Ünsiyyətin texnolojisi

KAMAL ABDULLANIN SON ROMANINA EKLEKTİK (“HƏTƏRƏN-PƏTƏRƏN”)DÜŞÜNCƏLƏR ESTETİKASINDAN YANAŞMAQ CƏHDİ

Danışmağın, dinləyib-dinlətməyin 2 tövrü var. Birincisi odur ki, anlaşmağı maksimuma çatdırmaq üçün bütün yayındırıcı, küyləndirici qorxuları durdurub kommunikasiya yapırsan. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox...” romanına bu romanın qiyabi personajlarından biri olan Azad Mirzəcanzadənin dilindən “başqasının səsi” (M.Baxtin) kimi keçmiş “deyə bildim”, əslində, bu funksiyanı görürdü, yəni aydın olmadısa, başqa cür söyləyim (düzdür, kommunikasiyanı qarantiyalı etməli olan bu deyimin əlavə olaraq etik bicliyi də vardı: yəni mən nəzakətli adam olduğum üçün günahı sənin üstünə yıxmıram, öz üstümə götürürəm).

O biri ünsiyyət tövrü bunun tərsidir, yəni düz anlatmaq, doğru çatdırmağa əngəl olan nə varsa, onları qovmadan danışmaqdır. Məsələn, hətərən-pətərən danışmaq, həmsöhbətinlə məzələnə-məzələnə danışmaq, cümlələri caydıra-caydıra danışmaq. Gündəlik bilinclərdə bu tip danışığa “sayğısızlıq, lağlağılıq” damğası da vurulur və beləcə, ədəbli üslub üçün hörmətsiz edilir.

Ancaq ədəbiyyatın (elə sənətin də) işi birləşməyənləri birləşdirməkdir. Pop-artın məişət əşyalarını bahalı sənət iddiası ilə birləşdirdiyi kimi. Və ya Pikassonun öz tablosuna saralmış qəzet fraqmentini yapışdırdığı kimi...

Nəql edən tipləri

İndi məni bu bərk ilgiləndirir, Kamal Abdulla niyə və nə cür öz söyləmində elə danışmaq tövrünü seçib ki, adi bilincin kodu onu hətərən-pətərən danışmaq, caydıra-caydıra danışmaq kimi açar, biz isə buna hətərən-pətərən, caydırma estetikasında qurulmuş tekst deyərik (bu estetikanı mən bir vaxtlar “deavtomatizm”, “ambivalent” tipli latın kökənli terminlərlə “qlamurlaşdırardım”, ancaq indi nəsə türkün qaba sözlərini incə düşüncə alətinə çevirmək daha ləzzət verir). Bir az da güc versək, hətərən-pətərənlik estetikasından qeyri-səlis məntiqə də gəlib çıxarıq. Baxaq örnəklərə:

Həyətdəki pətəklər (on beş, ya da iyirmi pətək olardı) (38).

Kəndə gələli iki ay (əslində iki ay, altı gün) (42).

İki cür söyləmçi aydın seçilir. Biri “Mən” adından (qavrayışından) yazır. Bu cür yazan binanı bu taydan görəndə o tayda nə baş verdiyini görmür, ona görə də danışmır. Qarşısında danışanın içindəki gizli düşüncələri görmür, olsa-olsa, Şerlok Holmsun “deduktiv metodu ilə” gümanlayır.

O biri söyləmçi Tanrı ipostasında (mahiyyətində) özünü quraraq olayların hər yanını bilir. Quranda necə deyilir? İki nəfər danışanda üçüncü mənəm – yəni mənsiz söhbətlərdə də mən görən, dinləyənəm.

İndi bu yerdə soruşuram (Kamaldan, özümdən, sizdən): bu yazıçının nəyinə gərəkib ki, “mən” söyləmçi, “Tanrısal-söyləmçi” modellərini hətərən-pətərənləşdirərək, yaxşı bilməyən, yanılan, gəvəzə-gəvəzə danışan söyləmçi görkünü seçib:

Kişinin bu cür (bilərəkdən?) onu yubatmasını (55).

Bəhrəm kişi əlində podnos (sini), podnosda (sinidə) (67).

Söyləmçi mötərizədə mötərizədən qabaq dediyinə əmma qoyur, dediyi ilə dartışır: bir əzablı duyğu (niyə əzablı?) duyğu (59).

Beləcə, Kamal romanında aramsız olaraq profanasiyanı sakral tekstin faktına çevirən təsəvvüf eyləmləri yapır: kobudluğu, qabalığı mistik diskurslara çevirən bektaşilər kimi. Əslində bu tekstdə mümkün deyil ki, hər “niyə belə söylədi” sorusu ilə girişib dərin nəsnələrə çıxasan. Ancaq Kamal blef estetikasında səpələyə-səpələyə düzmək, düzə-düzə caydırmaq, düzə-düzə qıvırcıqlar vurmaq (bu qədər mötərizə olar?) eyləmini yapır ki, heç nələrdən hər nə isə çıxsın. Yəni mən “heç nə” deyəndə romandakı əsas məqamları heçnələşdirmirəm. Heç nələr “bunu ona dedi, onu buna gətirdi” kimi roman üçün qaçılmaz minlərlə hallara deyirəm. “Onlar olmalıdır, onları minlərlə adam yazıb, roman baş tutsun deyə, mən də yazmalıyam, ona görə də profanasiyanı mistifikasyia edib sakrallaşdırım” – bəlkə demək artıqdır ki, bu estetikanın bir variantı Modernizmdə gələnəksəl düşüncələri dağıtmış, Postmodernizmdə isə kültürlər eklektikasının “qrammatikası” olmuşdur. Bəs Kamal Abdullada? Məncə Kamalda profanasiya, adiliklər dünyasına Ruhun, Qutun havasını qovmaq üçündür ki, qeyri-adiliklərin semantikləşməsi baş versin.

Monadalogiya

“Unutmağa kimsə yox...”

“Xatırlamağa kimsə yox...”

Dostlarımızı bu deyimlərin mistifikasiyası ilgiləndirir. Mən Kamal Abdullanın romanını nə ədəbiyyatçı kimi, nə də tənqidçi kimi aça bilərəm. Paviçin “Xəzər lüğəti”ndə İbn Akşami çalğısında on barmaqdan çox barmaq istifadə edərək çalır. Mən də Kamalın romanının dillərində, pərdələrində on barmaqdan çox barmaq olub gəzmək istəyirəm. Paviçdə də “belibirdanın” qrammatikasında profanasiyanı sakrala doğru döndərmək yöntəmi var. İndi gördük ki, onun barmaqlarla bağlı “cəfəngiyyatı” mənim tekstdən danışmaq tərzimi anlatmaq iddiama yardımçı oldu. Paviçdə olduğu kimi Kamalda da tekst “beliberdaların”, hətərən-pətərənliyin” qrammatikasında qurulub. Əslində, bu Azərbaycan dili deyil, bəzi intellektualların dediyi kimi Azərbaycan dilinin potensialıdır. Deyə bildimmi?

“Unutmağa kimsə yox...”

“Xatırlamağa kimsə yox...”

İndi isə alman filosofu Leybnisin monadalar nəzəriyyəsinə boylanaraq, oradan Kamalın deyimlərində gəzişmək istəyirəm. Bu monada nəzəriyyəsinə görə, hər nə varsa, başqasına pəncərəsi yoxdur. “Pəncərə” burada birbaşa vermək, birbaşa almaq aracını bildirir.

Biz necə görürük? Biz özünü görmürük, biz gözümüzə düşən şüaları, onlardan beynimizə gedən siqnalları “görürük”. Deməli, biz nəyinsə özünü birbaşa yox, dolayı görürük və bilirik. Ona görə də insan dolayılığa məhkumdur.

Dekart aydınlıq axtarışında olanda söyləmişdi ki, “kogito ergo sum”, yəni mən düşünürəmsə, varam. Dekarta elə gəlirdi ki, mənim düşünməyim mənə birbaşa verilib, yəni mənimlə düşünüşüm arasında heç bir ara, dolayı struktur yoxdur, ona görə də düşünməyimdən varlığıma çıxmağın bircə şəksiz olandır. Sonra fransız filosofu bu şəksizliyin üstündə bütün şəkləri qovmaq addımlarını atmaq istəmişdi. Ancaq mənim düşünüşümlə varlığım bir-birinə elə yapışmayıb ki, araya heç nə girməsin. Axtarsan taparsan ki, düşünüşümüz də bizə dolayı verilib. O üzdən biz bütün hallarda dolayılığa məhkumuq. Bu anlamda da monadayıq. Yalnız Tanrı, o da varsa, hər nəsnəni birbaşa bilir. Bəsirət elə budur, ona görə də Tanrıya aiddir.

Sonralar bəzi böyük kulturoloqldar (de Qobino, Şpenqler, Toynbi) Leybnisin monada nəzəriyyəsini yada salmadan söylədilər ki, mədəniyyətlər də qapalıdırlar, çünki o biri mədəniyyətə nəyisə birbaşa, dəyişmədən ötürən “pəncərələr” yoxdur. Doğrudan da mədəniyyətlər də dolayılığa məhkumdurlar.

Bəs başqasını, bilmək, görmək necə olur? Leybnis deyirdi, monada öz içindəkiləri çözəndə həm özünü, həm də başqasını bilir. Bu necə olur? Leybnisə görə, Tanrı monadaları öncədən qurub verdiyi Ahəngə salıb, ona görə də özünü bilməklə başqasını bilmək baş verir, dolayılıqdan azmaq olduğu kimi azmamaq da olur.

Kamalın romanında da Böyük Ahəng var və paralel dünyalar var, ancaq bu yazıda onlarla Leybnisin Ahəngini və monadasını səs-səsə salmaq mənlik deyil, söylədim ki, məsələ ortada olsun, bəlkə kimsə nəsə çıxarar.

Mən isə Leybnisin özü-özünü çözən monadasından Kamalın “unutmağa kimsə yox...” diskursuna çıxıram. Monada özünün içindəki yumaqcıqları çözməklə bilirsə, görürsə, dişarıdan böyümədən içəridən böyüyürsə, deməli, içində heç nəyi poza, sıfıra, yoxluğa çevirə bilməz. Deməli, monada unutqansızlığa məhkumdur, hərçənd nəyisə unutduğu aldanıına da qapıla bilər.

Burdan da keçim Platonun bir paradoksuna.

İnsan bilmədiklərinə girə bilməz

Platon deyərdi: əgər biz idrakda bildiyimizi biliriksə, bunun nə mənası var? Əgər biz bilmədiyimizi biliriksə, bu, necə ola bilər? Əgər filan nəsnəni sən “bilmədiyin” kimi tanıyırsansa, deməli, onu tanıyırsan, deməli, bilirsən.

Beləcə, Platon Leybnisdən öncə insanı bildiklərində qapadıb yolunu bilmədiklərinə bağlamışdı (nədən Leybnis öz nəzəriyyəsi ilə Platonun bağlantısını görməmişdi?). Platondan belə çıxır ki, körpəlikdə bizə instinktiv verilmiş bir-iki nəsədən biz böyüdükcə identifikasiya eyləmləri yaparaq başqalıqları bilmişik. Məsələn, əlimizin ilkində duyduğu yandırıcılıqla Günəşin istisini eyniləşdirib bu istini bilmişik. Sonra bu isti ilə enerjini eyniləşdirib onu da bilmişik və s. Bu mənada biz qıraqdan ala-ala yox, içimizdəkiləri böyüdə-böyüdə içimizdə böyüyürük. Bu mənada içimizdəki heç nə unudula bilməz.

Doğrudan da mədəniyyət, elm, sənət yaxşı tekstlərini uzaqlarda — sanki it-batda qalmış nəsnələri, olayları indinin faktları ilə görüşdürə-görüşdürə əldə edir. Leyli Məcnunla muğamı, hətərən-pətərənliyin qrammatikası ilə hikməti görüşdürə-görüşdürə. Lao-Szı deyirdi axı, ən yüksək müdriklik axmaqlığa bənzəyir.

Kamal neyləyib? Snobist intonasiyada bu düşüncəni gizlədib ki, it-bat olanlar da heç vaxt bizim monadada yox olmurlar. Guya snobistcəsinə deyir ki, siz eləsiniz ki, heç unudulmağa da layiq deyilsiniz. Əslində isə snobist ədanın intonasiyası “monadada heç nə yoxa çevrilə bilməz” deyir. Necə ki, bütün mətn boyu caydırma, elə-belə demə estetikasında romanının qrammatikasını qurur.

Bəs “xatırlamağa kimsə yox”da barmaqlarım nəyi səsləndirə bilər? Bizim monadada unudulan heç nə yoxdursa, deməli, unudulmayanlarla qapanıb, onun üçün də bizə unudulmuşluq səltənətinə girmək qismət deyil ki, oradan nəyisə çıxarıb xatırlayaq.

Kamal Abdullanın romanı unudulmamış, ancaq orda-burda hələlik itib qalmışların möhtəşəm Görüşüdür.

P.S. Bu “hətərən-pətərən” düşüncələrə sığallı, ütülü fikirlər qarşı qoyula bilər. Maraqlı olardı.

Niyazi Mehdi

525-ci qəzet.- 2011.- 21 may.- S.26.