“Qüvvət elmdədir...”

Bəşəriyyət öz inkişafı tarixində dörd böyük mərhələdən (ictimai-iqtisadi formasiyadan) keçib: icma, quldarlıq, feodalizm və kapitalizm. Marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə görə, kapitalizmin yüksək mərhələsindən (imperializm-dən) sonra sosializm mərhələsi başlanmalı idi. Bu ehtimal sovet təcrübəsində süquta uğradı və bəşəriyyətin qlobal sivilizasiya mərhələsi başlandı. Sivilizasiya bütün ölkələrin, millətlərin və xalqla “Running Scared” rın bərabər inkişaf səviyyəsində olmasını istəyir, bu tələbin ödənilməsi isə dünya miqyasında azad informasiya mübadiləsinin mövcudluğunu qaçılmaz edir. İndi hər gün rastlaşdığımız “informasiya cəmiyyəti” termininin mahiyyəti də elə bundan ibarətdir.

“İnformasiya” gerçəklik haqqında müəyyən formaya salınmış (in+forma+siya) məlumat deməkdir. Bu termindən məişətdə və elmin, demək olar, bütün sahələrində (informatikada, fizikada, riyaziyyatda, hüquqşünaslıq-da, idarəçilik nəzəriyyəsində, kibernetikada, sosiologiyada, jurnalistikada və s.) geniş istifadə olunur. “İnformasiya cəmiyyəti” dedikdə insan toplumunun həyatında informasiyanın, onu istehsal edib yayan texnologiyaların, ənənəvi və yeni kütləvi informasiya vasitələrinin (mətbuat, radio, televiziya, İnternet) rolunun yüksəlməsi, qlobal informasiya məkanının yaradılması, hər kəsin informasiya qaynaqlarına çatım əldə edə bilməsi nəzərdə tutulur. Müasir insan bu kanallar vasitəsilə hər gün külli miqdarda məlumat əldə edir. Lakin məlumat özlüyündə inkişaf demək deyil. İnkişaf o zaman baş verir ki, insan aldığı informasiyanı saf-çürük etməyi, ümumiləşdirməyi, biliklər sisteminə çevirməyi, bu sistemi praktikaya tətbiq etməklə özünün və başqalarının yaşam tərzini yaxşılaşdırmağı bacarır. Bu isə yalnız elm yolu ilə mümkündür. Biliyə çevrilməyən, elmi təhlildən keçib insanların xidmətinə verilməyən informasiya beyin üçün lazımsız yükdən başqa bir şey deyil. Son vaxtlar ürək-damar xəstəliklərinin çoxalmısının bir səbəbi ekologiyanın pozulması ilə bağlıdırsa, ikinci əsas səbəbi insan orqanizminin informasiya axınını sinirə (həzm edə) bilməməsidir.

BDU Tətbiqi Riyaziyyat Elm-Tədqiqat İnstitunun direktoru, akademik Fikrət Əliyevin və Fizika Problemləri İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent Şahin Ağayevin “Azərbaycanda elmin problemləri və inkişaf perspektivləri” kitabını oxuduqdan sonra çoxdan bəri beynimdə dolaşan, auditoriyada tələbələrimə dediyim bu fikirlərin həqiqət olduğuna bir daha inandım və Şeyx Nizami dühasının böyüklüyünə bir daha heyran oldum: Qüvvət elmdədir. Başqa cür heç kəs heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!

İndiki qloballaşma dönəmində bu hikmət təkcə ayrı-ayrı fərdlərə deyil, həm də bütöv dövlətlərə və millətlərə aiddir. ABŞ prezidentlərindən biri deyib: “Birləşmiş Ştatlarının universitetləri ona görə güclü deyil ki, Amerika güclüdür, əksinə, Amerika ona görə güclüdür ki, onun universitetləri güclüdür”.

Fikrət müəllim isə müsahibələrinin birində göstərir ki, elmsiz dövlətin və xalqın gələcəyi yoxdur. Vaxtilə müxtəlif qəzetlərdə dərc olunmuş 8 məqaləni birləşdirən kitabın leytmotivi də elə bundan ibarətdir. Ön sözün müəllifi, prof. C.Məmmədlinin yazdığı kimi, bu məqalələrin “ümumi konsepsiyası dövlətçilik marağına, ...birbaşa elmin inkişafı ilə bağlı dövlət strategiyasına söykənir”.

Bununla belə, müəlliflər, bir çox başqalarından fərqli olaraq, yarınma (mədhiyyə) üslubuna uymadan elmimizin mövcud problemlərini açıqlamış, daha sonra isə həmin problemlərin həlli yollarını və inkişaf perspektivlərini göstərməyə çalışmışlar.

Bəs nədən ibarətdir elmimizin problemləri?

Müxtəlif səviyyələrdə etiraf olunur ki, Azərbaycanda elmin inkişafına son dərəcə az vəsait ayrılır. Müxtəlif mənbələrdə bununla bağlı müxtəlif rəqəmlərə rast gəlinir. Məsələn, AMEA-nın prezidenti Mahmud Kərimovun bildirdiyinə görə, hazırda Azərbaycanın Ümumi Daxili Məhsulunda (ÜDM – bir il müddətində ölkədə istehsal olunmuş malların və göstərilmiş xidmətlərin bazar qiymətlərinin məcmusu) elmin pay 0,5 faiz təşkil edir. “Bu rəqəm, heç olmasa, 2 faizə çatdırılmalıdır” (qaynaq: http://deyerler.org). “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya”da da (2009-cu il mayın 4-də təsdiq olunmuşdur) elmin maliyyələşdirilməsi sahəsində vəziyyətin qənaətbəxş olmadığı göstərilmişdir: “1980-1990-cı illəri əhatə edən dövrdə büdcədən elmə sərf olunan xərclərin ÜDM-də payı 0,3-0,5 faiz hüdudlarında idisə, 1998-2008-ci illər ərzində bu rəqəm 0,2 faiz təşkil etmişdir”. Haqqında söhbət gedən kitabda bu sahədə dünya ölkələrindəki vəziyyət nəzərə çatdırılır: “2000-ci ilin statistik məlumatlarına istinad etsək, bu göstəricinin Yaponiyada 2,9 faiz, ABŞ-də 2,8 faiz, digər inkişaf etmiş ölkələrdə orta hesabla 2,3 faiz, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə 0,8 faiz olduğunu müəyyən edərik.

MDB-nin Avropada yerləşən ölkələrində elmə ayrılan vəsait ÜDM-in 0,9, Asiyadakı ölkələrində isə 0,3 faizini təşkil etmişdir” (s.36). Müxtəlif ölkələrdə alimlərin orta illik gəliri də maraqlıdır: “2000-ci ilin nəticələri ABŞ-da bir alimə ildə 238 min, Almaniyada 207 min, Fransada 195 min, Afrika ölkələrində 69 min, ərəb ölkələrində isə 48 min ABŞ dolları miqdarında vəsaitin sərf edildiyini göstərir. MDB ölkələrində bu məbləğ orta hesabla 19 min olsa da, ölkəmizin daxil olduğu kateqoriya üçün cəmi 9 min dollardır” (s.36-37). Əlbəttə, indi 1993-1994-cü illər olsaydı, bu məsələni qabartmağa dəyməzdi. Hazırda ölkəmiz iqtisadiyyatın inkişaf tempinə görə dünyanın ən qabaqcıl ölkələri sırasındadır. BMT-nin 2010-cu il üçün “İnsan İnkişafı Hesabatı”nda göstərilmişdir ki, Azərbaycan 182 ölkə sırasında 67-ci yerdə qərarlaşmışdır. Xatırladaq ki, 5 il əvvəl ölkəmiz bu siyahıda 101-ci yerdə dururdu. Belə bir şəraitdə, “ölkənin, iqtisadiyyatın yüksələn xətt üzrə inkişafını təmin etmək üçün elmə qoyulan investisiya ÜDM-in 3 faizinə yaxın olmalıdır. Bu kriteriyanı qəbul etsək, onda qısa zamanda elmə ayrılan vəsait 10-15 dəfə artırılmalıdır” (s.37). 2010-cu ildə ölkəmizdə UDM 41 milyard manat olmuşdur. Bunun 0,3 faizi 123 milyon manat edir. Deməli, bu vəsait optimal halda 1,5-2 milyard manata çatdırılmalı, yəni dövlət büdcəsinin təxminən 15 faizini təşkil etməlidir. Mən də kitab müəlliflərinin fikrinə qoşularaq ümid edirəm ki, “bu müddəalar Tədbirlər Planının 13-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “2010-2015-ci illər üçün elmin büdcədən maliyyələşmə proqnozunun Milli Strategiyaya uyğun yenidən işlənməsi” zamanı nəzərə alınacaq”. Həm də dövlət büdcəsindən ayrılmalar elmin yeganə maliyyə mənbəyi olmamalıdır. Vətənini, millətini, dövlətini sevən, Azərbaycanı inkişaflı, sivilizasiyalı ölkələr sırasında görmək istəyən özəl sektorların rəhbərləri də elmin inkişafına yardım etməlidirlər. Bundan əlavə, elmin qrantlar vasitəsilə qismən özünümaliyyələrdirmə imkanları da var, lakin bu, müəyyən inkişaf mərhələsindən sonra mümkündür.. Maliyyə məsələsi elmimizin əsas problemidir. Bu problem uğurla həll olunsa, yerdə qalanları bir neçə il müddətində qaydaya salmaq o qədər də çətin deyil.

Bəs yerdə qalan problemlər hansılardır? Bunlardan birincisi Azərbaycan elminin beynəlxalq standartlara, meyarlara uyğunlaşdırılması, inteqrasiya edilməsidir. Kitabdakı məqalələrdən bir neçəsi bu məsələyə həsr olunub. Müəlliflər göstərirlər ki, müasir dünyada minlərlə (bəzi məlumatlara görə 40-50, bəzi məlumatlara görə isə 100 min) elmi jurnal nəşr olunsa da, onların çoxu dar çərçivədən kənara çıxa bilmir. Beynəlxalq aləmdə o jurnallar tanınır ki, orada dərc olunmuş elmi əsərlərin (məqalələrin), həmin əsərlərdəki ideya və nəticələrin elmin müəyyən sahəsinin inkişafına müsbət təsiri olsun. Bu, beynəlxalq aləmdə “impakt faktor” (təsir amili, yaxud təsir əmsalı) termini ilə ifadə olunur. Elmi nəşrlərin qiymətləndirilməsi, yəni təsir əmsalının müəyyənləşdirilməsi ilə həmin nəşrlərə olan istinadların statistik təhlili əsasında ABŞ-dəki Elmi İnformasiya İnstitutu (Eİİ) məşğul olur. Hər hansı bir jurnalın impakt faktorunun hesablanması üçün həmin jurnalın adı əvvəlcə professor Yucin Qarfildin 1963-cü ildə təsis etdiyi “Science Citation Index” adlı biblioqrafiya nəşrinə düşməlidir. İndiyədək bu siyahıya 10 minə yaxın jurnalın adı salınıb. Sevindirici haldır ki, bunlardan biri də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi və BDU-nun Tətbiqi Riyaziyyat Elmi Tətqiqat İnistutu ilə birgə təsis etdiyi “Applied and Computational Mathematics” (“Tətbiq və hesablama riyaziyyat?”) jurnalıdır. Nəşrin fəxri redaktoru İllinoys Universitetinin (ABŞ) professoru Tamer Başar, baş redaktorları akad. Əli Abbasov, akad. Fikrət Əliyev və ukraynalı professor V.B.Larindir. Jurnal 2002-ci ildə nəşrə başlayıb, 2008-ci ildə impakt faktor alıb. Müqayisə üçün deyim ki, Türkiyənin eyni vaxtda impakt faktor almış “Turkish Mathematical Journal” məcmuəsinə bunun üçün 30 ildən çox vaxt lazım olmuşdur. Əslində, yuxarıdakı “Sevindirici haldır ki” sözləri ilə başlanan cümləni belə də yazmaq olardı:

“Təəssüflənirici haldır ki, Azərbaycandan bu siyahıya yalnız bir jurnalın adı salınmışdır”. “Azərbaycanda elmin problemləri və inkişaf perspektivləri” kitabının müəllifləri bu təəssüfü aradan qaldırmaq üçün bir sıra faydalı təkliflər irəli sürmüşlər. Mən də öz tərəfimdən əlavə etmək istəyirəm: impakt faktor almış jurnalımız, adından da göründüyü kimi, elmin yalnız bir istiqamətini – tətbiqi riyaziyyatı əhatə edir. Onun təcrübəsindən bəhrələnərək elmin başqa sahələri üzrə də belə jurnallar hazırlamaq mümkün və vacibdir. Tarix boyu Azərbaycan öz sanballı alimləri ilə tanınıb. Bunun həqiqət olduğunu təsdiqləmək üçün Nəsirəddin Tusidən tutmuş Lütfi Zadəyə qədər olan dahilərimizin siyahısını göz önünə gətirmək yetərlidir. İndinin özündə də kifayət qədər sanballı alimlərimiz və mütəxəssislərimiz var. Sadəcə olaraq sovet hakimiyyəti illərində beynimizə hopmuş pafosçuluqdan uzaqlaşaraq praqmatik düşüncə tərzini bərpa etmək lazımdır. Digər problemlər sırasında müəlliflər müstəqillik və qloballaşma dövrünün tələblərinə uyğun elmi kadrlar hazırlanması və elmi nəşrlərin qiymətləndirilməsi üzərində xüsusi dayanaraq maraqlı təkliflərlə çıxış etmişlər. Kitab müəlliflərinin hər ikisinin dəqiq elmlərin nümayəndələri olmalarına baxmayaraq onlar ictimai və humanitar sahələrin də inkişafını prioritet istiqamətlərdən hesab edirlər. İnsan fəaliyyətinin hər bir növünün, o cümlədən elmi araşdırmaların səmərəsi qarşıya qoyulmuş məqsədə nə dərəcədə çatılması ilə ölçülür. Bu həqiqət ümumi şəkildə hamıya bəlli olsa da, məqsədi kimin, necə, hansı mülahizələrdən çıxış edərək, hansı obyektiv qanunlara əsaslanaraq müəyyənləşdirməsi çox vaxt diqqət mərkəzindən kənarda qalır. Məqsəd həmişəmi düzgün müəyyənləşdirilir? Bir çox elmi araşdırmaların istənilən nəticəni verməməsinin, yəni həqiqətin meyarı olan təcrübənin nəzəri fikri təsdiqləməməsinin əsas səbəbini məhz burada axtarmaq lazımdır. Uzun illər təkpartiyalılıq sisteminin ideologiyası şəraitində fəaliyyət göstərmiş və bu gün də həmin eyforiyadan ayrıla bilməyən humanitar sahələrin mühafizəkar tədqiqatçıları özlərinin obyektiv məlumatlara deyil, direktiv göstərişlərə söykənən hipotezlərini həqiqət kimi qələmə verirlər. Belələri yaxşı bilirlər ki, bu ehtimalların nəticələrinin qısa müddətdə yoxlanılması, xüsusən ictimai və humanitar elmlərdə, demək olar ki, mümkün deyil. İndi hər il ölkəmizdə yüzlərlə dissertasiya müdafiə olunur. Onların çoxu istənilən səviyyədə olmasa da, müasir dövrün tələblərinə cavab verənlər də az deyil. Təəssüflər olsun ki, həmin dissertasiyalardakı konseptual məsələlər, demək olar ki, heç kimin diqqətini cəlb etmir, toz basmış rəflərdə unudulub gedir.

“Azərbaycanda elmin problemləri və inkişaf perspektivləri” kitabında diqqətimi ən çox cəlb edən müəlliflərin vətəndaşlıq mövqeyi, Azərbaycan elmini dünya orbitinə çıxarmaq arzuları oldu. Həm də bu arzular mücərrəd deyil. Burada hər bir problemin optimal həlli yolları göstərilir. Bir qəzet məqaləsində bu dəyərli kitabın bütün mahiyyətini və məziyyətlərini açmaq çətindir. İstərdim ki, elmlə məşğul olan oxucular özləri əsəri diqqətlə oxuyub özlərinə sual versinlər: “Azərbaycan elminin dünya orbitinə çıxması üçün mən nə etmişəm və bundan sonra nə edə bilərəm?”

Nəsir ƏHMƏDLİ,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.-2011.- 17 mart.- S.4.