunla ünsiyyət saxlayan adamlar yüzlərlə, minlərlədir. Onlardan biri də bu sətirlərin müəllifi olub. Tale elə gətirib ki, ulu öndərin sədrliyi ilə keçirilən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sessiyalarında, müşavirələrində, yığıncaqlarında iştirak edən dörd-beş nəfər mətbuat işçisindən biri də mən olmuşam. O zaman “Sovet kəndi” (“Həyat”) qəzetinin bölgə müxbiri idim. Elə o çətin və məşəqqətli illərdə Naxçıvanda dövlət müstəqilliyimizin bərpası istiqamətində taleyüklü qərarların hansı şəraitdə və necə qəbul olunduğunu da yaxşı xatırlayıram.

Naxçıvanda ağır və gərgin ictimai-siyasi proseslərin cərəyan etdiyi dövrdə – 17 noyabr 1990-cı ildə Muxtar Respublika Ali Məclisinin I sessiyası keçirildi. Sıravi xalq deputatı Heydər Əliyevin sədrliyi ilə keçən həmin sessiyanın bu gün tariximizdə mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi bu qanunvericilik orqanında Azərbaycan dövlətçiliyinin dirçəlişi prosesinin həyata keçirilməsi ilə bağlı bir çox məsələlərin müzakirə olunması, Azərbaycanın müstəqil, demokratik və dünyəvi dövlət kimi fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm siyasi və ideoloji amilə çevrilən tarixi qərarların qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Sessiyada ilk növbədə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının adından “Sovet”, “Sosialist” sözləri çıxarıldı, onun Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılması haqqında qərar qəbul edildi. Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin adı dəyişdirildi. Azərbaycan xalqının qan yaddaşında silinməz iz qoymuş 20 Yanvar faciəsinə də ilk dəfə siyasi qiymət Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi tərəfindən verildi. Xalq deputatı Heydər Əliyev “1990-cı il yanvar ayında törədilmiş Bakı hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında” qərar layihəsini işləyib Ali Məclisin sessiyasının müzakirəsinə təqdim etdi. Heydər Əliyevin böyük siyasi nüfuzu nəticəsində qəbul olunan bu qərarda ilk dəfə qanlı yanvar hadisələrinə düzgün siyasi qiymət verilmiş, bu hadisədə SSRİ rəhbərliyi ilə yanaşı, respublika rəhbərliyinin də böyük günahı olduğu göstərilmiş və onların adlarının bir-bir açıqlanaraq məsuliyyətə cəlb edilmələri tələb olunmuşdu. Ali Məclisin 14 dekabr 1990-cı il tarixdə keçirilən sessiyasında yeni ittifaq müqaviləsinə münasibət məsələsi müzakirə olundu. Məsələ ilə bağlı çıxış edən Heydər Əliyev deyirdi ki, “Mən yeni ittifaqa daxil olmağın və bunun üçün referendum keçirməyin heç bir şərt qoymadan əleyhinəyəm. Azərbaycan respublikası iqtisadi və siyasi müstəqillik yolu ilə getməli, tam istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparmalıdır... Müstəqillik yolu qədər çətin yol yoxdur”. Yeni ittifaq müqaviləsinin layihəsi ümumittifaq siyasi rəhbərliyi və xüsusən M.Qorbaçov tərəfindən bütün sovet xalqını yenidən aldatmaq cəhdinin bir təzahürüdür.

Acınacaqlı hal isə ondan ibarət idi ki, həmin layihənin hazırlanmasında Azərbaycanın rəsmi nümayəndəsi də yaxından iştirak etmişdi. Hətta o ərəfədə keçirilən SSRI Ali Sovetinin sessiyasında Azərbaycan Ali Sovetinin sədri çıxış edərək bu sənədin respublikamızda bəyənildiyini bildirmişdi. Elə bu faktın özü də sübut edirdi ki, Azərbaycan rəhbərliyi milli dövlət dirçəlişini təmin etmək fikrində deyildi.

Həmin layihənin ölkə miqyasında müzakirəyə çıxarılmasına razılıq verilməsi də səhv bir addım idi. Müdrik rəhbərimiz həmin sessiyadakı çıxışında deyirdi: “Əgər doğrudan da bu layihə suveren respublikaların ittifaqını təmin etmək istəyirsə, gərək respublikalar əvvəl suveren olsun, müstəqil dövlət olsun, ondan sonra bu Ittifaqa girməyə öz rəylərini göstərsinlər”. Ümummilli lider hətta 1922-ci ildə bağlanmış Ittifaq müqaviləsini də indiki sənəddən daha demokratik, daha mütərəqqi hesab edirdi: “1922-ci ildə respublikalar müstəqil idi. O respublikaların rəhbərləri, deyək ki, xalqın rəyini ifadə edərək 1922-ci ilin dekabrında səlahiyyət alıb bu müqaviləyə qol çəkmişdilər. O vaxt müstəqil respublikalar birləşdilər. Ancaq indi müttəfiq respublikaların heç biri müstəqil deyil. Əgər biz müstəqil deyiliksə, necə olar ki, suveren respublikalar ittifaqına çevrilə bilək?” Həmin il martın 14-də isə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin növbəti sessiyasında SSRI-nin saxlanmasına dair Ümumittifaq referendumunda Naxçıvan Muxtar Respublikasının iştirak etməməsi barədə qərar qəbul edildi. Bu, elə bir dövr idi ki, artıq bir çox müttəfiq respublikalar, xüsusən də Baltikyanı ölkələr İttifaqın dağılmaqda olduğunu görür, bu birlikdən mümkün qədər tez və ağrısız çıxmağa çalışaraq özlərinin azad və müstəqil dövlətlərini yaratmaq istiqamətində qətiyyətli addımlar atırdılar.

1991-ci ilin sentyabrın 3-də Heydər Əliyevin Naxçıvan MR Ali Məclisinə Sədr seçilməsi milli miqyasda böyük hadisə oldu. Məsələ heç də keçmiş Sovetlər İttifaqının Siyasi Bürosuna mənsub nüfuzlu simalardan birinin – SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavininin Azərbaycan ərazisinin bir hissəsində – Muxtar Respublikada Ali Məclisə Sədr vəzifəsinə seçilməsində deyildi. O, ilk növbədə Naxçıvanda fəal və peşəkar fəaliyyəti ilə milli dövlətçiliyə inam hissini formalaşdıra bildi. Milli lider bölgənin erməni təcavüzündən müdafiəsi ilə bilavasitə məşğul olmağa başladı, bu məsələ onun əsas fəaliyyət istiqamətinə çevrildi. Böyük dövlət xadiminin ilk gündən başlayaraq atdığı addımlar, həyata keçirdiyi tədbirlər Naxçıvanı düşmən əlinə keçmək təhlükəsindən xilas etdi. İqtisadi blokada şəraitində yaşayan Naxçıvanın düşmən qarşısında duruş gətirməklə bərabər, həm də iqtisadi problemlərin həllinə ciddi diqqət yetirib, yeni firavan həyat quruculuğuna başlamasında da Heydər Əliyev şəxsiyyətinin önəmli rolu oldu.

Elə bu səbəbdən də Naxçıvanda dövlət müstəqilliyinin bərpası istiqamətində tədbirlər təkcə siyasi müstəvidə getmir, yeni iqtisadi təfəkkürə söykənən, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşan iqtisadi model formalaşırdı. Ali Məclisin 16 dekabr 1991-ci il tarixli sessiyasında isə “Dünya Azərbaycan türklərinin milli həmrəylik və birlik günü haqqında” qərar qəbul olunmuş, Ali Məclisin Sədri müzakirələrə yekun vurarkən geniş nitq söyləmiş, qəbul edilən məsələnin siyasi əhəmiyyətinə xüsusi önəm vermişdir: “Dünya Azərbaycan türklərinin milli həmrəylik və birlik günü haqqında” məsələnin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sessiyasında müzakirə olunması, böyük əhəmiyyətli qərar qəbul edilməsi Azərbaycan türklərinin uzun illər ayrılıqdan sonra birləşməsi yolunda ilk addımdır. Biz böyük qürur hissi ilə deyirik ki, bu, Naxçıvanda, qədim türk diyarında irəli sürülmüşdür”. Naxçıvanın o ağır dövrdə qurduğu beynəlxalq əlaqələr Muxtar Respublikanın mövcudluğu üçün bəlkə də yeganə vasitəyə çevrildi. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin inkişafında 1992-ci il mayın 28-də açılmış “Sədərək-Dilucu” körpüsü mühüm mərhələ oldu. Körpünün açılış mərasimində çıxış edən Heydər Əliyev qeyd edir ki, “Biz azərbaycanlılar, türklər əsrlər boyu Araz çayının o sahilində, bu sahilində dost, qardaş kimi yaşamışıq. Ancaq 70 il bir-birimizlə görüşmək üçün, əlaqə saxlamaq üçün həsrət çəkmişik. 70 il biz bu görüşü həsrətlə gözləmişik”. Türkiyə Cümhuriyyətinin Baş Naziri Süleyman Dəmirəl də öz çıxışında borclu qalmadı–“bu gün burada cərəyan edən hadisə tək bir körpünün açılışı deyildir. Cərəyan edən əsas hadisə 70 il bir-biri ilə qürbətdə, həsrətdə qalmış qardaşlarımızın yenidən görüşməsidir. Bu, bir birlik, milli coşğunluqdur...” Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinə sədrlik etdiyi bir il doqquz ay ərzində muxtar respublikanın xarici əlaqələrinin sıx inkişaf etməyə başladığı ikinci dövlət–Azərbaycanın cənub qonşusu olan İran İslam Respublikası oldu. Bu əlaqələrin möhkəmlənməsində Ali Məclis Sədrinin 1992-ci il 22-25 avqustda qonşu dövlətə səfəri mühüm rol oynadı. Səfər zamanı İİR-in dini lideri S.Ə.Xamneyi, prezident Ə.Ə.Haşimi Rəfsəncani, parlamentin sədri Natiq Nuri, xarici işlər naziri Ə.Ə.Vilayəti və digər rəsmi şəxslərlə görüşlər oldu, əməkdaşlıq protokolu imzalandı. Ümumiyyətlə, 1990-1993-cü illərdə Azərbaycan xalqının dirçəlişi, müstəqilliyin bərpa olunması, milli birliyin və mənəvi bütövlüyün təmin olunması istiqamətində Naxçıvan parlamentində bir çox tarixi əhəmiyyətli qərarlar qəbul edildi.

Təməli xalqımızın ümummilli lideri qoyulan yeni həyat quruculuğu xəttinin 1996-cı ilin dekabr ayının 16-dan dönmədən və ardıcıllıqla necə həyata keçirilməsinin də canlı şahidiyəm. Həmin gün qədim diyarın sakinləri üçün həm də onunla əlamətdar və yaddaqalan olub ki, onlar yenidən özlərinə rəhbər seçimi və bu şansdan doğru-düzgün istifadə etmək imkanı qazanıblar. Vasif Talıbovun Ali Məclisin sədri seçilməsi uğurlu inkişafın əsasını qoyub.

“Ali Məclis təşkilatlanır, ümidlər çoxalır...” adlı yazımda deyirdim ki, “Onun Ali Məclisə sədr seçilməsi muxtar respublika sakinləri tərəfindən də rəğbətlə qarşılanıb. Əvvəla, bölgədə onun qədər dahi siyasətçi Heydər Əliyev məktəbini keçən müdavim olmayıb, özü də əla qiymətlərlə təhsil alsın, digər tərəfdən də adamlar 36 yaşlı bu gəncin bütün potensial imkanlarına bələddirlər. İnanırlar ki, indiki ağır şəraitdə o bu regionu idarə etməyə, irəli aparmağa qadir şəxs-rəhbər olacaqdır” (“Azərbaycan” qəzeti, 28 dekabr 1995-ci il) Heydər Əliyev siyasi fəaliyyətinin bütün dövrlərində muxtar respublikanın inkişafına xüsusi qayğı göstərib. Bu amil torpaqlarımıza zaman-zaman göz dikən erməni millətçilərinin məkrli planlarının və niyyətlərinin puç olmasında önəmli rol oynayıb. Həmin illər ulu öndər demişdir:

“Mən son vaxtlar Naxçıvanın inkişafı ilə əlaqədar bəzi tədbirlər həyata keçirmək barədə qərarlar vermişəm. Bunlar lazımdır. Nə üçün? Çünki Naxçıvanın vəziyyəti, onun coğrafi vəziyyəti və Naxçıvana qarşı ermənilərin daimi ərazi iddiası Naxçıvanı xüsusi inkişaf etdirmək məsələsini qarşımıza qoyur. Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim torpaqlarından biridir. Naxçıvanda Azərbaycanın milli mədəniyyətini, memarlığını, rəssamlığını nümayiş etdirən abidələr vardır. Biz Azərbaycanın xüsusi ağır şəraitdə olan bir hissəsini gərək o qədər inkişaf etdirək ki, oradakı problemlər insanları narahat etməsin. Həmin insanlar orada daim yaşasınlar. Azərbaycan torpağını qorusunlar, saxlasınlar. Bax, bunlara görə bu qərarlar qəbul olunmuşdur”. Prezident İlham Əliyev də ümummilli liderin siyasi xəttini uğurla davam etdirir. Naxçıvana səfərləri çərçivəsində keçirdiyi görüşlərin birində dövlət başçısı demişdir: “Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev Naxçıvana çox diqqətlə yanaşırdı. Ona görə yox ki, burada anadan olmuşdu, bura onun vətəni idi. Ona görə ki, siyasi xadim kimi Naxçıvanın Azərbaycan üçün əhəmiyyətini çox gözəl başa düşürdü”.

Yeni həyat quruculuğu xətti bu gün də uğurla davam edir.

Ali Məclisin Sədri Vasif Talıbov Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ulu öndərin quruculuq və inkişaf xəttinin blokada şəraitində yaşayan regionda həyata keçirilməsi üçün var gücünü, əməyini əsirgəmir. Düzgün siyasət sayəsində muxtar respublika nəinki qısa vaxt ərzində iqtisadi və sosial böhrandan yaxa qurtarıb, onun dinamik inkişafı təmin olunub, inkişafdan intibaha doğru sürətli yol keçilib. Əgər 2000-ci ildə muxtar respublika üzrə cəmi 15 adda məhsul istehsal olunurdusa, indi 292 növdə məhsul istehsal olunur. Əhalinin 89 növdə ərzaq, 158 növdə qeyri-ərzaq olmaqla, 247 növdə məhsula olan tələbatı yerli istehsal hesabına ödənilir. Yeni fəaliyyətə başlayan müəssisələr əsasən yerli xammaldan istifadə yolu ilə məhsul istehsal edirlər ki, bu da hazır məhsulun istehlakçılara daha münasib qiymətlərlə çatdırılmasına imkan yaradır. 423 istehsal müəssisəsindən 336-sı yerli xammaldan istifadə əsasında fəaliyyət göstərir ki, bu da yerli istehsalı stimullaşmaqla bərabər daxili bazarı etibarlı şəkildə qoruyur.

Son 10 ildə muxtar respublikada 168 məktəb binası, 14 uşaq bağçası, 18 musiqi məktəbi, 9 məktəbdənkənar tədris müəssisəsi, 42 xəstəxana, 51 həkim ambulatoriyası, 56 feldşer-mama, 17 tibb məntəqəsi tikilib və ya yenidən qurulub. 44 min 647 yeni iş yeri açılmışdır ki, onun da 29 min 393-ü və yaxud 66 faizi daimi iş yerləri olub. Səmərəli demoqrafik və sosial-iqtisadi siyasətin uğurlu nəticəsidir ki, son illər ərzində əhalinin orta ömür müddəti 4,2 il yüksələrək 74,4 ilə çatıb. İlk dəfə olaraq ötən il doğulan körpələrin on min nəfəri ötməsi də iqtisadi inkişafın, sosial vəziyyətin ürəkaçan olmasından irəli gəlib. Halbuki, sovet dönəmində, 1988-ci ildə bu rəqəm indikindən 34,3 faiz aşağı olub. Müqayisə olunan dövrdə əhalinin sayı isə 115,6 min nəfər artaraq 410 min nəfərə çatıb.

Prezident İlham Əliyev də muxtar respublikaya səfəri çərçivəsində görülən işlərdən, həyata keçirilən tədbirlərdən razı qaldığını bildirib: “Mən çox şadam ki, Naxçıvanda nəzərdə tutduğumuz bütün məsələlər bu gün öz həllini tapır. Muxtar respublika uğurla inkişaf edir, burada quruculuq-abadlıq işləri çox sürətlə gedir, bütün sosial məsələlər həllini tapır, yeni müəssisələr, fabriklər açılır, yollar çəkilir”. Naxçıvan indi yalnız regional deyil, dövlətlərarası əməkdaşlıqda da yaxından iştirak edir. Azərbaycan-Türkiyə, Azərbaycan-İran əlaqələri konteksində o, aparıcı rol oynayır. Naxçıvan ölkəmizlə yaxından əməkdaşlıq edən xarici dövlətlər, beynəlxalq qurumlar üçün həm də cəlbedici regiona və etibarlı tərəfdaşa çevrilib. Avropa Şurası ilə geniş əməkdaşlıq edir, onun səlahiyyətli nümayəndələri bu qurumun Yerli və Regional Hakimiyyətlər Konqresinin Regionlar Palatasında layiqincə təmsil olunurlar. Bununla bərabər muxtar respublika beynəlxalq əhəmiyyətli tədbirlərə də uğurla ev sahibliyi edir. 2009-cu il oktyabr ayının 2-də və 3-də Türkdilli Ölkələrin Dövlət Başçılarının IX Zirvə görüşünün Naxçıvanda keçirilməsi də muxtar respublikanın tanıdılmasında önəmli rol oynayıb. Türk xalqları arasındakı mədəni və iqtisadi əlaqələri dərinləşdirmək, qarşığı əməkdaşlığı artırmaq, ortaq tarixi, milli-mənəvi dəyərləri öyrənmək, qorumaq və təbliğ etmək, türkdilli ölkələrin beynəlxalq sülh və sabitliyə təmin edən müsbət fəaliyyətlərini artırmaq kimi məsələlər Zirvə toplantısının əsas mahiyyətini təşkil edib.

Artıq Heydər Əliyev dövlətçilik məktəbinin Naxçıvan modeli də formalaşıb. Bu məktəbdə tədris olunan dərslərin başlıca qayəsini milli dövlətçilik ənənələrinin qorunması, aşılanması və gələcək nəsillərə ötürülməsi təşkil edir. Öyrəniləsi, əxz ediləsi dərslər isə olduqca çoxdur.

Ölkə mətbuatında Muxtar Respublikanın müstəqillik illərindəki sosial-iqtisadi inkişafını “Naxçıvan möcüzəsi” adlandıranlar da az deyil. “Naxçıvan möcüzəsi” nin əldə edilməsini Muxtar Respublika Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov belə xarekterizə edir: “Yol düzgün seçiləndə, milli maraqlara və dövlətçiliyə sədaqət olanda, adamların qayğısı və ehtiyacları hədəfə alınanda istənilən möcüzəni yaratmaq olar”.

Məmməd MƏMMƏDOV,

Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı,

tarix elmləri namizədi, əməkdar journalist

525-ci qəzet.- 2011.- 16 mart.- S.2.