“Alnına bir şeir sıxacam sənin...”

(Qismətin “Vitrin” kitabında toplanmış şeirləri haqqında mülahizələr)

Ədəbi janrlar arasında poeziyanın diqqətiçəkəcək qədər kütləviliyi həmişə müşahidə olunub. Amma bu kütləvilik anlayışının özü zamanına görə nisbi səciyyə daşıyıb. Belə ki, bir vaxtlar (indi həmin zamanı təkcə şairlər deyil, elə bəzi şeirsevər oxucular da nostalji hisslərlə xatırlayırlar) poetik məhsulun “istehlakı” xüsusi dinamikası ilə seçilirdi. Fəqət biz indiki halda şeirə tələbatın yüksələn xətt üzrə artımını şərtləndirən obyektiv və subyektiv amillər üzərində geniş dayanıb ekspromt gəzişmələr etməyə o qədər də ehtiyac duymuruq.

Maraqlı, həm də təəssüf və təəccüb doğuran hal burasıdır ki, poetik təsərrüfatda həmin “istehlak paradiqmasını” bu gün xaotik bir “istehsal bumu” əvəz etməkdədir. Yəni bir az kobud səslənsə də, deməliyik ki, şeir yazanların sayı şeir oxuyanlardan çoxdur; başqa sözlə, “poetik bazarda” sayı riyazi silsilə ilə azalan oxucunu, bu müstəvidə sayı həndəsi silsilə ilə artan “şairlər” əvəz etməkdədir. Belə çıxır ki, şair var, oxucu yoxdur. Bir növ real oxucu kütləsi şairləşib. Bütün bunların pis və ya yaxşı əlamət olduğunu isbata çalışmaq, belə düşünmək olar ki, hətta, bir az absurd da görünə bilər. Amma əlahəzrət fakt göstərir ki, poeziya adı altında boz-bulanıq bir axın gəlməkdədir.

Doğrudanmı şeir yazmaq bu qədər asanlaşıb və adiləşib? Doğrudanmı biz sanki “şair xalq” olmaq üçün, götürdüyümüz hansısa öhdəliyi yerinə yetirməkdən ötrü Sizif əzabına məhkum olunmuşuq? Bütün bu ritorik (və qeyri-ritorik) suallara rəğmən deyə bilərik ki, əslində bizdə əsl poeziya nümunələri də yox deyildir. Hərçənd ki, istedadlı, məsuliyyətli adamlar üçün indi şeir yazmaq daha çətin bir işə çevrilib və ya çevrilməkdədir.

Hər kəsin poeziya haqda, ümumən ədəbiyyat haqqında, öz mülahizələri ola bilər. Bu cəhətdən olsun ki, mənim də mülahizələrim bir qədər fərqli səciyyə daşısın; necə ki, hər kəsin dünya haqqında öz fərdi mülahizəsi var. Məsələn, elə bax bu cür, özü də qeyri-ənənəvi mülahizə:

Dünyanın bakirə çağları getdi...

Daha oksigen də saxtadır, saxta.

Dünya dünya deyil, supermarketdi,

Hamı satıcıdır, hər yan piştaxta.

“Vitrin”.

Poeziya, bütün digər ədəbi janrlar kimi, ətraf aləmi inikas etdirir. Bu “ətraf aləm”, əslinə çox yaxın bir məsafə- lap şairin öz iç dünyası da ola bilər, əlçatmayan bir aləm- uzaq qalaktika da. Burada söhbət ondan gedə bilər ki, bu görünən və görünməz aləmi kim, özü də necə təqdim edir. “Görünənlərin” olduğu kimi kağız üzərinə köçürülməsinin əsl poeziyaya elə də dəxli yoxdur, bunu qismən publisistikadan tələb etmək daha düzgün olardı. Əslində, hansısa bir həyat materialının kətana köçürülməsinin də əsl rəssamlığa dəxli yoxdur, bu işi fotoqrafiya daha yaxşı bacarır.

Ölüm haqda çox yazılıb. Amma deyəsən bu barədə bütün metaforalar sonacan deyilib tükənməyib.

Bitəcəksə bir gün yolum,

Üzmü cırım, saçmı yolum?

Ölmə, ölüm, qurban olum,

Bəs məni kim öldürəcək?

“Nikbinlik”.

Məncə orijinaldır. Ölüm haqqında olan bu şeirin bir özəlliyi də onun “Nİkbinlik” adlandırılmasıdır. Bax elə indicə, bu misranı oxuyarkən mənim yaddaşımda illər öncəsi oxuduğum bir seirin bir misrası assosiativ şəkildə təkrarlanıb bərpa olundu; hələ bir neçə əsr öncə S. Təbrizi də ölümü özünəməxsus şəkildə mənalandırıb yazmışdı: “Ey ölüm, gəl bizi öldürdü həyat...” Və etiraf etməliyik ki, hər iki təşbeh gözəldir, diqqətəlayiqdir. Axı poeziyanın bu dünyanı artıq qəbul edilmiş məlum, ənənəvi, hamı üçün bir olan arşınla ölçməsi heç də məqbul hesab edilə bilməz. Yəni bu məkanda hər şey hamı üçün deyildir. Burada hər sözün, hər fikrin öz ölçüsü, öz çəkisi var və həmin ölçü-biçini hansısa rəsmi milli və ya beynəlxalq “standartlaşma” idarəsinin əməkdaşı deyil, şair özü müəyyənləşdirir. Başqa sözlə, hər bir istedadlı şairin poeziyada öz mizan-tərəzisi, öz arşını olur.

Ənənəçilik yaxşı şeydir. Lap elə poeziyada da. Amma “ənənə” adı altında yaprıxmış, çürüyən, öləziyən nəsnələri az qala qılınc-qalxanla qoruyub bütə çevirmək özü də bir cahillikdir. Məncə poeziyanın bir vəzifəsi də ənənəni “inkar etməkdir”. Ənənənin “yaxşı” inkarı yenilikdir, novatorluqdur.

Bəli, poeziyada novatorluq yaxşı şeydir. Amma “novatorluq” adı altında sərsəm fikirləri, mənasız ifadə yığımını, məntiqsiz “söz həftəbecərliyini” əldə və dildə bayraq etmək ən azı poeziyaya parodiyadır.

İndi cəmiyyət təkcə kimyəvi tullantılardan deyil, həm də mənəvi tullantılardan əziyyət çəkir. Sən demə, hətta azadlıq havasından, “azadlığa yoluxmaqdan” da qorxanlar olurmuş.

...amma siz,

azadlığa yoluxmaqdan qorxan adamlar,

kürəkləri çarpayı,

üzləri yorğan adamlar,

siz, mənim öskürəyimə də dəymirsiz...

Yanıma gəlməyin.

“Vəba xəstəsinin son günlərindən”.

Poeziyada “biz” olmur, “mən” olur. Əslində buradakı “mən” özü də “biz”in ekvivalenti kini çıxış edir.

Yanında elə bil yersiz qonağam,

Mən sənə günaham, suçam, yasağam,

Sən güllə deyilsən, mənsə qorxağam...

Səni öz başıma sıxardım, olmur.

“Olmur”.

Poeziyanın (başqa sözlə, şairin) hökm vermək səlahiyyəti və imkanı yoxdur. Əsl poetik nümunədə “olmalıdır!” hökmü yoxdur, “ola bilər” amacı var. Amma bu arzunun özü elə “olmalıdır!” hökmü qədər güclü və yetərlidir.

Əsl poeziya ümumiləşdirmir, xüsusiləşdirir. Amma bu xüsusinin özü də ümumi olan qədər polifonikdir, çoxsəsli, çoxrənglidir; burada poetik “solo”nun poetik “xor”a çevrilmək imkanı hüdudsuzdur.

Bir simurq lələyi yandır bu gecə,

Yoxdu bu quyuya düşüb qayıdan.

Bu şüşə quyunu sındır bu gecə,

Mənim div canımı çıxart quyudan.

“Məlikməmmədin quyudan üçüncü qıza yazdıqları”.

Əsl poeziya nümunəsi açıq olduğu qədər “qapalı”, sadə olduğu qədər də “mürəkkəbdir”.

Biz küçələrin gecəsinə abunə yazıldıq,

təqvimlərindən töküldük yarpaq-yarpaq,

hər gün payıza oyandıq yuxulardan,

hər gecə qatı bir qaranlığı yardıq ,

gecələrin lampasını ovuşdurdu

gözlərimiz,

cin çıxmadı, çin çıxmadı yuxular.

“Biz”.

Orijinal, istedadla yazılmış poetik nümunələr insanı (oxucunu) dünyaya bir az “başqa”, yeni bir rakursdan baxmağa məcbur edir. Əsl söz adamı, əsl şair uzaqgörən olur. Poetik daltonizm şairə yaxşı heç nə vəd edə bilməz.

Yazırıq ürəyi hey yeyə-yeyə,

Çıxır hər təzənin sonu köhnəyə,

Ömür dedikləri qara lövhəyə,

Ağarır saçımız təbaşir olur.

“Şairlər”.

Oxuculara təqdim edilən (və edilməyən) şeirlərdə mübahisə doğura biləcək nəsnələr də yox deyildir. Bu isə təbiidir. Bəzən yeni, orijinal olanı hamı qəbul edə bilmir. Amma nə edəsən ki, hamının qəbul etdiyi də hər zaman orijinal olmur.

Meqopolislər haqda çox yazılıb. Həm nəsr, həm də publisistik yazılarda böyük şəhərlərin gətirdiyi böyük problemlərdən çox söhbət açılıb. Amma meqopolis təkcə faciələrdən ibarət olmur. O, kimlərəsə xoşbəxtlik də bəxş edir. Amma baxır kimə? Bu ovqatın poetik yozum və “təsvirini” vermək elə asan olmasa da, bu cəhddə bulunmaq pis nəticə verməyə də bilərmiş. Məsələn, bu cür:

Bir ömür gözünü yollara dikən,

Tənha qadınların möhnəti Bakı.

Pullu kişilərə baxıb “ah” çəkən,

Pulsuz kişilərin qisməti Bakı.

“Bakı üçün elegiya”.

Bakı haqda deyilən bu “elegiya” təkcə Bakıya və yalnız böyük şəhərlərə deyil, həm də o böyük şəhərlərdə ( və o cümlədən Bakıda) xoşbəxtlik axtaranlara və bunu tapmayanlara bir elegiyadır.

Və nəhayət, haqqında söhbət açdığım bu şeirlərin müəllifi Qismətdir. Mən bilərəkdən onun adının qarşısında “gənc şair” epitetini, sifətini işlətmirəm. Çünki meqopoeziya da meqopolis kimi bəzən amansız olur. Çünki hər ikisində adamların “vaxtındanəvvəlqocalma” xəstəliyi olduğu kimi, “həmişəcavanqalma” mərəzi də olur. Hər iki hal təhlükəlidir. Hər iki amplua faciəvidir. Hər iki vəziyyət ağlamalıdır. Birinci halda adamlar anadan olan kimi qocalmağa, ikinci halda isə bütün həyatları boyu “gənc” qalmağa məhkum olurlar. Əslində isə poeziyaya, ümumən ədəbiyyata qədəm qoyan adam, normal durumda öz təbii ömrünü yaşamalıdır. Lap həyatda olduğu kimi.

Qismətin “Vitrin” adlı şeirlər toplusu (“Mütərcim” nəşriyyatı, 2010-cu il) çağdaş poeziyamız haqda nikbin düşünməyə əsas verir. Əminəm ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə “525-ci qəzet”in gerçəkləşdirdiyi layihə əsasında işıq üzü görən “Vitrin” kitabı vitrinlərdən oxucu auditoriyalarına, oradan da yaddaşlara addımlayacaq.

Qismətə əsl şair taleyi və qisməti arzulayıram. Mən sözümü, bu yazının əvvəlində bir bəndini sitat gətirdiyim “Vitrin” şeirinin dünyaya xitabən deyilən misraları ilə yekunlaşdırıram:

Bir şair nəfəsi gəlib-gedirsə,

Bir uşaq bircə bənd şeir bilirsə,

Şairlər qazacaq sənin qəbrini...

Firuz MUSTAFA

525-ci qəzet.- 2011.- 7 may.- S.26.