“Unutmağa kimsə yox...” romanı

 

BARƏDƏ “ULTRADİQQƏTLİ” BİR OXUCUNUN BƏZİ MÜLAHİZƏLƏRİ

 

(2-ci məqalə)

 

İki məsələnin üzərində xüsusi dayanmaq istərdim. Bunlardan biri prototipi Aydın Ələkbər olan Ayxan Əliəkbərov obrazı, o birisi də bədii ədəbiyyatda durğu işarələri problemi ilə bağlıdır.

Ayxan Əliəkbərov əvəzinə Ayxanəli (müq.et: Məmədəli, Həsənəli, Novruzəli, Xanəli və i.a.) Əkbər şəklində yazılsaydı, daha yaxşı olardı. Müsbət tip kimi qələmə verildiyimə görə minnətdaram. Məs., s.245: “Professora” (prototipi akademik Məmmədağa Şirəliyevdir) “Ayxan müəllimin sözləri bu dəfə də xoş gəldi (Ayxan müəllim onun sevimlisi idi: “Yaxşı vurdu!,.”). Lakin Ayxanı hamının adından İnstitutun zəka zirvəsi saymaq subyektiv və obyekiv cəhətdən doğru olmaz. Subyektiv cəhətdən ona görə ki, İnstitutda özlərini “intellektual zirvə” hesab edənlər nə çox (xüsusən qadınların içərisində). Obyektiv cəhətdənsə “Ayxan Ələkbərov İnstitutun intellektual zirvəsi idi, bunu hamı sözsüz-sovsuz qəbul edirdi, bunu hamı bilirdi...” (s.244) sözləri aşağıdakı səbəbə görə özünü doğrultmur. İş orasındadır ki, elmi kollektivi və ümumən hər hansı bir kollektivi ağaca yox, dağ silsiləsinə bənzətmək olar: ağacın zirvəsi olur,dağ silsiləsinin – zirvələri!.. Kim kardioqramla tanış deyil? Orada da piklər... və b.k. Hər bir şəxsin fəaliyyətində öz zirvəsi var. Şəxsiyyət şir də ola bilər, dovşan da, dəvə də – qoyun da, canavar da – tülkü də və i.a. Ona görə “unutmaq – unutmamaq” dilemmasında baxır nəyi: yaxşınımı, pisimi; hansı insanı: yaxşı adamımı, pis adamımı... Professor yaxşı adam idi rəhmətlik, onu unutmaq olmaz, ona şamildir latın kəlamı Demortui aut bene aut nihil. Onun (XX əsrin ikinci yarısında yeganə dilçi akademikimiz kimi bütün türkoloji aləmdə şöhrətlənmiş bir şəxsiyyətin) dolğun psixoloji portreti ki, romanda çox gözəl və böyük ustalıqla təsvir olunmuşdur, insan sadəliyinə, qəlb saflığına, təbii davranışına, idarəçilik artistizminə dəlalət edir.

Bədii üslubu başqa funksional üslublardan ayıran meyarı professor Q.O. Vinokur ötən əsrin 1-ci yarısında “Poetik nitq haqqında” məqaləsində söz səviyyəsində belə müəyyənləşdirmişdi ki, bədii (poetik) nitqdə (mətndə) söz həlledici məqamlarda diskursda peyda olarkən eyni vaxtda həm müstəqim, həm də məcazi mənalarını sanki bir-birinə hopmuş şəkildə ifadə edir. Qeyri-bədii (məsələn, elmi) funksional üslubda bir sözün iki ayrıca mənasını mətnin konkret bir yerində nəzərdə tutmaq qeyri-mümkündür. Əslində bu cür ikili təbiətli düşünmə və qavranılma prinsipi bədii dilin bütün linqvistik səviyyələrinin (yaruslarının) vahidlərinə aiddir (məs., fonemlərin nitq axınında bir-birilə səsləşməsi, daxili nitq və s.). Durğu işarələri içərisində məhz dırnaqlar və mötərizələr həmin prinsipi söyləm səviyyəsində yetirməkdə vasitəçi rolunu oynayır ki, bu iki durğu işarəsindən də Kamal Abdulla, həqiqətən, məharətlə və orijinal üsullarla bol-bol istifadə edir. Bu müddəanı təsdiq etmək üçün gətirəcəyim misallardan əvvəl romanın plan forması barədə haşiyə çıxmağı lazım bilirəm.

Romanın “Əvvəl”i, 8 fəsli, “Axır”ı cərəyan edən hadisələrin zaman-məkan çərçivəsində fasiləsiz axınıdır. Bu roman fəsillərə bölünməyə də bilərdi, çünki onların kvaziparaqraflarının təfərrüatlı başlıqları (61 sayda) fəsillərsiz də fasiləsiz təhkiyə axınının oxucu üçün çox gözəl bələdçisidir. Mən bu 61 kvaziparaqrafdan ən irihəcmlisini seçib onun üzərində dayanıram: IV fəsil. Akademiyanın kitabxanasının qiraətxanası olan Tutuquşu zalındakı əsas müzakirəyə (Çiçəkli yazı ilə bağlı) bir gün qalmış Dil və Təfəkkür İnstitutunda Professorun kabinetində.

Səh.218: Bu böyük və geniş... qiraət zalına hamı “Tutuquşu zalı” deyirdi: bunun bir həqiqi mənası vardı, bir də bunun bir məcazi mənası vardı...

Səh.220: Tutuquşu zalı bütün şəhərdə məşhur idi... Bura... gənc mütəxəssislər (əvvəllər onların bəzilərinə, xüsusilə də Dil və Təfəkkürün gənclərinə “gənc piranilər” deyirdilər) və hətta dünənki, bugünkü “sərçələr” (tələbələr) həvəslə gəlirdilər...

[ Səsləşmə! Romanın ilk cümləsi: Əvvəl. Həmən axşam göy üzü... teatr pərdəsi kimiydi.]. S. 225: ... heyət sıx-sıx... yer alıb oturdu.

[ Heç bir qeyri-bədii mətndə sıx-sıx zərfliyindən sonra “mehriban olun, bir az stulunu, (...) oxu yanını çək o tərəfə...” mümkün deyil!] Eləcə də (qrammatikamızın sintaksisinə görə) 257-ci səhifədə olduğu kimi cümlə qurmaq caiz deyil: Patriarx “bitdi, məsələ bitdi, heç hənanın yeridi” onlardan ayrıldı...

Başı ilə “salam, salam” hamı ilə salamlaşa-salamlaşa... . [Görün, situativ jest necə də aydındır! Halbuki “düzgün” qrammatik quruluş (“başı ilə salamlaşaraq” yaxud “başı ilə “salam, salam” deyə...” kimi konstruksiyalar paralinqvistik məqsədə qətiyyən xidmət etmir.]

S.228: ... otağın havası oldu “köhnə hamam, köhnə tas...” [ Oxu: havası oldu bayaqkı kimi isti, bürkü, boğanaq!.. ]

“Professor həmişəki kimi qazdan ayıqdı” [ Otaqdakıların (!) – 20 nəfərlik bir heyətin daxili nitqi, ümumi düşünməsi! Hətta bu cür obrazlı düşünməsi!]

– ... İndi necə olacaq?! (Yenə teatral fasilə!) ... [ Müq.et: kvaziparaqrafın əvvəlində (sə225): Nəhayət, üzlər Professora çevrildi. Başlamaq olardı. Professor qısa bir fasilə verdi (“bir, iki, üç...”) ... – və axırında (s.252): ... Professor balaca sükut etdi (“ bir, iki, üç...”), yenə ayağa qalxdı (yəni: “çıxışlar kəsildi!”)... Bu teatral (aktyorluq ustalığına işarə!) “bir-iki-üç” nə saniyədir, nə dəqiqə: məhz andır! (müq.et: bir an)]

S.230-231: ... “Bizi bura nəyə yığıblar?.. Teatr düzəldiblər...” Otaqdakılardan bəzilərinin üzündə bu “üsyankar” sözlər açıq-aşkar yazılmışdı; bir-birilə baxışmalarında həmin “yazılar” əməlli-başlı “oxunurdu”. [NB: Ayrı-ayrı üzlərdə sözlər yazılır, bu sözlü üz-gözlərin baxışmasında isə artıq yazılar (!) əməlli-başlı oxunur! (Romanın leytmotivi də elə Çiçəkli yazının oxunması deyilmi?)]

S.232-233: Vahid Cavanşirzadə [Professorun müavini, müşavirədə ilk sözü o almışdı] ... bütün sonrakı fikir mübadiləsinə... xüsusi bir ton verdi. Ad [sabahkı əsas müzakirəyə məruzə ilə göndəriləcək mütəxəssisin adı] çəkməməsi isə... bu o qədər vacib deyildi. Başqaları onsuz da çəkəcək. [Oxucu gərək bilsin: “xüsusi bir ton verdi” təhkiyəçinin fikridir, ardınca gələn “ad çəkməməsi isə... bu o qədər vacib deyildi. – Vahid Cavançirzadənin (dırnaqlar olmasa da). Sübut? – s.237: Vahid müəllim F.Q-yə “Çiçəkli yazı” adını mən ilk dəfə Professordan eşitmişəm” yalanını heç cür bağışlaya bilmirdi, amma... bunu unutmaq da olardı: “adlar əsas deyil, mahiyyət əsasdır!”].

S.239-240: ... F.Q. ətrafdakıların [otaqdakıların] ona him-cimlə “dur danış, sən də bir nəsə de” səssiz çağırışlarına... biganə idi. [Bu qanahəris “gənc piranilərə” “qan” lazım idi.] Vahid müəllim də, Zabitə xanım da... Ayxanın bu “xunveybinlərə” rəhbər kimi [dərnəkdə] təyin edilməsini Professorun... uzaqgedişli hərəkəti kimi... dəyərləndirmişdilər – və bu, həqiqətdən uzaq deyildi... Piranilərin pərən-pərən düşməsində elə Ayxan müəllimin amansız məntiqə əsaslanan sözləri əsas rollardan birini oynadı...

S.241: ... F.Q. İnstitutun yeraltı sularının hansı səmtə və necə axdığını... yaxşıca öyrəndi;... münasibətlərin görünməyən tərəfinə... nüfuz etməyə... alışdı. Bu cür iclasların ab-havası[nda (Zabitə xanımın və Vahid müəllimin sözü olmasın) “bişmişdi”]. O yaxşı bilirdi ki, ... indi susmalı, yalnız Professor [ona] söz verərsə, danışmalıdır. Gənc pirani isə... atardı özünü ortaya (... “yuyulmamış çömçə” kimi), yumardı gözünü, açardı ağzını... s.243:... buz tamam əridi, hamı... hərəkətə gəldi... və qibtə [həsəd? Paxıllıq?] əhvalı bu həftəbecərdə... əriyib itdi... başında köhnə havalar qalan keçmiş gənc piranilərin tək-tük nümayəndələrinin gözündə mübarizə odunun son qığılcımı da söndü. [NB: buz əridi – əhval əridi; başında hava – gözündə od...] ... Nəriman müəllim həmişəki kimi yenə də yersiz-yuvasız özünü ortalığa dürtmədimi?.. dürtdü!..

S.247: F.Q. Professorun ürəyindən keçənləri onun baxışlarından duymadımı?.. duydu!.. Elə IV fəslin sonu da (s.258) belə konstruksiyalar ilə bitir:... qanı damarlarında donmamışdımı, donmuşdu.

S.251: – İndi biz, yoldaşlar, – Zabitə xanım deyirdi, – gəlin çalışmayaq bizim kimi düşünməyənlərin ağzına elə o saat bir daş basaq. (Vahid müəllim: “Oyunun olsun...” yerində qurcuxdu). [NB s.238: – Mən də F.Q.-nin namizədliyini dəstəkləyirəm. – Vahid müəllim oturduğu yerdəncə dilləndi... Zabitə xanım dözmədi. Yenə “oyundan kənar” qala bilərdi.]

Oxuduqdan sonra öz-özümə düşünürəm: Nə güclü şeymiş əsl bədii (poetik) əsər! Ayxanəli Əkbərə Professoru, Vahidi, Zabitə xanımı (və bir neçə başqa xanımı), Nəriman müəllimi yaxından tanımaq üçün onlarla 30-40 il elmi əməkdaşlıq etmək lazım imiş... Halbuki Kamal Abdulla bir otaqda ikicə saat . [s.251: (iki saata yaxın idi ki, iclas davam edirdi)] davam edən bir iclasın bədii filmini çəkməklə, sözlərdən, dırnaqlardan, mötərizələrdən mahiranə (virtuozno!) istifadə etməklə bu alimlərin simalarını oxucu Aydın Ələkbərin gözündə möhtəşəm bir Ahəngdə (v blistatelğnoy qarmonii) canlandırmışdır! Sonra da Tolstoyun, Dostoyevskinin psixoloji portretləri boyalarla yaratma ustalıqlarından dəm vururlar...

Romanın yazıldığı dildə bütün incəlikləri (mətnaltı, allüziv, reminissent, simvolik və b.k.) qavrayıb dərk etmək azərtürk oxucusu üçün xeyli müşkül olduğu bir halda, görün, bu romanın ən çox yayılmış dünya əhəmiyyətli ədəbi dillərə tərcüməsi necə təsəvvedilməz çətinliklərlə qarşılaşmış olur! Sətiraltı tərcümələr yararlığa gəlmir, durğu işarələri elə bir köməklik edə bilmir, nitq intonasiyası, deyimin, söyləmin ritmik-melodik quruluşu bilinmir, çünki işarələnmir və ancaq canlı dil sahibinə məlumdur. Beləliklə, ədəbi dilin danışıq dili ilə çarpazlaşmasından yaranmış fərdi dil-nitq üslubu tərcümədə itib gedir. Bir sözlə, dünya ədəbiyyatına qədəm qoymuş yeni bir növ roman özünəməxsus bədiiliyini bəşəriyyətə faş edə bilmir. Bir vaxt E. Heminqueyin təkcə “Qoca və Dəniz” hekayəsinə (bütün yaradıcılığına yox!) Nobel mükafatı düşmüşdü. Nəyə görə? Ona görə ki, burada ümumbəşər dəyərli “ölüm-dirim” (Ölüm?.. – Olum < Bıtğ> = Qalım < Durum>; müq.et: Baban durur (sağdımı)?) ideyası ixtiyar balıqçının ümman yırtıcısı olan akula ilə çarpışmasında təmsil olunaraq fövqəladə təsir gücünə malik bir bədii lövhədə öz əksini tapmışdır. Bəli, söhbət bədii mətndən və mətnin Yer Kürəsi insanına nəzərən dəyərindən, əhəmiyyətindən gedir. Hazırda isə qloballaşma təmayülü “bəşəriyyət və ekologiya”, “maddi və mənəvi nemətlərin bolluğu və kasadlığı”, “təbiətdə və cəmiyyətdə cürbəcür kataklizmlər” kimi problemləri ön plana çəkmişdir. İndi baxaq görək Kamal Abdulla romanının, demirəm bütün fəsilləri, demirəm 8 fəslin hər birinin bütün kvaziparaqrafları, – heç olmasa ən çox (19!) kvaziparaqraflı VI fəsildən şirlər və dəvələr yağıntısı əhvalatını simvolik yuxu kimi tam dərinliyi ilə yazmaq işinə kim girişəcək? İki ən müsbət paralel qəhrəmanın eyni yuxusuna məhz şirlərin (heyvanat padşahlarının) və dəvələrin (“Dövlətdən dəvə...”) göydən yağması şəklində girməsi təsadüfidirmi? Əlbəttə, yox! Elə təkcə tələb edir... VI fəslin on səhifəlik olduqca maraqlı bir kvaziparaqrafın (s.342-351) birinci yarısının (s.342-346) səhnələşdirmə, ikinci yarısınınsa (s.347-351) filmləşdirmə işlərinə müvafiqliyi göz qabağındadır. Bu cəhət romanın bütün irihəcmli kvaziparaqraflarına xasdır.

Sonda yalnız onu deyə bilərəm ki, Kamal Abdullanın romanistikadakı bu şedevri şəxsən mənim özümdə gəncliyimin kitab oxumaq həvəsini yenidən oyatmış, hətta (hiss edirəm) yazı tərzimə də güclü təsir göstərmişdir.

 

 

Aydın Ələkbərli

 

525-ci qəzet.- 2011.- 28 may.- S.16.