Yuri Polyakov: “Nəsrə poeziyadan gələn yazıçı isə sözlərlə yazır”

“LİTERATURNAYA QAZETA”nın BAŞ REDAKTORU YURİ POLYAKOVLA SÖHBƏT

(Səlim Babullaoğlunun yenicə çapdan çıxan “Ədəbi söhbətlər” kitabından)

Yuri Mixayloviç Polyakov müasir Rusiyanın ən çox oxunan yazıçılarındandır, dramaturq, tanınmış ictimai xadim, jurnalistdir.

Rusiya Yazıçılar Birliyinin üzvü, Rusiya prezidenti yanında mədəniyyət və incəsənət üzrə şuranın üzvü, “Beynəlxalq Ədəbiyyat Fondu”nun həmsədridir.

2001-ci ildən Rusiyanın ən nüfuzlu ədəbiyyat nəşri olan “Literaturnaya qəzeta”nın baş redaktorudur.

Rus ədəbi mühitində sərt satirik və tənqidi realist üslubda yazılmış nəsr əsərləri ilə parlayan Polyakov yaradıcılığa 80-ci illərin əvvəlində şair kimi başlayıb.

Sonra isə hələ sovet dövründə orduda mövcud olan neqativlər- “dedovşina” və komsomol aparatındakı bürokratiyadan bəhs edən, yazıçının vizit kartına çevrilən “Rayon miqyasında fövqəladə vəziyyət”, “Sərəncama yüz gün qalmış” povestlərini yazır. “Apofoqey”, “Demqorodok”, “Kostya Qumankovun Paris sevgisi” və başqa əsərləri dəfələrlə çap olunub, oxucu rəğbəti qazanıb.

Onun əsərləri əsasında onlarla film çəkilib, tamaşalar oynanıb. Əsərləri dünyanın bir çox dillərinə çevrilib.

Bakıya gəlişi ərəfəsində Polyakovun olduqca məşhur əsəri, “Süddə çəpiş” dilimizə çevrilərək nəşr olunmuşdu və Bakı Slavyan Universitetində yazıçı ilə görüş keçirilmişdi.

Yazıçının Bakıda olduğu müddətdə onu bir çox görüşlərdə müşayiət elədim. Mədəniyyət və Turizm naziri Əbülfəs Qarayevlə, Prezident Aparatında, o vaxtkı Milli Məsələlər üzrə dövlət müşaviri Hidayət Orucovla maraqlı görüşlərdə birlikdə iştirak etdik.

Söhbətimiz oteldə baş tutdu. Düz 5 il əvvəl.

– Xoş gəlmisiz, Yuri Mixayloviç, bu artıq yazı üçün olan “xoşgəldindi”. Zəhmət olmasa deyin, “Literaturnaya qazeta” Rusiya ədəbi mühitini nə qədər və nə qədər obyektiv əhatə edə bilir?

– Fikirləşirəm ki, bu gün Rusiyanın bütün ədəbi nəşrlərinin arasında heç bir qəzet ədəbi prosesi “Ltreaturnaya qazeta” qədər obyektiv işıqlandıra bilmir. Və mən beş il əvvəl qəzetin baş redaktoru olanda, işə başlayanda gördüm ki, qəzet ədəbi prosesi obyektiv işıqlandırmır, əslində mən bunu əvvəl də görürdüm, oxucu kimi. Qəzet o vaxtkı qəzet rəhbərliyinin siyasi və estetik görüşlərini bölüşən, onlara yaxın adamlardan danışır, qalanlarını isə görmürdü. Mən anladım ki, Rasputin kimi yazıçının adı qəzetdə 1991-ci ildən bu yana çəkilməyib, xatırlanmayıb. Şəxsən mənim özümlə də oxşar situasiya vardı. Mən 1993-cü ilədək “Literaturnaya qazeta”nın aktiv müəlliflərindən olsam da, amma o il, “Komsomolskaya pravda” qəzetində Ağ Evin gülləboran olunmasının əleyhinə yazım dərc olnunandan sonra, yeri gəlmişkən, bu mətbuatda dərc olunan yeganə məqalə idi, çünki həmin dövrdə müxalifət qəzetləri bağlanmışdı, hakimiyyətyönlü qəzetlər isə hadisəni dəstəkləyirdilər, hə, baxın o hadisədən sonra düz beş il məni “Literaturnaya qazeta”da nəşr eləmədilər. Və mən qəzetə gələndə dedim ki, belə şey bir də olmayacaq. Qəzet vəziyyəti necə varsa elə də əks edəcək, heç kimin üzünə bağlı qalmayacaq. Kiminsə kimdən xoşu gəlib-gəlməməsinin də məsələyə dəxli olmayacaq. Mənim də bir çox yazıçılardan xoşum gəlmir. Əlbəttə, oxucu kimi. Baş redaktor kimi mənə hamı və hər şey maraqlı olmalıdı.

– Deyirsiz, bu mümkündü də, şəxsi fikri, şəxsi münasibəti unutmaq, kənara qoymaq?..

– Əlbəttə. Bəli, mən bir çox yazıçılar var ki, onları zərərli hesab edirəm, onların ədəbiyyatdan müxtəlif şəxsi, ziyanlı ictimai maraqlar üçün yararlandıqlarını düşünürəm.

– Məsələn, Sorokin, hə?

– Doğrudur, Sorokin və tipdə olan yazıçılar. Biz onlara yer ayırırıq.

– Prinsipcə, mən sizin qəzeti oxuyuram, demək olar ki, il ərzində nəşr olunan saylarınızın yarısını diqqətlə oxuyuram, hamısına isə demək olar göz ata bilirəm. Və təxminən bilirəm ki, kimləri nəzərdə tutursuz. Amma mənə elə gəlir ki, “Literaturnaya qazeta” da daha çox onların yazıları yox, onlar haqqında publisistik yazılar çap olunur. Məsələn, mən “literaturnıye sumerki” rubrikasını nəzərdə tuturam...

– Doğrudu, onların haqqında da yazılar olur. Bəlkə daha çox “haqqında” yazıları olur... Bu bəlkə də bizimlə əməkdaşlıq eləmək istəməyən tənqidçilərə görk olmaq üçün olur... Biz qəzetin qapılarını hamı üçün açan kimi onun tirajı sıçrayışla qalxmağa başladı. Bilirsiz, oxucu obyektiv səhnə ilə ona sırınan və yalnız kimlərinsə dünyagörüşünü ifadə edən səhnənin fərqini çox yaxşı başa düşür. Bu əlbəttə ki, çoxlarının xoşuna gəlmir... Əvvəl ultraliberal baxışları bölüşməyən yazıçılarla nə edirdilər, sadəcə onlar barədə susurdular. İndi isə bu mümkün deyil. Və bu, bizim mən deyərdim ilk gördüyümüz işimiz, uğurumuzdu. İkinci, bundan daha çətin məqsəd geniş spektri əhatə edən sənət xadimlərini, yazıçıları, kulturoloqları dialoq rejiminə qaytarmaq, könüllü olaraq sövq eləməkdi. Bu çox vacibdi, çünki, 1991-1993-cü illəri əhatə edən hadisələrdən sonra ikiqütblü bir səhnə, ədəbi-siyasi getto yaranmışdı: ultraliberallar və vətənpərvərlərdən ibarət.

– Təbii ki, onlar bir-birini inkar edirdilər, bir-birlərinə nifrət edirdilər.

– Bəli. Üstəgəl, onlar öz dəyərləri əsasında istedad iyerarxiyası, siyahıları düzəltmişdilər. Məsələn, Rasputin liberallar və demokratlar üçün böyük yazıçı deyildi, amma vətənpərvərlər üçün böyük yazıçı idi.

– Yaxud tərsinə, Bitov.. patriotlar üçün bir yazıçı deyildi, amma liberalların favoritlərindən biriydi.

– Bəli, halbuki bu münasibət doğru deyil, onların hər ikisi böyük yazıçıydı və eyni, bütöv ədəbi prosesin tərkib hissəsiydi. Və belə süni bölgü yalnız ədəbi prosesi kasıblaşdırır, miskinləşdirirdi...Və məqsəd, dediyim kimi bizim yazıçıları ideya-bədii münaqişə, fundamentalizm rejimindən, dialoq rejiminə qaytarmaq idi. Biz buna nail olduq. Bu illər ərzində nəsr, poeziya, uşaq ədəbiyyatı, kino, televiziya və sair sahələrlə bağlı həqiqi, silsilə diskussiyalar aça bildik, ilk əvvəl heç kim qoşulmayacaq deyə tərəddüd vardısa, indi bu yoxdu.

– Hə, mən onları xatırlayıram...Mnasakanyan, Latınina...

– Hə, hə, doğrudu. Düzdü, bizdən inciyənlər də vardı. Məsələn, biz Voynoviçi tənqid eləmişdik, o da bizdən incimişdi. Halbuki, tənqidi satira yazan bir adam kimi bunu daha rahat qarşılamalıydı. Özünü...özünü...

– Özünütənqid və özünəironiya hissi güclü olmalıydı demək istəyirsiz...

– Bəli...İndi bizdə...

– Bağışlayın, amma başqa bir sual da verim. Bəs, “Literaturnaya qazeta” Rusiya sərhədlərindən kənarda yaranan rus dilli ədəbiyyatı, ədəbi prosesi necə izləyir?

– Belə deyim ki, biz bu mənada yolun başlanğıcındayıq. Əgər mən qəzetə gələnədək yalnız ABŞ-da, Almaniyada və İsraildə yaranan rusdilli ədəbiyyatı izləyirdiksə, yəni, dostlar, tanışlar səviyyəsində, indi, bu məsələdə konsepsiya var. Məsələn, biz rubrika açmışıq: “Poverx baryerov” (maneələrə rəğmən, yaxud, əngəlləri aşaraq- S.B.). Məsələn bu rubrikada mətnlərlə yanaşı xaricdə rusca yazılan, nəşr olunan kitablarla bağlı rəylər, məqalələr çap edirik. MDB və dünyada nəşr olunan almanax və jurnallarla bağlı icmallar dərc edirik. O cümlədən Azərbaycan da baş verənləri qismən əks elətdiririk. Amma qəzet özü özünü dolandırır. Məsələn, biz istərdik ki, MDB ölkələri ədəbiyyatlarını, ədəbi prosesini göstərə bilən ayrıca və dövri səhifələrimiz olaydı, bunu biz indi öz hesabımıza edə bilmirik, amma düşünürəm edəcəyik. İndi bunun zamanıdı. Əgər əvvəl “SSRİ xalqları ədəbiyyatı” şöbəsi vardısa qəzetdə, indi “MDB ölkələri ədəbiyyatı” şöbəsini yaratmağı düşünürük.

– Mən illər əvvəl Moskvada olanda, siz demişkən, müxtəlif qütbləri, gettoları təmsil edən yazıçılarla görüşdüm. Onların “Literaturnaya qazeta” ilə bağlı fikirləri ilə tanışam. Belə fikri də vardı ki, qəzet hakimiyyət yönlü olmasa da dövlətyönlü mövqe tutur. Sizin bu fikrə münasibətinizi bilmək istəyirəm. Bu nə qədər belədi, nə qədər doğrudu? Ümumiyyətlə, sizin yazıçı kimi “hakimiyyət və ədəbiyyat” məsələsinə münasibətinizi bilmək istəyirəm.

– Məsələ budu ki, “Literaturnaya qazeta” mən ora gələnədək artıq dövləti bir mövqedəydi. Söhbət Yeltsin dövründən gedir. Amma məsələ budu ki, o dövrdə hakimiyyətin siyasəti dövlətin dağıdılmasına xidmət edirdi. Mənim qəzetə gəlişim həmin dəhşətli krizisdən qurtuluşun başlanğıcı dövrünə təsadüf edirdi. Və mənim yazıçı kimi də mövqeyim bəlli idi. Ümumiyyətlə, mən ədəbi antiyeltsinizmin banisiyəm. O vaxtdan bu yana dəyişən budur ki, indi siyasət dövlətin dağıdılmasına xidmət eləmir. Biz də təbii ki, öz dövlətimizi sevirik. Amma mənim yazıçı kimi mövqeyim belədi ki, yazıçı hakimiyyətə müxalif olmalıdı və bu vacibdi. Çünki hakimiyyət gücdü, o böyük məqsədləri üçün kiçik adamları görməyə bilər, onu əzə bilər. Xüsusən, rus ədəbi ənənələri üstündə formalaşan ədəbiyyatçı belə olmalıdı, o daim bürünc atlıya onun atının nalı altında kimin qaldığını, qala biləcəyini xatırlatmalıdı. Amma isterik şəkildə olmamalıdı. Konstruktiv şəkildə olmalıdı, hər halda ən azı ideya şəklində. Çox nadir hallarda yazıçı dövlətə də müxalif ola bilər, hakimiyyətə, konkret adama demirəm. Amma yazıçı heç vaxt dövlətçiliyin əleyhinə olmamalıdı.

– Gəlin, söhbəti bir az nəzərilikdən çıxardaq. Sizin yazıçı kimi hakimiyyətlə probleminiz olubmu?

– Yazıçı kimi mən həmişə kəskin şeylər yazmışam, bu da həmişə hakimiyyətdəkilərin xoşuna gəlməyib, onları qəzəbləndirib. Sovet dövründə mənim əsərlərimi çap eləmirdilər, 80-ci ildə yazdığım “Sərəncama 100 gün qalmış” povestini 87-ci ilə qədər çap eləməmişdilər.

– Dedovşina ilə bağlı olan povestinizi?

– Sonra, yeddi il sonra onu “Yunost” jurnalı, Andrey Dementyev çap elədi. Hətta hərbi senzuraya məlumat verəndə ki, əsəri nömrəyə qoyub, onsuz da biz onu buraxmayacağıq demişdilər. Dementyev də kaş siz Rustu buraxmayasız demişdi...

– Rustu?

– Hə, Qızıl Meydana enən alman təyyarəçisini nəzərdə tutmuşdu...Ya da “Rayon miqyasında fövqəladə vəziyyət”, o da əslində ciddi müxalif düşüncəli əsərdi, özü də daha əvvəl çap olunmuşdu, 85-ci ildə...Bu sovet dövründəydi hələ. Amma mənim Yeltsin hakimiyyəti ilə də bağlı problemlərim olmuşdu. O dövrdə çap olunan “Demqorodok” əsərimi, kitabı dükan¬larda satmaq qadağan olunmuşdu. Biz əvvəl də danış¬mışdıq, siz mənim məqalələrimin bəzilərini oxumusuz, onlar da hakimiyyət eşalonunda xüsusi vəcd doğurmayıb heç vaxt. Yeri gəlmişkən, mənim “Qaçmağı düşünmüşdüm mən” əsərim əsasında çəkilən film, bilirsiz ki, onun rejissoru Murad İbrahimbəyovdur.

– Bilirəm, bəli...

– O filmi 1-ci kanalla translyasiya eləyəndə ciddi şəkildə kəsib doğramışdılar.

– Sizcə bu necə olur, axı, sanki Rusiyada demokratiyadı, yox? Amma filmi kəsirlər...

– O vaxt necə olurdusa indi də elə olur. Belə çıxır ki, kommunistlərə gülmək olar, amma demokratlara olmaz. Adi məntiqdi.

– Daha doğrusu məntiqsizlik.

– Elədi. Məncə demokratlar daha gülməli vəziyyətdədilər. O birilərinin pis-yaxşı prinsipləri vardı, bunların isə heç nəyi yoxdu. Yeri gəlmişkən, rus dilində, ən azı mətbuatının dilində populyar olan “demokradı” sözünün müəllifi də mənəm.

– Yəni, oğrular...Yaxşıdı. Yeni rus ədəbiyyatını, gəncləri izləyə bilirsiz?

– Yox, deyə bilmərəm ki, yeni ədəbiyyatın bilicisiyəm. Amma biz onları da çap edirik, vaxtaşırı onlara yer ayırırıq. “Qanunsuz kometa” adlı səhifəmiz də var, məxsusi onlar üçün. İnternetdən mətnlər götürürük. İnternet jurnallarla əməkdaşlıq edirik. Ən yaxşıları çap etməyə çalışırıq. Amma internet yeni ədəbiyyatın ən qəliz tərəfidi. İnternet onlarla çox pis zarafat eləyir əslində. Yazıçı üçün iki bəla var: tez görünmək və gec görünmək. Hələ bilmək olmaz ki, hansı daha pisdi yazıçı üçün. İnternet – qaralamanın hamı üçün əlçatan olmasını təmin edir, onu kütləviləşdirir. İnternet qaralamanın qloballaşmasıdı əslində. Peşəkarlıq, ustalığın artırılması isə qaralamanın ağlamaya çevrilməsi prosesidi. Bizim nəslin qaralamadan ağlamaya yolu xeyli çəkmişdi, ola bilsin ki, lazım olandan daha artıq hətta.

– Amma bu mənada gec daha yaxşıdı, nəinki tərsi.

– Məhz belədi.

– Amma siz həm də oxucusuz, yeni ədəbiyyatdan adlar çəkə bilərsiz, məncə...

– Məsələn, Sergey Şarqunov...

– Mən onun yazılarını, publisistikasını oxumuşam. Təəssüf ki, iri əsərini oxumamışam. Bir də onun “Ura!” romanı haqda bir neçə yazı oxumuşam. Siz onu necə qiymətləndirirsiz?

– Demək olmaz ki, mən onun bütün əsərlərini oxumuşam. Amma oxuduğum qədər deyə bilərəm ki, gənc yazıçı kimi o maraqlıdır. Hələ ki...sabah nolacaq, bilinmir. Yaxud, Anna Kozlova...Ədəbiyyat marafon qaçışıdır.

– Bu fikirdən mənim də xoşum gəlir, tez-tez istifadə edirəm.

– Əvvəl hamı eyni cürdü, qısa tumanda, maykada. Start verilən kimi minlərlə adam birdən irəli atılır. Kim kimdi bilmək olmaz. 1 saat sonra artıq yalnız yüz nəfər irəlidə qaçır, yaxud ümumiyyətlə qaçır. Sonda 5 nəfər, özü də böyük aralarla... Məsələn, mən şair kimi yazmağa başlayanda elə adamlar, həmyaşıdlarım vardı ki, mən onlar haqqında yüz faizlik əminliklə gələcəyin böyük şairləri olacaqlar deyə düşünürdüm. Amma olmadı. Görünür, hər bir yaradıcı adamın içində fərqli inkişaf mexanizmi qoyulub. Heç kim o mexanizmin hansı müddətə işləyəcəyini bilmir. Məsələ budu ki, o istənilən vaxt sönə, dayana bilər.Onda sən inkişafda olan yazıçıdan adiliyə çevrilirsən.

– Necə bilirsiz, o mexanizmə təsir edən, təyinedici şəkildə təsir edən hansı ünsürdü? Məsələn, deyək ki, həyat tərzi. Ola bilərmi?

– Həyat tərzi... Hə (gülümsəyərək), əgər sən Yesenin kimi coşqun həyat yaşayırsansa, tez də dayana bilərsən, həm fiziki, həm də yaradıcılıq baxımından. Amma o da ola bilər ki, şair kimi fiziki yaşın səksənə çata bilər, amma sənin yaradıcılıq inkişaf mexanizmin 35 yaşında dayana bilər.Məni həmişə başqa şey təəccübləndirib, birlikdə başlayarkən nəhəng təəssüratı yaradan birini on il sonra görəndə, anladım ki, o artıq ortaboyludur, daha bir on il keçdi, həmin adam artıq cırtdana çevrilmişdi.

– Mənim zaman baxımından böyük təcrübəm olmasa da mən də oxşar şeyləri müşahidə eləmişəm.

– Görürsüz. Özü də bunu öncəgörmək, proqramlaşdırmaq olmur. Ədəbi fəaliyyətin qəddar tərəfi də məhz budur.

– Razıyam. Postmodernizm bumu Rusiyada 7-8 il əvvəlki deyil. Bunu hiss edirəm mən. Polemikalardan, ədəbi mətbuatdan. Biz də isə bu proses Rusiyadakı, daha doğrusu Moskvadakı 7-8 il əvvəlki situasiyanı xatırladır. Mən şəxsən müxtəlif nəzəri yazılar oxumuşam, xeyli təzadlı, bir-birini təkzib edən şeylər də görmüşəm, amma məntiqi şeylər də təbii ki. Nədir postmodernizm? Sizin münasibətiniz...

– Postmodernizmə mənim ikili, iki münasibətim var. Biri ona ümumdünya bədii metod kimi baxışdı.Bunun yaranışını olduqca təbii hesab edirəm. O hansı zərurətdən yaranıb? Nədir intertekstuallıq? Məsələ budur ki, bəşəriyyət özünün yaradıcı yüzilləri boyunca obrazların, mətnlərin o qədər böyük kütləsini əldə etmişdi ki, birdən onu özünəməxsus kataloqlaşdırmağa ehtiyac duydu. Yəni, adi kataloqlaşdırma kimi hərəkətsiz, ölü deyil, canlı, mütəhərrik kataloqlaşdırmaydı bu. Üslubların səsləşməsi, obrazların səsləşməsi aktuallaşdı postmodernizm vasitəsilə.

– Yəni, hardasa minillərlə əldə olunmuş mədəni, bədii irsin özünəbaxışı, özünü təftişi kimi də baxmaq olar.

– Tamamilə doğrudur. Və bu qanunauyğunluqdur. Amma eyni zamanda postmodernizm xeyli sayda, olduqca böyük sayda yaradıcılığa iddialı kütlə üçün gizlənmək yeri oldu. Çünki orijinal səsləri, dəsti-xətləri yoxdu o adamların.Çünki nonseleksiya ilə istənilən qrafomanlığı ört-basdır eləmək asandır. Və bununla da postmodernizm fırıldaqçıların iqamətgahına çevrildi. Məsələn, Rubinşteyn...o məgər şairdi ki?

– Onun haqqında mən də eyni cür düşünürəm.

– Yeri gəlmişkən, mənim “Süddə çəpiş” əsərim postmodernizmə parodiyadır.

– Parodiyaya parodiya.

– Hə, həm parodiya, həm polemika. Mən bunu mərclə yazmışam. Bilirsiz, realist yazıçıyla postmodernist yazıçının bir ciddi fərqi var. Birincilər postmodernist roman yaza bilər, ikinci isə realist roman yaza bilməz. Və mənim “Süddə çəpiş” romanımın 25 –ci nəşri oldu. Tərcümə olundu, səhnələşdirildi, kino həyatı qazandı və sair. İndi yeri gəlmişkən, Azərbaycanda da nəşr olundu.

– Təbrik edirəm. Sizin müəllimləriniz kim olub. Sevdiyiniz şairlər, yazıçılar?

– Mən yaradıcılığa şair kimi başlamışam. İlk müəllimim, elə həm də sevdiyim şair Vladimir Sokolovdu. Mənim ilk şeir kitabıma ön söz də yazıb. Onu XX əsrin ikinci yarısına aid böyük rus şairlərindən hesab edirəm. Yazıçı kimi isə məncə yaradıcı başlanğıcım Şedrindən, Qoqoldan, Dostoyevskidən gəlir. Bir qədər ictimai motivli, satirik meylli əsərlərindən həmin yazıçıların. Sonrakı etapda İlf və Petrov. Və bütün satirik ruhlu milli ədəbiyyatımız. Satira Bunin lirizmi ilə qovuşanda, gülməli dəhşətli ilə qonşuluq edəndə ədəbi nəticə çox yaxşı olur.

– Siz indi özünüzü daha çox şair hesab etmirsiz təbii ki...

– Əlbəttə. Mən yazıçıyam. Bilirsiz, nasir fəsillərlə yazır. Yaxşı nasir isə abzaslarla yazır. Nəsrə poeziyadan gələn yazıçı isə sözlərlə yazır.

– Bu maraqlı nəticədi. Ədəbiyyat nədi, Yuri Mixayloviç, sizcə?

– Bu haqda düşünməmişəm. Yəqin oxucu ilə zərif enerji mübadiləsidi ədəbiyyat.

– Çox yaxşı, mən sizə bu mübadilə işində uğurlar arzulayıram.

Səlim Babullaoğlu

Bakı, “Avropa” oteli,

525-ci qəzet.- 2011.- 28 may.- S.29-30.