ÇAĞDAŞ KİNODA YENİ İDEYALAR: LAYİHƏDƏN REALLIĞA

(Bugünlərdə Qazaxıstanın Almatı şəhərində başa çatmış “Bastau” Beynəlxalq Kino Festivalı barəsində etüd-düşüncələr)

Azərbaycan kino sənəti yarandığı ilk dövrlərdən etibarən milli təfəkkürün inkişafına xidmət mövqeyində dayanmış, sənətin geniş mənəvi imkanlarını təcəssüm etdirərək varlığımızın çox mühüm, özündə milli hisslər yaşadan mədəni tərkib hissəsinə çevrilmişdir. XIX əsrin sonlarında Bakıda və ətrafında çəkilmiş xronika xarakterli bir neçə kiçik lenti nəzərə almasaq, Azərbaycan kinosu demək olar ki, öz yaranışından üzü bəri sırf milli zəmində inkişaf etmiş, kadrlarda bol etnik kolorit nümayiş etdirmiş, xalq həyatının parlaq lövhələrini canlandırmışdır.

Digər incəsənət sahələri kimi, kinonun da cəmiyyət qarşısında məramları yüksəkdir. Biz fəxr edirik ki, Azərbaycan kinosu mövcud olduğu onilliklər ərzində məhz öz xalqına – Azərbaycan xalqına xidmət etmişdir. Azərbaycan kinosu Azərbaycan xalqının həyatının, məişətinin, varlığının güzgüsüdür desək, yanılmarıq. Bu unikal sənətin təsiri altında bir neçə nəsil yetişmişdir. Azərbaycan kinosunun müdrik aforizmləri, maraqlı ifadələri, incə yumorla aşılanmış duzlu atmacaları çoxumuzun dilində demək olar ki, hər gün işlənir. Bu gün Azərbaycan kinosunun problemləri haqqında çox danışılır. Daha çox maliyyə çatışmazlığından, yeni dövrdə yeni tələblərin meydana gəlməsindən, illərlə formalaşmış təfəkkür tərzi ilə yeni baxış bucağı arasında əmələ gəlmiş uyğunsuzluqlardan söhbət açılır.

Əlbəttə, yaşadığımız dövrdə bu deyilənlərin əksəriyyətinin müəyyən obyektiv səbəbləri, kökləri vardır ki, bunu da inkar etmək olmaz. Lakin bütün bunlarla yanaşı, onu da qeyd etmək lazımdır ki, ötən dövrlərlə, xüsusən yola saldığımız əsrin 90-cı illəri ilə müqayisədə bu gün kinomuzda ciddi bir irəliləyiş müşahidə edilməkdədir. Həm də bu, təkcə kinoya deyil, mədəniyyətimizin əksər sahələrinə aiddir. Dövlət başçımızın mədəniyyətin bütün sahələri ilə bağlı verdiyi sərəncamlar, elm və incəsənət xadimlərinə göstərilən qayğı bu inkişafın bariz təzahür formalarıdır. Bütün bunlar Azərbaycan hökumətinin, dövlətimizin məqsədyönlü, ardıcıl siyasətinin bəhrəsidir və biz bunu gündən-günə daha artıq hiss edirik. Əlbəttə, kinodan söz salarkən kino təhsilini və bununla bağlı olan müxtəlif məqamları, problemləri də unutmaq olmaz. Kino sənəti öz başlanğıcını ixtisas təhsilindən alır.

Elə buna görə də, kinonun ixtisas təhsili möhkəm dayaqlar üzərində dayanmalı, peşəkarlığı, geniş yaradıcı potensialı, həm də müasirliyi, müvafiq imkanları ilə seçilməlidir. Azərbaycanda kino təhsili yalnız bizim universitetin – Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin adı ilə bağlıdır. İstər kino, istərsə də bir çox digər mədəniyyət ixtisaslarının yalnız bizdə olması baxımından universitetimiz Azərbaycanda yeganə ali təhsil ocağıdır. Burada bilavasitə kino ixtisasları ilə yanaşı (belə ixtisaslara kino rejissoru, kino operatoru, kino aktyoru, həmçinin kino və televiziya rəssamı, kino tənqidçisi, kinoşünas, ssenarist və s. daxildir), incəsənətin digər sahələri üzrə də mütəxəssis hazırlığı aparılır ki, bunlardan teatr aktyoru, baletmeyster, mədəniyyət meneceri, kulturoloq, muzeyşünas və başqalarını qeyd etmək mümkündür. Kino rejissoru ixtisası üzrə təhsil alan tələbələrimiz bir çox sənətkarlıq uğurlarına imza atmış, nüfuzlu beynəlxalq kino festivallarında müxtəlif nominasiyalar üzrə mükafatlar almışlar. Təkcə elə son illərdə tələbələrimiz Beynəlxalq Berlin Kino Festivalında, “Kinotavr”da, Beynəlxalq Cənubi Qafqaz “Yol ayrıcında” Kino Festivalında və daha bir neçəsində mükafatlar əldə etmişlər. Universitetimiz müxtəlif ölkələrin yaradıcı ali məktəbləri ilə əlaqə saxlayır və bizi tez-tez beynəlxalq tədbirlərə dəvət edirlər. Cari ilin may ayında qonşu Türkiyə və Gürcüstanda keçiriləcək tələbə festivallarına dəvət almışıq və orada iştirak etmək niyyətindəyik. Artıq Gürcüstanda, Tbilisidə keçiriləcək “Amirani” Beynəlxalq festivalında nümayiş etdiriləcək film final mərhələsindən keçmişdir. Bu, universitetimizin kino rejissorluğu ixtisası üzrə təhsil alan IV kurs tələbəsi Rəşad Səmədovun “Dream” (Yuxu) filmidir. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin tələbələrinin beynəlxalq miqyasdakı yaradıcılıq uğurları göz önündədir. Əlbəttə, bu nailiyyətin qazanılmasında bizim professor-müəllim heyətinin – respublikanın tanınmış kino rejissorlarının, aktyorların, tənqidçilərin rolu böyükdür. Orasını da vurğulamaq istərdim ki, bu gün universitetimizin maddi-texniki imkanları heç də arzuolunan səviyyədə deyil. Bu cəhət, tələbələrimizin böyük nailiyyətlər əldə etdiyi kino yaradıcılığında özünü daha kəskin şəkildə büruzə verir. Universitetimizin tədris kino studiyası yoxdur, halbuki biz respublikamızda kino təhsili ilə bağlı yeganə müəssisəyik. Həm də iş təkcə bununla bitmir. Bizim müasir kino avadanlıqlarımız, montaj studiyamız, yardımçı laboratoriyalarımız da yoxdur, səsyazma studiyamız isə vaxtı keçmiş avadanlıqla işləyir. Tələbə və müəllimlərimizin tez-tez dəvət olunduğu Rusiya, Qazaxıstan, Gürcüstan, Türkiyə, İran kimi ölkələrin bədii məktəblərində maddi-texniki təchizat yüksək səviyyədədir. İnkişaf etmiş Qərb təhsil məkanından, onun böyük imkanlarından isə heç danışmağa dəyməz. Lakin bu az imkanlarla biz çalışırıq ki, Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətini dünyada tanıdaq. Dünya miqyasına mükafatlar əldə edən və yaddaqalan tələbə filmləri çıxarırıq. Tələbələrimizin uğurları buna ən bariz nümunədir. Universitetimizin kino potensialından danışarkən nəzəri fəaliyyət sahələrini də unutmaq olmaz.

Bəlli olduğu kimi, universitetimiz bədii yaradıcılıqla yanaşı, elmi yaradıcılıq sahəsində də hərtərəfli iş aparır. Universitetin sənətşünaslıq fakültəsində kinoşünaslıq, kino tənqidi, ssenari yaradıcılığı kimi ixtisas qrupları fəaliyyət göstərir. Bu, kinoşünaslığın inkişafı baxımından çox vacibdir. Çünki digər yaradıcı sahələr kimi, kino sənəti də hər zaman öyrənilməyə, təhlil olunmağa, cəmiyyətdə təbliğ olunmağa, mətbuatda, efir və ekran məkanında işıqlandırılmağa, sağlam tənqidə, şərhə möhtacdır. Çünki bunsuz sənətdə inkişaf ola bilməz. Sənətkar öz fəaliyyətinə ictimai münasibəti görmədən, işinin təhlilini, təfsirini duymadan, çatışmazlıqları göstərilmədən inkişaf edə bilmir. Əslində elə kino tənqidinin və ümumən kinoşünaslığın qarşısında duran əsas məqsədlərdən biri də sənətin inkişafına yardım etməkdən, onu istiqamətləndirməkdən ibarətdir. Universitetimizin kinematoqraf ilə bağlı nəzəri ixtisas qruplarında məhz bu sahədə iş aparılır. Biz eyni zamanda həm sabahın aktyor və rejissorlarını, həm də onların sənətini təhlil və təbliğ edəcək mütəxəssisləri ərsəyə gətiririk. Burada təcrübi və nəzəri meyarlar birləşir və ciddi sənət ahənginə köklənən, ardıcıllıq həlqəsi heç yerdə qırılmayan münbit tədris mühiti, yaradıcılıq aurası yaranır. Universitetimizin əldə etdiyi tədris nailiyyətlərinin bir ucu da məhz bu qarşılıqlı bağlılıq prinsipi ilə əlaqədardır. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində Azərbaycan kinoşünaslıq elminin aparıcı potensialı cəmləşmişdir. Respublikamızda kinoşünaslıq sahəsində aparılan ciddi elmi tədqiqatların böyük əksəriyyəti universitetimizin payına düşür. Xarakterik haldır ki, kino tarixi sahəsində ixtisaslaşan mütəxəssislərimiz Azərbaycan kinosu ilə yanaşı, dünya və o cümlədən qardaş türk xalqları kino sənəti mövzularına da müraciət edirlər. Bu isə ölkəmizin digər ölkələrlə mədəniyyət, elm və təhsil sahələrində qarşılıqlı münasibətlərinin xeyli intensivləşməsinə yardım göstərir. Bu yaxınlarda Qazaxıstanın böyük şəhərlərindən olan Almatıda keçirilən möhtəşəm “Bastau” Beynəlxalq Kino Festivalının da əsas məqsədlərindən biri kino sənətinin geniş imkanlarını bir daha nümayiş etdirmək, kino vasitəsilə yaşadığımız mürəkkəb dövrdə etnoslararası münasibətlərin möhkəmlənməsinə, mədəniyyətlərin çarpazlaşmasına nail olmaq idi. Bu Beynəlxalq Kinofestival 22-26 aprel tarixində keçirildi və insanların yaddaşında mədəniyyətlərin anlaşması rəmzlərindən biri kimi qaldı.

“Bastau” Beynəlxalq Kino Festivalının tərkibi müxtəlif ölkələrin səlahiyyətli nümayəndələrindən ibarət olan Memorandum çərçivəsində reallaşdı. Bu Memorandum geniş ictimai-mədəni layihəni əhatə edir və mütəmadi olaraq Beynəlxalq Kino Festivalları keçirilməsini nəzərdə tutur. Memorandum “Aparıcı kino məktəblərinin assosiasiya yaratmaq məqsədilə əməkdaşlıq etməsi” iş planı çərçivəsində fəaliyyət göstərir. “Bastau” kinofestivalı ilk növbədə gənclərlə bağlı olan bir layihədir; ona görə də festivala əsasən gənc rejissor və operatorlar, tələbə kontingenti qatılmışdı. Elə bununla bağlı olaraq Memorandumun əsas rəhbər orqanı – Rektorlar Şurası bədii təmayüllü, tanınmış ali məktəb rəhbərləri tərəfindən seçilmişdi. Rektorlar Şurasına Azərbaycan tərəfindən mən daxil idim. Şuranın beynəlxalq tərkibinə Memar Sinan Universitetinin rektoru Yalçın Karayagiz (Türkiyə), Nyu-York Kino Akademiyasının direktoru Den Makler (ABŞ), ənənəvi olaraq daha çox VQİK adı ilə tanınan Ümumrusiya Dövlət Kino İnstitutunun rektoru Vladimir Sergeyeviç Malışev (Rusiya), “Manas” Qırğız-Türk Universitetinin rektoru Süleyman Kaipov, Belarus Dövlət İncəsənət Akademiyasının təmsilçisi Pavel Vladimiroviç İvanov, Qazaxıstan Milli İncəsənət Akademiyasının rektoru Arıstanbek Muhammedulı da daxil idilər. Memorandum çərçivəsində yekun sənədi təsdiqləndi və müxtəlif ölkələrin təmsilçiləri olan yeddi rektor tərəfindən imzalandı. “Bastau” kinofestivalının yaradıcılıq ideyasının əsasında etnokino adlanan maraqlı bir fenomen dayanır. Bu termin nisbətən yeni anlayış olub zəmanəmizin kino məkanına, xüsusilə milli kino məktəblərinə daxil olmaqdadır. Etnokino dedikdə, öncə etnomədəniyyətin, xalqın qan yaddaşının, soy-kökünün təsirli bədii üsullarla, ekran vasitəsilə təcəssümü nəzərdə tutulur. Həm də bu zaman tarixi səciyyəyə məhz müasirlik prizmasından yanaşılır. Ona görə də etnokino sadəcə tarixi, yaxud milli mövzulu film olmayıb soy-kök mədəniyyətinin müasirlik kontekstindəki bədii təzahür forması, inikası kimi dəyərləndirilir. Üstəlik, bu təzahür forması təkcə daxili, milli müstəvidə deyil, həm də etnoslararası dialoq müstəvisində gerçəkləşdirilir. Xalqlar arasında bir-birinin “daxilinə varmaq”, bir-birini daha yaxından tanımaq imkanı yaranır. Razılaşaq ki, çağdaş beynəlxalq durumda bu “sakit”, təmkinli dəst-xətt etnoslararası anlaşma işinə ciddi dəstək verə bilər. Bədii mədəniyyətin böyük, anlaşıqlı dili və geniş kino imkanları ilə bu ünsiyyəti qurmaq mümkündür və vacibdir. Elə buna görə də Almatıda keçirilən Beynəlxalq Kino Festivalının təşkilatçıları aparıcı ideya istiqaməti baxımından məhz bu məsələyə – etnofilm mövzusunun gündəmə gətirilməsi və onun populyarlaşdırılması məsələsinə ciddi önəm verirdilər. Həqiqətən də müasir dünyamızın mədəni tərəqqisində etnokinoya bir ehtiyac duyulur. Qloballaşan dünyamızda milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, onların gənc nəslə aşılanması çoxlarının diqqət mərkəzindədir. Mədəni tədbirlərdə, konfranslarda, teledebatlarda bu mövzuya vaxtaşırı müraciət olunur, insanlar öz rəylərini açıqlayır, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi sahəsində fikirlərini bildirirlər. Zənnimcə, etnokinonun müsbət xüsusiyyətlərindən biri də yaradıcı təfəkkürün təsir imkanlarından bəhrələnməklə, qloballaşan, haradasa milli unutqanlığa meyllənən cəmiyyətimizdə onun soy-kök izlərini yeni nəsil insanlarının şüuruna sirayət etdirmək qabiliyyətində özünü büruzə verir. Kommunikasiya və infrastrukturun çox yayıldığı, texnogen amilin üstünlük təşkil etdiyi bir mühitdə etnokino şüurlarda milli kodu aktivləşdirən gözəl bir vasitə rolunu ifa etməyə qadirdir. Bu halda etnokino milli oriyentasiya kimi çıxış edir və etnos duyğusunun həddindən artıq geniş olan çağdaş informasiya məkanında “azmasının” qarşısını alır. Buradan aydın olur ki, nəzərdən keçirilən mövzu kifayət qədər perspektivli və tələb olunandır; etnokino çağdaş dünyamızda həm sosial, həm də texnogen gərginliyi səngitməklə böyük ictimai-siyasi iş aparmış olur.

“Bastau” Beynəlxalq Kino Festivalında 30-dan artıq ölkənin 200-dək təmsilçisi – gənc rejissorlar və tələbələr iştirak edirdilər. Onların içərisində həmyerlilərimiz, daha doğrusu, universitetimizin təmsilçiləri də var idi. Hələ festivaldan neçə gün əvvəl universitetimizdə tələbə filmləri müsabiqəsi keçirildi və tərəfimizdən iki iş qəbul edilərək festivalda nümayiş etdirilmək üçün Qazaxıstana göndərildi. Bunlar Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin keçən ilki məzunu Murad Muradovun “Kənar” və rejissorluq fakültəsinin IV kurs tələbəsi Nigar İmranovanın “Son yarpaq” filmləri idi. Bunu da vurğulamaq vacibdir ki, ilk olaraq festivalda nümayiş etdirilən 200-dən artıq filmdən ikinci – seçmə turdan yalnız 35-i keçə bildi. Bizim üçün fərəhli olan budur ki, seçmə turdan keçən filmlərin arasında Murad Muradovun “Kənar” filmi də yer almışdı. Festivalın gedişində bu film Rektorlar Şurası tərəfindən yüksək dəyərləndirildi və tədbirin xüsusi mükafatına layiq görüldü. “Bastau” festivalı bir daha ölkələr və xalqlar arasında mədəni dialoqun və onun təzahürü olan işgüzar münasibətlərin vacibliyini üzə çıxardı. Yaradıcı sənət böyük imkanlara malikdir və ictimai-siyasi münasibətlərin inkişaf etdirilməsində diplomatik səylərdən heç də az iş görmür. “Bastau” festivalının gedişi istər-istəməz mənə ötən ilin noyabrında respublikamızın paytaxtı Bakıda keçirilən möhtəşəm Beynəlxalq Teatr Festivalını xatırlatdı. O zaman Bakıya 30-dan artıq ölkənin təmsilçiləri, dünya miqyasında tanınmış teatr kollektivləri, görkəmli alimlər, teatr sənəti xadimləri toplaşmışdılar. Həmin möhtəşəm festivalda teatr mühiti vasitəsilə fərqli mədəniyyətlərin təması gerçəkləşdirilmiş, bizə yaxın və uzaq sənət formalarının qarşılıqlı dialoqu baş tutmuş, səmimi dostluq münasibətləri, yaradıcılıq əlaqələri daha da genişlənmişdi. Bütün bunlar şübhəsiz ki, geniş müstəvidə məhz etnos mədəniyyətləri təfəkkürünün qarşılıqlı təmasının intensivləşməsinə, mədəniyyətlərarası anlaşmaya yardım edir. “Bastau” Kino Festivalı da məhz bu aura üzərində köklənmişdi. Etnotəfəkkürlərin çarpazlaşması, anlaşması, etimad və səmimiyyətin güclənməsi bu dəfə kino müstəvisində reallaşdı. Sanki Bakıda, teatr mühiti vasitəsilə əsası qoyulan münasibətlər sistemi Almatıda kino mühiti vasitəsilə estafeti davam etdirdi və dialoqun növbəti inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu.

Son olaraq onu da vurğulamaq istərdim ki, “Bastau” festivalı yüksək səviyyədə, qarşılıqlı səmimiyyət şəraitində, əsl yaradıcılıq atmosferində keçirildi. Bu böyük tədbirin əsas təşkilatçıları Qazaxıstan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi, Beynəlxalq “Türksoy” Türk Mədəniyyətləri Təşkilatı, Qazaxıstan Milli İncəsənət Akademiyası, Ş.Aymanov adına “Qazaxfilm” Səhmdar Cəmiyyəti idi. Ümid etmək istərdim ki, festivalın Memorandumu çərçivəsində gerçəkləşən razılaşmalar kağız üzərində qalmayacaq, münasibətlərimiz bundan sonra da artan xətt üzrə davam edəcəkdir.

Timuçin Əfəndiyev,

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət

və İncəsənət Universitetinin rektoru,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 5 may.- S.4.