MƏHƏMMƏDƏMİN RƏSULZADƏ RUMINİYADA

1939-cu ildə II Dünya savaşı başlayanda Məhəmmədəmin Rəsulzadə Polşa’da “Prometey” təşkilatının dəstəyiylə siyasi fəaliyyətini sürdürürkən bir yandan da Almaniya’da “Qurtuluş” dərgisini nəşr etməkdə idi. Varşava’da onunla eyni qədəri paylaşmaqda olan Rusiya Türklərinin siyasi mühacir öndərlərindən Ayaz İshaki, Əli Azərtəkin, Balo Bilatti, Edige Mustafa Kırımal, Səid Şamil və Mirzəbala Məhəmmədzadə almanların və rusların əlinə düşməmək üçün 6.9.1939-da təcili olaraq Rumıniya’ya keçirilmişlər. M.Rəsulzadə pasportu olmadığı üçün Buxarest’ə, başqaları Türkiyə’yə getmək üçün Köstəncə’yə (Konstansa; Rumıniyanın Dobruca bölgəsində şəhərdir) yollarına davam etmişlər. M.Rəsulzadə əski dostu, Türkiyənin Buxarestdəki Böyükelçisi Həmdullah Sübhi Tanrıövər’in maddi dəstəyi və himayəsi ilə savaşın sonunadək Rumıniyanın paytaxtı Buxarestdə yaşamışdır. Savaş başladığı tarixdə Rumıniyada Dobruca’da və quzeydəki Bessarabiya’da çox sayda Türk yaşamaqda idi. H.S.Tanrıövər Bessarabiyada yaşayan və xristian inancında olan qaqauzlarla çox yaxından maraqlanmış, onların təhsil səviyyəsinin artması üçün Türkiyədən müəllim və dərs kitabları gətirtmiş, çox sayda tələbəni orta və ali təhsil məktəblərində oxumaq üçün Türkiyəyə göndərmişdir. 1940-cı ildə Sovetlər Rumıniyaya siyasi bir ultimatum vermiş, 1918-ci ildə itirdikləri Bessarabiyanın qaytarılmasını və Bukovina’nın tərk edilməsini tələb etmişlər. Sovetlər ultimatumda verdikləri müddəti gözləmədən hücuma keçərək Purut çayına doğru irəliləyərək qaqauzların yaşadıqları torpaqları işğal etmişlər. Rumıniya, alman basqısı səbəbiylə, 1940-cı ildə Vyana hakim qərarı ilə Dobrucanın, əhalisinin çoxu Türk olan güney bölgəsini Bolqarıstan’a tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.

Kommunizmin pənçəsinə düşənədək Rumıniyada yaşayan Türklər mədəni varlıqlarını qoruya bilmək üçün dərnəklər qurmuş, qəzet və dərgilər nəşr etmişlər. Mətbuat sahəsində ən uzun ömürlü və təsirli nəşr orqanı 1930-cu ildə vəkil Müstəcib Ülküsal’ın güney Dobrucadakı Bazarcıq şəhərində çıxarmağa başladığı “Əməl” dərgisidir. “Əməl” dərgisi İstanbul’da Krım Türklərinin siyasi öndəri Cəfər Seyid Əhməd Kırımər’in yolgöstəriciliyi ilə nəşr edilmişdir. “Əməl” daha sonra Köstəncə’yə daşınmış, öncə ərəb, 1939-da iyul nömrəsindən sonra latın hərfləriylə basılmış, M.Ülküsal Türkiyəyə hicrət etdiyinə görə 1940-ın payızında qapanmışdır.

M.Rəsulzadənin Kırımərlə ilişgiləri tanışdıqları andan çox isti olmuşdur. Bir-birlərinə daim yardımçı olmuşlar. İki dost arasındakı canlı xəbərləşmənin örnəkləri – məktubları əlimizdədir. Türkiyənin Avropa ilə dəmiryolu bağlantısının keçid mərkəzi olan Rumıniyaya İdil-Ural Türklərinin siyasi öndəri Ayaz İshaki’nin də sıx-sıx getməsi bilinməkdədir. M.Rəsulzadə Polşada evləndiyi Leyla xanım’ı da özüylə Rumıniyaya gətirmişdi. “Əməl” dərgisini 1961-dən Türkiyədə yenidən nəşr etməyə başlayan Müstəcib Ülküsalın “Kırım yolunda bir ömür xatirələr” (Ankara, 1999) və 1940-1944-cü illər arasında Buxarestdə hərbi attaşe olaraq çalışmış istefadakı qərargah polkovniki Kənan Kocatürk’ün “Bir zabitin xatirələri. 1909-1999”, “Bitməmiş simfoniya” (İstanbul, 1999) adlı xatirə kitablarında M.Rəsulzadənin Rumıniyadakı həyatı haqqında bəzi qeydlər bulunmaqdadır. “Əməl” dərgisini Ülküsaldan sonra dəyişik naşirlər 1998-ci ilədək çıxarmışlar. Dərgi uzun fasilədən sonra 2009-da rüblük olaraq yenidən yayın həyatına dönmüşdür.

M.Rəsulzadə, həyat yoldaşı və Ayaz İshaki savaş başlamazdan öncə – 1939-un avqustunda dincəlmək üçün Köstəncədə bulunduqları zaman Dobruca Mədəniyyət Birliyinin Mərkəz Yönətimi onların şərəfinə 50 kişilik bir ziyafət vermişdir. Ülküsal ziyafət sonunda türkcə uzun və fransızca qısa bir məruzə etmiş, Rəsulzadə və İshaki türkcə, polşalı prof. Tomkeviç fransızca cavab vermişlər.

Ziyafətdəki çıxışında Məhəmmədəmin Rəsulzadə “Biz Dobrucanın günəşli sahillərinə bir az istilik alaraq rahatlanmaq üçün gəlmişdik, ancaq təbiət bizdən bu lütfunu əsirgədi. Eybi yoxdur, çünki biz burada yaşayan krımlı qardaşlarımızın hərarətiylə qucaqlaşdıq və isindik. Bizi əsl sevindirən və isidən hərarət qardaş Türk ölkələri arasındakı hararətdir”. “Son günlərdə bütün dünyanı yenidən çalxalanmaya və sarsılmaya, millət və məmləkətlərin müqəddəratı və haqları danışıq mövzusu olmağa başlamışdır. Bu arada rus məhkumu millətlərin və bilxassə biz Türklərin də mühüm yer işğal edəcəklərinə şübhə yoxdur. Rusiya’nın parçalanacağı, məhkum Türk ellərinin qurtulacağı mühəqqəq (gerçək) və yaxındır. Bu məsud və şərəfli gün üçün birləşəlim və hazırlanalım” demişdir.

Ülküsal Rəsulzadəgillə Avropanın, dünyanın və özəlliklə Türklüyün gələcək müqəddəratı haqqında uzun-uzun müzakirələr apardıqlarını qeyd edir. O, 23 iyun 1940-da Türkiyədən gəlmiş Həmdullah Sübhi Tanrıövər’i Rəsulzadə ilə birlikdə Köstəncədə qarşıladıqlarını, Tanrıövərin Cəfər Seyid Əhməd Kırımər’dən gətirdiyi məktubu Rəsulzadəyə verdiyini, Məhəmmədəmin bəyin Buxarestdə oturma və yaşamasını təmin edəcəyini bildirdiyini yazır. O, ertəsi gün Rəsulzadə ilə birlikdə Buxarestə getdiklərini, onu “Kiryazi” hotelində yerləşdirdiyini, ertəsi gün ziyarətinə getdiyində ütülətmək üçün verdiyi şalvarındakı unutduğu bütün pulu oğurlandığına görə polisə getdiyini, şikayətinə əsasən bir saat keçmədən pulun hamısının qaytarıldığını qeyd edir.

Ülküsal 1940-cı ildə Buxarestdə M.Rəsulzadəni evində ziyarət etdiyində onun mühüm bir yerə Qafqaz Konfederasiyası haqqında hesabat verməsini söylədiyini danışmış və hesabatın qısa məzmununu bidirmişdir. Rəsulzadə Ülküsala bunları demişdir: “Türkiyə mənfəətləri baxımından Qafqaz Konfederasiyasının faydalarına iki yöndən baxıla və təhlil edilə bilinir: 1) 15 milyonluq bir kütlədən təşəkkül edən bu konfederasiya rus təhlükəsinin Türkiyəni birbaşa təhdid etməsinə əngəl olacaqdır. 2) Bu konfederasiya müstəqil olduğu təqdirdə yaxın (konşu) və uzaq olan böyük dövlətlərdən heç birinin bunun üzərində bir haqq və hakimiyyət iddi etməsinə səbəb tapılmaz. Bundan ən çox yararlanacaq dövlət Türkiyə olacaqdır, çünkü Qafqazda çoxluğu təşkil edənlər Türklər və Müsəlmanlardır. Bunların Türkiyənin mədəni, siyasi və iqtisadi təsiri altında qalması qayət təbiidir. Belə olmaqla bərabər böyük konşumuzun rəqabətini oyandırmayacaq və konfederasiyanı meydana gətirən xristian millətlərdən hər hansı birinin bir yabançı dövlətin müdaxiləsini istəməsinə səbəbiyyət verməyəcəkdir.

Qafqaz Konfederasiyasının müstəqil bir varlıq olaraq yaşaması Qafqaz millətləri arasındakı qarşılıqlı əmniyyət və etimadı doğuracaq və nəticədə bu bölgədəki asayişi davam etdirəcəkdir.

Türkiyə, geopolitik durumu səbəbiylə, Qafqaz Konfederasiyası və Sadabad Paktı millətləri arasında ağırlıq mərkəzi rolunu oynayacaq və Yaxın Şərq durumunu nizamlamaq vazifəsini öhdəsinə almış olacaqdır. Qafqaz Konfederasiyasına Türküstanı almaq mümkün ola bilir. Zatən aramızdakı Xəzər dənizi müştərək hüdud işini görməkdədir. Bu surətlə Türkiyə böyük bir Türk və müsəlman dövlətlər və millətlər kütləsi ortasında və başında bulunaraq Sovetlərin güneyə enməsinə və İslam dünyasına girməsinə mane olacaq, eyni zamanda Avropa imperializminin doğuya yayılmasına sədd təşkil edə biləcəkdir. Bu görüş və düşüncələrimi əhatə edən hesabatımı bunu alan məqamlar təqdir və məmnuniyyətlə qarşıladı”. Ülküsal onun bu açıqlamalarına sayğısı olduğunu, ancaq bir Türk yurdu olan Krım’ı və İdil-Ural’ı təsəvvür etdiyi Türk və İslam kütləsinə daxil etməməsindən məmnun qalmadığını bildirdikdən sonra bu iki məmləkət haqqında onun düşüncələrini soruşmuşdur. Məhəmmədəmin Rəsulzadə bu cavabı vermişdir: “Krım tarixən bir Türk yurdudur. Fəqət geopolitik durumu baxımından Qafqaz Konfederasiyasına girə bilməz. Türkiyə ilə qüvvətli bağı ola bilməz. Bundan başqa, Krımın əhalisi, təəssüf ki, çox azdır. Digər millətlər qarşısında çoxluğu yoxdur. Krım Ukraynanın və ya digər Qərb dövlətlərinin nüfuz bölgəsinə düşməkdədir. Krım bu dövlətlərlə bir şey yapmağa çalışırsa daha yaxşı olur”.

Məhəmmədəmin bəy İdil-Ural haqqında isə bunları söyləmişdir: “İdil-Ural Türkləri rusların uzun illərcə köçürmə və yerləşdirmə siyasəti üzündən, təəssüf ki, çox dağılmışlar. Bunlar arasında kompakt rus kütləsi bulunmaqdadır. İdil-Urallı Türklərin müstəqil bir dövlət qurmaları ciddən çətindir. Sonra İdil-Urallılar ilə Qafqazlılar arasında ruslar və Don kazakları vardır. Bunlar İdil-Ural tatarlarının Qafqaz Konfederasiyasına qatılmalarına əngəl olacaqlar”. Ülküsalın “İdil-Urallılar Qafqaza şimaldan birbaşa bağlanmasalar da şərqdən Türküstan vasitəsilə bağlana bilirlər, çünki ikisi həmsərhəddir” cavabına o, “bəli, bu məsələlər irəlidə hadisələrin yardımıyla həll edilə bilir” demişdir. “Vaxtıyla gizli bir Türk Cəbhəsi qurulmuş və çalışmağa başlamışdı. Bundan bir daha səs çıxmadı, nə oldu?” sualına isə Rəsulzadə bu cavabı vermişdir: “Bu iş bir neçə baxımdan əlverişli deyildi: “Prometey” baxımından, Qafqaz Konfederasiyası baxımından və bir-birimizə işdə yardım edə bilməmək baxımından... Məsələn, Ukrayna Krıma hərbi bir təcavüzdə bulunsa Azərbaycan Quzey Qafqazdan və ya Gürcüstandan keçərək ordusu ilə Krıma necə yardım edə bilir? Yaxud İran Azərbaycana təcavüz edərsə Krım bizə necə yardım edə bilir? Yaxud ruslar İdil-Urala təcavüz edərlərsə bizlər İdil-Urala necə yardım göndərə bilirik?”. Polşa himayəsində qurulan “Prometey” təşkilatına mənsub Türk qrupları 17-26 aprel 1936 tarixlərində Parisdəki toplantıları sonucunda təşkilat içində eyni bir cəbhə birliyi təşkilinə qərar vermişlər. Bu təşkilatın başına Cəfər Seyid Əhməd Kırımər seçilmişdir. Bu toplantıya azərbaycanlılardan Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Mustafa Vəkilli, Mir Yaqub Mehdizadə və Seyid Məhəmmədli qatılmışdır. Siyasi mühacirətin bu çox bilinməyən təşkilatı, Parisdəki toplantıda alınan qərarlar və bunların üzvlərə bildirilməsi xüsusunda “Türk Yurdu” dərgisinin 2003-cü il mart tarixli 187-ci sayının 36-42-ci səhifələrində çıxan “Sovet məhkumu Türklərin mühacirətdəki mücadilələrindən bir səhifə: Türk Elləri Cəbhəsi” adlı yazımızda geniş məlumat vermişik. M.Rəsulzadə 19 iyun 1940 tarixli məktubunda Ülküsala “xeyli zaman keçdi, son məktubunuza cavab verə bilmədim, bəni üzrlü görünüz. Hadisələr necə əks istiqamətdə inkişaf etdi? Heyrət etmək vərdişində olmayanlar belə indi heyrətlər içində qaldılar. Qoca Fransanın qısa bir zamanda amana gəldiyini görüncə, sentyabr faciəsi əsnasında zavallı polyakları tənqid edənlər hökmən ibrət almışlar. Baxalım daha nələr olacaq? İngiltərə “mücadiləni yürüdəcəyəm” deyir. Fəqət Almaniyanı qitədə yıxaraq parçalayacaq qüvvət haradır? Rusiyamı? London Moskva ilə təkrar kur yapmağa (eşqbazlığa) başladı. Ancaq Rusiyanın qurtaracağı bir vəziyyət varmıdır? Uzun bir mücadilə nəticəsində Qərb dövlətləri kimi Almaniyanın da bitap düşəcəyini təxmin edən Stalin də aldanmışdır. Baxalım hadisat nə göstərir? Hər halda, tarixdən, çox da kəsdirilə bilməyən yollarla da olsa, hadisələrin sonunu milli qayələrimiz üçün əlverişli bir şəklə qoymasını təmənni edəlim” yazmışdı. 25 iyun 1940 tarixində həyat yoldaşı və çocuqları ilə birlikdə Buxarestə ayaq basan hərbi attaşe, qərargah polkovniki Kənan Kocatürk 1944-cü ilədək görəvində çalışmışdır. İstefaya çıxaraq yaşadığı İstanbulda 88 yaşında yazmağa başladığı xatirələrini 90 yaşında tamamlamış və nəşr etdirmişdir. Rumıniyadakı görəv müddəti ilə bağlı xatirələrində Məhəmmədəmin Rəsulzadəyə də bir bölüm ayırmışdır. Kocatürk onun, günlərini Elçilik mənsublarıyla birlikdə keçirdiyini, hər kəslə, özəlliklə Tanrıövər’lə səmimi dost və arkadaş olduğunu qeyd edir. Rəsulzadənin ən çox daha geniş və müsaid olmasından dolayı öz odasında rahatlıq tapdığına, ədəbiyyatın ikinci peşəsi olduğuna işarə edir. Onun Rusiya, Orta Doğu və dünya siyasəti haqqında çox dəyərli bilgi və öyüdlər verdiyini, bu mövzularda yazdığı məqalələri Elçilik katibi Zəki Kuneralp’ın (1914–1998) almancaya çevirib yayınlanmaq üzrə alman basınına göndərdiyini qeyd edir. Ankarada yürüdülən milli mücadiləyə İstanbulda kəskin müxalifət edən qəzetçi Əli Kamal’ın oğlu olan Zəki Kuneralp atası 1922-ci ildə İzmitdə linç edilərkən hələ 8 yaşındaydı. Anası yurd dışına çıxmış, İsveçrədə məhəlli katib olaraq Türk Elçiliyində çalışmış, Kuneralp təhsilini tamamlamış və imtahanı verərək Xariciyyə təşkilatına girmişdir. O, mərkəzdə və dışarıda uğurlarla dolu önəmli görəvlərdə bulunmuşdur.İlk xarici görəvi Rumıniyada 1943-1947 illəri arasında olmuşdur. “Sadəcə diplomat” (İstanbul, 1981) adlı xatirələrinin Rumıniya bölümündə Məhəmmədəmin Rəsulzadəni zikr etməmişdir. Rəsulzadəyə Polşa Xariciyyə Vəkili polkovnik Bek, ölkəsi hücuma uğramadan əvvəl Fransa’ya qaçarkən çox özəl, kiçik və zərif tapançasını bir xatirə olaraq hədiyyə etmişdir. Rumıniya’da meydana gələn Xorya Sima üsyanından sonra hökumət xalqı silahlarını dövlətə təslim etməyə çağırmış və polis evlərdə silah axtarmağa başlayanda Rəsulzadə də başı dərdə girməsin deyə həmin tapançanı gətirib Kənan Kocatürk’ə təslim etmişdir.

Sədəf qəbzəli, çox zərif, heç bəlli olmadan cibdə daşına biləcək bu kiçik tapança Elçilikdəki hərbi attaşelik kassasında saxlanmışdır. Savaşın sonuna doğru Kocatürk kuryer olaraq önəmli bəlgələri qatarla Türkiyəyə apararkən Sofiya’da gözlədiyi zaman gecə saat 24.00 radələrində kupesində buraxdığı çantasının gənc bir adamın əlində olduğunu görəndə bağıraraq perrona atılmış, cibində bulunan Rəsulzadənin əmanəti tapançanı çıxararaq 2 əl atəş açmış və 20 metr irəlidə alman əsgərləri oğrunu yaxalayaraq çantasını geri vermişlər. Kocatürk 3 mart 1944 tarixində vəzifəsi başa çatdıqdan sonra ailəsiylə Buxarest’i tərk etdiklərində Rəsulzadə orada iqamət etməkdə idi. Almanlar Stalinqrad savaşını uduzduqdan sonra rus orduları sürətlə Rumıniyaya irəliləməyə başladı. 1944-ün aprelində amerikalılar Buxaresti bombaladılar. Bundan 10 ay öncə – 1943-ün iyulunda Liviyada yerləşmiş Amerika təyyarələri Buxarestin quzeyində bulunan Ployeşti neft mədənlərini bombardman etmişdilər. 1944-də başlayıb fasiləsiz davam edən bombardmanlar Buxarestdə böyük dağıntılara səbəb olmuş, mülki xalqa böyük ziyan vurmuşdu. 23 avqust 1944-də Buxarestdə baş verən bir çevrilişlə hökumət devrildi. Yeni hökumət ilk iş olaraq ruslarla atəşkəs etdi. Bu hadisələr cərəyan etməzdən öncə Rəsulzadə yeni bir köçə məcbur olmuş, addım-addım qərbə doğru gedərək savaşın bitdiyi 1945-də Almaniya’nın Mittenwald bölgəsindəki qaçqın düşərgəsində gələcəyin ona nələr gətirəcəyini gözləməkdə idi. Rəsulzadə bu düşərgədən dostu Kocatürkə yazdığı 5 avqust 1946 tarixli məktubunda onun və başqa düşərgə sakinlərinin əhval-ruhiyyəsini nəql etmişdir: gözlədikləri qısa zamanda Türkiyəyə gedə bilməkdir. Özünün və fəlakət görmüş bütün Türklərin gözləntilərinin gerçəkləşməsi uzandığına görə dostların yardımına umud bəslədiyini bildirmişdir. Türkiyə öncə Avropada müxtəlif düşərgələrdə yaşamaqda olan və Türkiyəyə gəlməyi arzu edən əski hərbçi və mülkiləri təsbit etdikdən sonra onlar haqqında təhlükəsizlik yönündən gərəkən araşdırmaları bitirmişdir. Bu iş uzandığına görə Məhəmmədəmin bəyin dostları (başda Həmdullah Sübhi Tanrıövər olaraq) onunla bağlı özəl bir davranış göstərilməsi yönündə çalışmış, Xariciyyə Vəkili ilə görüşmüşlər.

Məhəmmədəmin Rəsulzadə 8 iyul 1947 tarixli Bakanlar Kurulu qərarı ilə Türk vətəndaşlığına qəbul edildiyinə görə 1947-nin sentyabrında Türkiyəyə gəlmişdir. Xatirələrində Kocatürk bu nəticənin Tanrıövərin hökumətdəki təşəbbüslərinin və keşmişdəki kimi onun əmriylə sağa-sola qaçmasıyla artıq bir çətinliklə qarşılaşmadan qısa zamanda əldə edildiyini bildirir. Kocatürkə yazdığı məktubu Rəsulzadənin Almaniyadakı düşərgəyə qaçqın işləriylə bağlı olaraq görəvli gələn İskan Müdirliyindən İhsan bəy vasitəsilə əldən göndərdiyi anlaşılır. Təqaüddəki günlərini İstanbul Suadiyədəki evində keçirən Kənan Kocatürk yəqin ki, indi Haqqın rəhmətinə qovuşmuşdur. Xatirələrində bildirdiyi M.Rəsulzadənin almancaya çevrilərək yayınlanmaq üçün alman mətbuatına göndərdiyi, məqalələrindən alaraq saxladığı birər surətlərin aqıbəti nə olmuşdur?

Ömər ÖZCAN

525-ci qəzet.- 2011.- 21 may.- S.25.