Tarzənin və köhnə tar ilə təzə tarın nağılı

“Nağıllar” silsiləsindən

Tarzən tarı çalıb, son mizrabı vurandan sonra fikirləşdi ki, ikinci bir tarı da Qoca Ustaya sifariş verib, almaq lazımdır, çünki Tarzənin təkcə bir tarı var idi və o, bu tarı çox istəyirdi. Tarzənin atası da tarzən olmuşdu və bu tar da atasından qalmışdı, artıq neçə illər idi ki, bu tarda çalırdı, əli bu tara yatmışdı, çanağını, qolunu sədəflə bəzətdirmişdi, amma bu tar bir dənə idi, yaşlı idi, sınsaydı, ya zədələnsəydi, Tarzən tarsız qalacaqdı. ]

lll

Tarzən ikinci tarı sifariş etdi və Qoca Usta həmişəki böyük eşq ilə təzə bir tar düzəltdi. Tarzən o Təzə Tarı evə gətirdi, Qoca Ustanın camış buynuzundan düzəltdiyi mizrabı çıxarıb, Təzə Tarı sinəsinə sıxdı və ilk ağlına gələn muğamı – “Humayun”u çalmağa başladı. Tar açıq dolab rəfində həmişəki yerində idi və Təzə Tarın çaldığı o “Humayun”a qulaq asa-asa başa düşdü ki, daha bundan sonra Tar deyil – Köhnə Tardır.

l Köhnə Tarın ürəyi simlərində idi və bu simlər nə qədər tarım çəkilsə də, onun ürəyi heç vaxt sıxılmamışdı, çünki həmişə musiqi içində idi, hətta Tarzən onun simlərinə toxunmayanda, açıq dolabın rəfində qaldığı vaxtlar da, onun ürəyi musiqi çalırdı, amma o ağır anlarda ki, Tar başa düşdü – daha Köhnə Tardı, Tarzənin bu vəfasızlığı onun ürəyini sıxdı, simlərindən heç vaxt duymadığı yanıqlı və səssiz bir gizilti keçdi.

lll

“Humayun”un səslənməsi Tarzənin xoşuna gəldi, son mizrabı vurub, ürəyində Qoca Ustaya minnətdarlıqla fikirləşdi ki, bir azdan bu Təzə Tara da əli yatacaq, bu Təzə Tar da doğmalaşacaq və onda daha da yaxşı çalacaq. Sonra Tarzən Təzə Tarı da açıq dolabda Köhnə Tarın yanında rəfə qoydu. Onlar – Təzə Tar da, Köhnə Tar da bir müddət sükut etdilər və bu, həmin sükut idi ki, sözə ehtiyac olmadığı üçün yaranmışdı – hər şey məlum idi. Sonra Təzə Tar sükutu pozdu: – Mən hiss edirdim sən necə qulaq asırsan... – Və yenə bir müddət sükutdan sonra: – Ancaq sən hələ mənim necə çalmağımı eşidəcəksən!..- dedi. Bəlkə də Köhnə Tar cavab verməyəcəkdi, bir söz deməyəcəkdi, ancaq uzun illər boyu Tarzənin atasının, sonra da özünün qoynunda çaldığı məqamlar, birlikdə verdikləri konsertlər, müşayiət etdikləri xanəndələrin səsi onun yadına düşdü. Atası da, Tarzən də hər dəfə Köhnə Tarı sinələrinə sıxıb çalanda, Köhnə Tar onların ürəklərinin döyüntüsünü eşidirdi və o döyüntülər də musiqiyə çevrilib həmişə, hətta çalınmadığı, açıq dolabın rəfində tək qaldığı vaxtlar da onunla, yəni Köhnə Tarla birgə olurdu. İndi yenə eşitdiyi o ürək döyüntüləri bu dəfə açıq-aşkar dünyadakı vəfasızlıqdan xəbər verirdi, amma – qəribədir – bu çətin, gərgin anlarda Köhnə Tara, elə bil, qəflətən bir vəhy gəldi, o hiss etdi ki, indiyə qədər çaldıqları bundan sonra çalacaqlarının yanında yalan olacaq. KöhnəTarın bütün varlığı bundan sonra çalacaqlarının sədaları içində idi və bu sədalar elə güclü, elə canlı idi ki, Köhnə Tar əvvəlcə bir az duruxdu, çünki Köhnə Tar indiyə qədər heç vaxt intiqam hissi ilə çalmamışdı. Yox, bu intiqam hissi deyildi və bunun nə olduğunu Köhnə Tar simlərinin səsi ilə söyləyə bilərdi. Və Köhnə Tar da dedi: – Sən də mənim necə çalmağımı eşidəcəksən!..

lll

Həmin gündən sonra qəribə hadisələr baş verdi: o vaxta qədər Tarzən Azərbaycanda yüzlərlə yaxşı çalan tarzənlərdən biri idi, amma birdən-birə elə bir virtuozluq göstərməyə başladı ki, az vaxt içində məşhurlaşdı, şöhrəti təkcə Azərbaycana deyil, bütün Qafqaza, hətta onu qastrol konsertlərinə dəvət edən bir çox Avropa ölkələrinə yayıldı. Tarzən bu qəribə hadisələrin qəhrəmanı olsa da, əslində, onun həmin qəribə hadisələrdən xəbəri yox idi, xəbəri yox idi ki, tarı sinəsinə sıxıb, çalmağa başlayanda, o tarlar – Köhnə Tar nəyə qadir olduğunu Təzə Tara, Təzə Tar isə nəyə qadir olduğunu Köhnə Tara göstərirdi. Tarzən yeni bir musiqi həyatı yaşayırdı, Təzə Tarı da, Köhnə Tarı da sinəsinə sıxıb, çalanda, elə hiss edirdi ki, elə bil, Allahdan ona vəhy gəlir və bilmirdi ki, bu çalğıların müəllifi artıq o, yox, tarların özləridir. Həmin anlarda ki, Tarzən “Segah”, “Şur”, yaxud “Bayatı-Qacar”, yaxud da xalq mahnılarını çalırdı, onun ən diqqətli dinləyicisi konsert zalına, toya, məclisə toplaşmış insanlar, televiziya tamaşaçıları, radioya qulaq asanlar, bu qəribə hadisəyə heyrət edən musiqişünaslar yox, onun tarlarıdır – Təzə Tar çalırdısa, ən diqqətli dinləyicisi Köhnə Tar idi, Köhnə Tar çalırdısa, Təzə Tar idi. Dünyada heç bir quşun, heç bir heyvanın musiqi alətləri kimi eşitmək qabiliyyəti yox idi, neçə-neçə kilometrlərlə uzaqdan gələn bir notu da onlar o andaca eşidirdi, amma musiqi alətlərinin – orqandan tutmuş kamançaya qədər – özlərinin də arasında ən həssas eşidən – tar idi. Tarzən Təzə Tarı götürüb, toya, məclisə, konsertə gedəndə və Təzə Tar Qoca Ustanın ona bəxş etdiyi varlığı ilə nəyə qadir olduğunu Köhnə Tara eşitdirmək istəyəndə, Köhnə Tar Bakıda, evdə idisə, ya başqa şəhərdə, mehmanxana otağında idisə, fərqi yox idi, ona qulaq asırdı, onun səsinin diapazonunu da, 11 simin hamısının – cingənədən tutmuş, kök simlərə qədər – səslərini, hətta Tarzən vəcdə gəlib, sol əli ilə Təzə Tarın qrifində çalanda belə, o simlərin çıxardığı səsləri eşidirdi; eləcə də Təzə Tar Köhnə Tarı eşidirdi və ən başlıcası bu idi ki, onların ikisi də həmin səsləri, həmin çalğını qiymətləndirməyi bacarırdı.

Tarzən konsert zallarının səhnəsində, toylarda, məclislərdə Köhnə Tarı, yaxud Təzə Tarı özü ilə aparıb, sinəsinə sıxanda, bu çalğının melodik ladları, ladtonallığı, alterasiyası, modulyasiyası, imitasiyalar təkcə adi dinləyiciləri yox, mütəxəssisləri, Tarzənin həmkarlarını da heyrətə salırdı. Birdən Tarzən heç özü də gözləmədən improvizasiyaya başlayırdı və o improvizasiyalardan sonra elə alqışlar qopurdu ki, həmin alqışların hərarəti, istisi uzun müddət zallardan çəkilmirdi, elə bil, insanların bu çalğıdan duyduqları sevinc, fərəh, gözəl emosiyalar divarlara, döşəməyə, tavana hopurdu. Hərdən simlərin səs tembri Tarzənin – o da öz çalğısına heyrət edirdi – sifətində elə bir mimika, ifadə yaradırdı ki, tamaşaçılar vəcdə gəlirdi; bəzən Təzə Tar, ya Köhnə Tar elə bir temp, sürət götürürdü ki, Tarzəni barmaqlarındakı mizrab az qalırdı bu tempin öhdəsindən gəlməsin. Tarzən özü də çaldığı bu tempə məəttəl qalırdı və tamam sidq-ürəkdən inanmağa başlamışdı ki, tarı əlinə aldığı zaman ona həqiqətən Allahdan vəhy gəlir.

Tessiturası geniş olan usta xanəndələr indi, əvvəllər tanımadıqları bu Tarzənin müşayiəti ilə oxumaq istəyirdilər, çünki onlar zildə oxuyanda da, birdən-birə bəmə düşəndə də Köhnə Tar da, Təzə Tar da yuxarı tessituradan orta tessituraya, ordan da aşağı tessituraya elə təbii, elə ahəngdar keçirdi ki, xanəndələrə ruh verirdi, həvəslərini, ehtiraslarını artırırdı və onlar yaradıcılıqlarında bəlkə də ən gözəl ifalarını dinləyicilərə, tamaşaçılara çatdırırdılar. Təzə Tarın da, Köhnə Tarın da aksentləri elə idi ki, ritmləri bir rahatlıq gətirirdi və onlar xalq rəqslərini, rəngləri çalanda rondoları elə incə ifa edirdi ki, heç kim bu mövzu təkrarından yorulmurdu, pauzaları da elə olurdu ki, tamaşaçı o bir-iki an içində də növbəti notun həsrətini çəkirdi. Musiqişünaslar, hətta ən istedadlıları da Tarzənin ifasını elmi dillə izah etməyə aciz qalırdılar və bu ifanı möcüzə adlandırırdılar. Hətta Qoca Usta da bir neçə dəfə Tarzənin bu tarlardakı ifasına qulaq asanda, mat qaldı. O, uzun həyatı boyu ilk dəfə idi ki, belə ifa eşidirdi – elə bil ki, o tarların simlərini Tarzənin barmağındakı mizrab yox, mələklər dindirirdi. Düzdü, həmin anlarda Qoca Ustanın ürəyinə nəsə dammışdı, amma o, bu nəsənin nə olduğundan heç cürə baş aça bilmirdi.

Ancaq, doğrudan da, bu möcüzə nə qədər davam edə bilərdi?

Köhnə Tar Təzə Tarın çalğısına qulaq asırdı, bu çalğını qiymətləndirirdi, gələn dəfə ondan da yaxşı çalmağa çalışırdı, Təzə Tar da Köhnə Tarın həmin ifasını dinləyib, qiymətləndirib, növbəti dəfə ondan da yaxşı çalmağa çalışırdı, ancaq mümkünat tükənmişdi, daha bundan artığı mümkün deyildi və Köhnə Tar da, Təzə Tar da başa düşürdü ki, bunun axırı yaxşı qurtarmayacaq.

Və bir gün tarzənlərin həyatında, təkcə tarın yox, bütün simli alətlərin tarixində görünməmiş bir hadisə baş verdi: Tarzən qastrol səfərlərinin birində, böyük konsert zalının səhnəsində Təzə Tarda “Heyratı” ifa edəndə çalğı elə bir heyrətamiz yüksəkliyə qalxdı ki, bir anın içində simlər qırıldı, çanağın pərdəsi – Qoca Usta bu pərdəni öküz ürəyinin pərdəsindən düzəltmişdi – partladı, içinin dayaq ağacı, elə bil, köpək dişi idi, eşiyə çıxdı. Təzə Tar bircə anın içində eləcə dağıldı. Bu misilsiz hadisə uzun müddət qəzet-jurnal səhifələrindən düşmədi, televiziya ekranlarından əksik olmadı.

Təzə Tarın dağılmağını elə həmin andaca Köhnə Tar da başa düşdü və birdən-birə Köhnə Tarın bütün varlığını dözülməz bir qüssə bürüdü, çünki Təzə Tarın çaldığı bir də heç vaxt çalınmayacaqdı, o Təzə Tarın çaldığını bir də heç bir tar çala bilməyəcəkdi.

Tarzən bundan sonra konsertlərə, toylara, məclislərə tək qalmış Köhnə Tarı aparırdı, ancaq o qüssə Köhnə Tarın içindən çəkilib getmirdi və o qüssə Köhnə Tarı əvvəlki tək çalmağa qoymurdu. Tarzən Köhnə Tarı nə qədər kökləyirdisə də, nə qədər çalışırdısa da, çalğı əvvəlki kimi alınmırdı. O vəhy artıq yox olmuşdu. Mütəxəssislər də, dinləyicilər də görürdülər ki, Tarzən daha heç vəchlə əvvəlki deyil və hamı da məəttəl qalırdı ki, bu nə işdi belə?..

Tarzən Köhnə Tarın simlərini nə qədər tarım çəkirdisə, qüssə o simləri kökdən salırdı, çanağının hələ indiyədək yamaq görməmiş pərdəsini boşaldırdı, Ustanın haçansa armud ağacından düzəltdiyi aşıqlar, elə bil, dünyadan şikayət edirdi, – cırıldamağa başlamışdı və Tarzən özündən narazı idi, çünki elə bilirdi ki, səbəbkar özüdür; amma ürək ağrısı ilə burasını da başa düşürdü ki, daha bu tardan – Köhnə Tardan – tar çıxmaz. Tarzənin ürəyi ona görə ağrıyırdı ki, bu tara – Köhnə Tara – öyrənmişdi, bu tar – Köhnə Tar – onun üçün əziz və doğma idi. Tarzən Ustaya yeni tar sifariş verdi və həmin yeni tarı evə gətirdi.

Köhnə Tar, elə bil, o yeni gəlmiş tarı nə görürdü, nə də eşidirdi; içindəki qüssə isə onun çalmaq həvəsini tamam söndürmüşdü.

Tarzən daha Köhnə Tarı götürüb çalmırdı və Köhnə Tar açıq dolab rəfində dünyadan tamam təcrid olunmuşdu, amma bu, onun üçün heç bir qayğıya çevrilməmişdi, çünki o qədər zəifləmişdi ki, əslində, bütün günləri mürgü ilə yuxu arasında keçirdi. O, daha həmin ürək döyüntülərini də eşitmirdi, xatirələr onu daha konsert salonlarına, məclislərə aparmırdı. Köhnə Tarın həyatı tam bir sükut içində keçirdi.

lll

Tarzən tarları bir-bir dəyişirdi, ancaq əvvəlki çalğı heç cürə alınmırdı. Bir dəfə də Tarzən yeni tara əvvəlki kimi bir doğmalıq gətirmək üçün, elə həmin ürək ağrısı ilə Köhnə Tarı aparıb Qoca Ustaya verdi və xahiş etdi ki, onun çanağındakı, qolundakı sədəfləri çıxarıb, yeni tarı bəzəsin.

Qoca Usta nə edə bilərdi? – müştərinin istəyi əsas idi və Qoca Usta da dəmir alətləri əlinə alıb, çox-çox illər bundan əvvəl düzəldib bəzədiyi Köhnə Tarın sədəflərini: – Heyhat, gidi dünya!- deyə pıçıldaya-pıçıldaya bir-bir çıxartdı, o köhnə sədəflərlə yeni tarı bəzədi, Köhnə Tarın qalıqlarını isə lazımsız taxta-tuxta yığılmış saraya atdı.

Amma o yeni tar da əvvəlki kimi çalınmadı və Tarzən fikirləşdi ki, Usta daha qocalıb, yaxşı tar düzəldə bilmir, başqa yaxşı, cavan usta tapmaq lazımdır.

26 iyul 2009.

Z u ğ u l b a

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2011.- 19 mart.- S.21.