Təhsildə qiymətləndirmə siyasəti: islahatlar müsbət nəticələr vəd edir

Azərbaycanın ümumtəhsil məktəblərində şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün dəqiq qiymətləndirmə standartlarının olması, şagird nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi, müasir qiymətləndirmə metodlarından istifadəyə geniş yer verilməsi, qiymətləndirmə nəticələrinin təhlilinin, müvafiq hesabatların aparılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın təhsil sistemində son illər həyata keçirilməyə başlanmış islahatlar sayəsində müəyyən uğurlu nəticələr əldə edilib. Təhsil sahəsində həyata keçirilən qiymətləndirmə siyasətinin əsas istiqamətləri ölkənin ümumtəhsil sistemində beynəlxalq, milli və məktəbdaxili qiymətləndirmə sisteminin hazırlanması və həyata keçirilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Ölkənin təhsil sistemində həyata keçirilən islahatların nəticəsi olaraq azərbaycanlı mütəxəssislər tərəfindən ABŞ-ın və Avropanın inkişaf etmiş dövlətlərinin qiymətləndirmə sahəsində təcrübəsi öyrənilib, milli xüsusiyyətlərimizə uyğun araşdırmalar aparılıb, “Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində qiymətləndirmə Konsepsiyası” hazırlanaraq təsdiq edilib. “Ümumtəhsil məktəblərində, peşə liseylərində buraxılış imtahanları və şagirdlərin sinifdən-sinfə keçirilməsi haqqında Qaydalar” hazırlanaraq istifadə üçün yerli təhsil orqanlarına, məktəb direktorlarına çatdırılıb və Azərbaycanın ümumtəhsil məktəblərində kurikulum tətbiq olunan siniflər üçün məktəbdaxili qiymətləndirmənin aparılması qaydaları hazırlanıb və pedaqoji ictimaiyyətə təqdim edilib.

Təhsil naziri Misir Mərdanovun dediyinə görə, orta təhsil kursu üzrə buraxılış imtahanlarının optik oxuyucu qurğu tətbiq edilməklə mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılmasına 2005-2006-cı dərs ilindən başlanılıb. Bu işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün ilkin olaraq eksperiment qaydasında Bakı şəhərinin Xətai və İmişli rayonlarının ümumtəhsil məktəblərində təlimati işlər aparılıb, şagirdlərin test sualları üzrə imtahanlara hazırlaşmasını təmin etmək məqsədilə sınaq (yoxlama) imtahanları keçirilib. Sonrakı illərdə bu eksperimentin həyata keçirilmə dairəsi tədricən genişlənib və 2008-2009-cu dərs ilindən ölkənin bütün ümumtəhsil məktəblərini və peşə liseylərini əhatə edib. Ümumtəhsil məktəblərinin buraxılış siniflərinin və peşə liseylərinin III kurs şagirdləri səkkiz fəndən – ana dili və ədəbiyyat, riyaziyyat, Azərbaycan tarixi, fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və xarici dil fənlərindən orta təhsil kursu üzrə buraxılış imtahanları verirlər.

2009-2010-cu dərs ilindən ölkənin təhsil müəssisələrinin əsas təhsil pilləsinin buraxılış (IX) siniflərində oxuyan şagirdlər də ana dili və riyaziyyat fənlərindən buraxılış imtahanlarına cəlb olunublar. M.Mərdanovun fikrincə, buraxılış imtahanlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılması imtahan prosesində subyektiv amillərin aradan qaldırılmasına, obyektivliyin və şəffaflığın təmin edilməsinə, təhsilin keyfiyyətinin idarəolunmasına nəzarətin həyata keçirilməsinə mühüm təsir göstərir: “Həyatda hər bir fəaliyyət sahəsinin, prosesin öz fəlsəfəsi olduğu kimi təhsil sahəsində qiymətləndirmə də mahiyyət etibarilə öz fəlsəfi məna tutumuna malikdir. Heç şübhəsiz, qiymətləndirmənin fəlsəfəsi özündə keyfiyyətin idarə olunmasında başlıca amil kimi çıxış etməsini, keyfiyyətin yüksəldilməsi ilə əlaqədar ən zəruri qərarların qəbul edilməsi üçün etibarlı mənbə olmasını ehtiva edir. Məlum məsələdir ki, qiymətləndirmənin mərkəzində təhsilalanların nailiyyətləri dayanır. Təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin nəticələri isə daha ətraflı təhlillər aparmağa, qiymətləndirilənlərin əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə etibarlı zəmin yaradır. Bu fikir daha aydın olsun deyə, qısa bir açıqlama təqdim edək. Təsəvvür edək ki, hər hansı bir məktəbin məzunlarının nəticəsi keyfiyyət baxımından qeyri-qənaətbəxş hesab olunmuşdur. Biz bunu yalnız təhsilalanlara şamil etməklə kifayətlənə bilərikmi? Əlbəttə, yox. Məhz şagirdin orta təhsil üzrə nəticələri, eyni zamanda, onlara dərs deyən müəllimlərin, məktəb rəhbərlərinin, yerli təhsili idarəetmə orqanının fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində indikator rolunu oynayır. Geniş mənada götürsək, həmin nəticələr şagirdlərin əhatə olunduğu mövcud təhsil infrastrukturunun, kurikulumların, dərsliklərin, maliyyələşdirilmənin qiymətləndirilməsində də əsas götürülə bilər”. Nazirin sözlərinə görə, yeni qiymətləndirmə sistemində şagird nailiyyətlərinə kompleks yanaşılır, onun əvvəlki illərdə və buraxılış sinfində nəticələri nəzərə alınır.

11-ci sinif şagirdləri ana dili, riyaziyyat, Azərbaycan tarixi, fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və xarici dil fənlərindən imtahan verirlər. İmtahanda test suallarının sayı 120-dir. Bu sualların 25-i ana dili və ədəbiyyat, 25-i riyaziyyata, 15-i Azərbaycan tarixi və xarici dil fənninin hər birinə, fizika, kimya, biologiya və coğrafiya fənlərinin hər birinə isə 10-u aiddir. Qiymətləndirmə kriteriyasına əsasən hər bir fənn üzrə sualların 20 faizinə qədər cavab verən şagird 2, 20 faizdən 50 faizinə qədər cavab verən şagird 3, 50 faizdən 80 faizinə qədər cavab verən şagird 4, 80 faizdən 100 faizə qədər cavab verən şagird 5 qiymət alır. Nazir deyir ki, Təhsil Nazirliyinin keçirdiyi buraxılış imtahanı heç də şagirdin 3 saat ərzində nümayiş etdirdiyi bilik əsasında attestat qiymətinin müəyyənləşdirilməsi demək deyil. Bu imtahanlar şagirdin 11 illik təhsil nəticəsində əldə etdiyi biliyin qiymətləndirilməsi məqsədi daşıyır və buna müvafiq olaraq şagirdin 11 il ərzində əldə etdiyi digər nailiyyətlər də nəzərə alınır: “Bu prosesdə məni həmişə düşündürən bir problemi də aradan qaldırdıq. Məsələ bundadır ki, mövcud qaydalara əsasən şagirdlərin yekun qiymətləri çıxarılarkən yalnız illik və imtahan qiyməti nəzərə alınırdı. İndi isə yekun qiymət hesablanarkən illik və imtahan qiymətləri ilə yanaşı, sınaq yoxlamalarının nəticələri və əvvəlki sinifdəki illik qiymət nəzərə alınır. Düşünürəm ki, yekun qiymətin bu düsturla hesablanması bilavasitə şagirdin mənafeyinə xidmət etməklə məktəbin, müəllimin və şagirdin yalnız son sinifdə deyil, əvvəlki siniflərdə də məsuliyyətini xeyli artırır”.

M.Mərdanovun söylədiyinə görə, bugünkü qiymətləndirmə siyasətində milli qiymətləndirmənin möhkəm yer tutması müstəqillik illərində Azərbaycan təhsilinin inkişaf etmiş ölkələrin təhsil sistemlərinə məqsədyönlü inteqrasiyasının nəticəsidir: “Keçmiş Sovetlər birliyində əsas və orta təhsil pilləsi üzrə şagird nailiyyətlərinin ölkə üzrə qiymətləndirilməsi aparılsa da, bu, nəticələrə görə təhlillər aparıb təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı inkişafyönümlü tədbirlərin müəyyənləşdirilməsinə deyil, yalnız şagirdlərin bir pillədən digərinə keçirilməsinə və təhsil sənədi almasına xidmət edirdi. Hazırda isə məktəbdaxili qiymətləndirmə ilə yanaşı, ölkə üzrə qiymətləndirməyə də yanaşma dəyişmişdir. Yanaşmanın dəyişməsi bu qiymətləndirmənin adından da məlum olur”. Təhsil naziri bildirib ki, əvvəlki illərlə müqayisədə son üç ildə mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən buraxılış imtahanlarında müvəffəq qiymət alanların sayı çoxalıb. Sevindirici haldır ki, artıq ölkə ictimaiyyəti bu məsələyə ciddi münasibət göstərir. İmtahanların mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılması təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, şagirdlərin və müəllimlərin, məktəb rəhbərlərinin, eləcə də valideynlərin təhsilə münasibətində məsuliyyətinin artırılmasına, həmçinin obyektivliyin və şəffaflığın qorunmasına xidmət edir. M.Mərdanov vurğulayıb ki, Təhsil Nazirliyinin Monitorinq və qiymətləndirmə şöbəsi Dünya Bankının tövsiyəsi ilə təhsil nazirinin 25 fevral 2004-cü il tarixli əmri ilə yaradılıb. Şöbənin yaradılmasında əsas məqsəd təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsində təhsil alanların qiymətləndirilməsindən istifadədir. Şöbənin əsas vəzifələri yeni qiymətləndirmə sistemini həyata keçirmək üçün normativ hüquqi sənədləri, qiymətləndirmənin icra mexanizmini, monitorinqin icra mexanizmini və yeni qiymətləndirmə sisteminin işləyib hazırlamaqdır. Ölkədə şagird nailiyyətlərinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun qiymətləndirilməsini təmin etmək, şagirdin təlim nəticələri haqqında məlumatların toplanması, təhlil edilməsi, bunların əsasında fənn kurikulumlarında və dərsliklərdə dəyişikliklər etmək üçün səmərəli təkliflər hazırlamaq, qiymətləndirmə, təhsil siyasətində müasir yanaşmaların tətbiq, inkişaf etdirmək, qiymətləndirmə tədqiqatlarını həyata keçirməkdir. Şöbə əsasən 3 istiqamət üzrə fəaliyyət göstərir. bunlar beynəlxalq qiymətləndirmə, milli qiymətləndirmə, məktəbdaxili qiymətləndirmə və onları tamamlayan monitorinq. Monitorinqin isə 3 mərhələsi var: məlumatın toplanması, təhlili və istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi. M.Mərdanov qeyd edib ki, beynəlxalq qiymətləndirmənin əsas məqsədi şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi nəticəsində beynəlxalq səviyyəli müqayisələrin aparılmasıdır. Milli qiymətləndirmənin əsas məqsədi ölkədə təhsil siyasətini müəyyənləşdirmək üçün təhsilin vəziyyəti haqqında müvafiq məlumat toplamaq, öyrənilməsi, müzakirəsi tələb olunan problemləri və təhsilin inkişafının prioritet istiqamətlərini təyin etmək, perspektivləri müəyyənləşdirməkdir. Azərbaycan milli qiymətləndirmənin 3 layihəsini həyata keçirir. Milli qiymətləndirmədə iştirak edən məktəb və şagirdlər seçmə yolu ilə müəyyənləşdirilir. Nəticələrdən ümumi orta və tam orta təhsil səviyyəsi üçün fənn kurikulumlarının hazırlanması prosesində istifadə edilməli, biliyin bacarığa çevrilməsini təmin etmək məqsədilə dərsliklərdə verilən oxu, anlama bacarıqlarını inkişaf etdirən mətnlərin və bu yönümlü qiymətləndirmə vasitələrinin sayı artırılmalıdır: “Milli qiymətləndirmə nəticəsində Ana dili fənni üzrə dərsliklərdə oxu bacarıqlarının inkişafına kömək edən, riyaziyyat fənni üzrə dərsliklərdə məntiqi təfəkkür tələb edən tapşırıqlara geniş yer verilməsi, həndəsə fənninin tədrisi vəziyyəti yaxşılaşdırılması, təcrübəli müəllimlərin şagirdlərinin tədqiqatda daha yaxşı nəticələr göstərdiyini nəzərə alaraq, 5 ilə qədər pedaqoji iş stajına malik olan müəllimlərin ixtisasartırma kurslarına cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməsi, yeni qiymətləndirmə qaydaları ilə işləmək bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün fənn müəllimləri təlim kurslarına cəlb edilməsi, ailədə uşaqların təhsilinə mane olan amilləri aradan qaldırmaq məqsədilə məktəb-valideyn əlaqələri gücləndirilməli, RTŞ-lər tərəfindən bu məsələdə kənd məktəblərinə xüsusi diqqət yetirilməli, məktəb direktorlarının müəllimlərə metodiki kömək göstərmək sahəsində və şagirdlərin fəallığının artırılmasına yönəlmiş fəaliyyəti gücləndirilməsi kimi məsələlər aktuallaşıb. Məktəbdaxili qiymətləndirməyə ibtidai təhsilin 1-3 siniflərində, yoxlama, buraxılış imtahanları və attestasiya daxildir. Diaqnostik qiymətləndirmə isə şagirdin bilik və bacarıqlarının ilkin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə, bunun əsasında hər bir şagirdin potensial imkanlarını nəzərə alan təlim strategiyalarının seçilməsinə xidmət edir. Formativ qiymətləndirmə şagirdin qəbul edilmiş standartların reallaşmasına yönələn irəliləmələrini, geriləmələrini izləmək, bu zaman qarşıya çıxan problemləri aradan qaldırmaq, təhsilalanı istiqamətləndirmək məqsədilə aparılır. Summativ qiymətləndirmə təlim prosesində müəyyən mərhələlərə yekun vurmaqla, müvafiq məzmun standartlarına uyğun qiymətləndirmə standartları əsasında hazırlanmış vasitələrlə şagirdin nailiyyət səviyyəsini ölçmək məqsədilə aparılır. Kiçik summativ qiymətləndirmə bəhs və ya bölmələrin sonunda fənn müəllimi tərəfindən, böyük summativ qiymətləndirmə –yarımillərin sonunda ümumi təhsil müəssisəsinin rəhbərliyinin və ya orada yaradılan müvafiq komissiyanın nəzarəti ilə fənni tədris edən müəllim tərəfindən aparılır. Yekun qiymətləndirmə –ümumi təhsil müəssisələrinin buraxılış siniflərində, peşə liseylərinin sonuncu kursunda aparılır”. Təhsil nazirinin sözlərinə əsasən, hər il nazirlik tərəfindən informatika mütəxəssisləri və müəllimləri ilə görüşlərin keçirilir, “Təhsildə monitorinq və qiymətləndirmə” magistratura ixtisası üçün proqramın hazırlanması Pedaqoji Universitetdə müzakirə edilir. Görülməsi nəzərdə tutulan işlərdən biri də ölçmə (SPSS)- obyektin vəziyyətini uyğun işarələrlə ifadə etmək üçün alqoritmik əməliyyatın həyata keçirilməsidir”. Bu il görülməsi nəzərdə tutulan işlər haqda danışan M.Mərdanov deyib ki, bu il şöbə tərəfindən ibtidai təhsil səviyyəsində müşahidə və treyninqlərin davam etdirilməsi, qiymətləndirmə standartları hazırlayan işçi qrupları üçün beynəlxalq ekspertlər tərəfindən treninqlərin keçirilməsi, TIMSS və PIRLS beynəlxalq qiymətləndirmə proqramının əsas mərhələsinə hazırlıq, baza məlumatının hazırlanması nəzərdə tutulub. Bununla yanaşı qiymətləndirmənin aparılması üçün müvafiq treninqlərin keçirilməsi, nəticələrin emalı və konsorsiuma göndərilməsi, oxu, riyaziyyat, İKT üzrə sualların hazırlanması, sorğu anketlərinin tərtibi, məktəb, şagirdlərin seçimi, toplanan məlumatların kodlaşdırılması, xüsusi proqrama daxil edilməsi, nəticələrin təhlili, ümumiləşdirilməsi və hesabatların hazırlanması planlaşdırılır.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2011.- 19 mart.- S.10.