Poeziyanın paralel planetləri
“Zaman bir də çətin
doğa o planeti”.
Məmməd Araz, Azərbaycanın
xalq şairi
“Misilsiz idi o, şeir
laçını!...”
Abdulla Arif, Özbəkistanın
xalq şairi
Türk xalqlarının ədəbiyyatı
tarixində oxşar etno-poetik missiyanı yerinə yetirən
böyük şəxsiyyətlər az olmayıb.
Poeziyamızın inkişaf tarixinə, yüksəliş mərhələlərinə
nəzər saldıqda bu cür paralel istedadların
ardıcıllığı bariz şəkildə
görünür. Söz mədəniyyətimiz tarixində
XX yüzil də bu cəhətdən istisna deyil.
Rəsul Rza və Maqsud
Şeyxzadə türk xalqları şeiriyyətindəki məhz
belə qoşa zirvələrdən biridir. Bu iki dahi sənətkarın
yaradıcılıq yolundakı həmahənglik və
tipoloji oxşarlıqlar müasirlərin və tədqiqatçıların
nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. Amma onların bir
insan və sənətkar kimi talelərindəki bənzərliklər
də qəlbimizi riqqətə gətirir. Bildiyiniz kimi, Maqsud
Şeyxzadə və Rəsul Rza ötən yüzilin əvvəllərində
şairlər vətəni Şirvanda, belə demək
mümkünsə, Şirvanın qərbində dünyaya
göz açmışlar. Maqsud Şeyxzadə
Ağdaşda, Rəsul Rza isə Göyçayda
doğulmuşdur. Onların dünyaya gəlişi ilə
sanki Azərbaycanın poeziya xəritəsində ciddi dəyişiklik
baş verir. Poeziyanın ağırlıq mərkəzi
Şirvanın şimalından qərbinə keçir. Min ildən
bəri Azərbaycan şeirinin bayraqdarı olan və
dünyaya Xaqani, Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani, M.Ə.Sabir,
M.Hadi, A.Səhhət kimi dahilər bəxş edən
Şamaxı bu müqəddəs estafeti Ağdaşa və
Göyçaya ötürür. Azərbaycanın poeziya
paytaxtı kimi Qərbi Şirvan şöhrətlənir. Rəsul
Rza və Maqsud Şeyxzadənin ədəbiyyata təşrifindən
sonra isə, onların ardınca Əli Kərim, Fikrət
Qoca, Anar, Bəkir Nəbiyev, Habil Əliyev kimi sənətkarlar,
özünəməxsus istedadlar mədəniyyətimizin
görkəmli nümayəndələrinə çevrildilər.
İstedadlı şair Akif
Azalp “Dəryalar” şeirində ədəbi yüksəlişimizin
bu özünəməxsusluğunu həssaslıqla tutmuş
və gözəl bədii obrazlar vasitəsilə onu mənalandırmışdır.
Şeirdə ifadə olunduğu kimi, doğma Azərbaycanımızın
hər yerində, hər guşəsində coşqun sənət
dəryaları dalğalanmaqdadır. Onların arasında
öz mənbəyini bərəkətli Ağdaş
torpağından alan şeir-sənət dəryaları da
xüsusi seçilir, yurdun gözəlliyinə gözəllik,
gücünə güc qoşur. Azərbaycanın söz sənətinə
zaman –zaman dahilər bəxş edən Bakı və
Şamaxı, Təbriz və Naxçıvan, Qazax və Gəncə
, Qarabağ və Şuşa, Quba və Lənkəran kimi
Ağdaş və Göyçay da bu qutsal silsilənin qiymətli
inciləridir. Yurdumuzun Göyçayı Rəsul Rzanı , Əli
Kərimi, Anarı, İbrahim Göyçaylını və
başqalarını Vətən ədəbiyyatına bəxş
etmişdir. Ağdaşda isə Maqsud Şeyxzadə
dünyaya göz açıb. Ağdaş torpağından pərvazlanan
və Turan səmasında qanad çalan, türk şeirində
yeni səhifələr açan Maqsud Şeyxzadə bu gün
poetik yaddaşın dərin qatlarına hopmuşdur.
Ağdaşın şöhrətini bütün türk
dünyasına yayan şairin özü Turanın rəmzinə
çevrilmişdir. İstedadlı şair Akif Azalp “Dəryalar”
şeirində ədəbi yüksəlişimizin bu
özünəməxsusluğunu həssaslıqla tutmuş və
gözəl bədii obrazlar vasitəsilə onu mənalandırmışdır.
“Dəryalar” şeirinin sonuncu bəndi dövrümüzün
böyük şairlərindən birinə – Maqsud Şeyxzadə
və Rəsul Rza poeziya məktəbinin istedadlı
davamçısı xalq şairi Fikrət Qocaya həsr olunub.
Bu şeirdə Fikrət Qocanı anmamaq mümkün deyildi.
Yalnız Ağdaşda doğulub boya-başa
çatdığına görə deyil, həm də parlaq
bir yaradıcı şəxsiyyət kimi XX yüzil türk
poeziyasının təkrarsız səhifələrini yazan
Fikrət Qoca yüksək təriflərə layiqdir. Həqiqətən,
60-cı illərdə şeiriyyətimizə təzə qan
kimi daxil olan Əli Kərim, Məmməd Araz, Xəlil Rza
Ulutürk, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə
və Fikrət Qoca nəslinin yaradıcılığı
milli bədii fikrin yeni bir mərhələsi idi.
Rəsul Rza və Maqsud
Şeyxzadənin poeziya aləminə gəlişiylə
şeirimizin məkanında və xəritəsində ciddi dəyişikliklərin
əsası qoyulub. Həmin o unudulmaz təşrifdən az
qala yüz ilə yaxın vaxt keçsə də, onun səsi-sorağı,
qüdrətli əks-sədaları hələ də səslənməkdə,
səslənməkdədir...
Erkən
çağlarından yaradıcılığa başlayan hər
iki həmyerli şairin ilk qələm təcrübələri
arasında güclü həmahənglik duyulur. Onların bədii
ideal və kumirləri də, poetik ehtiras və arzuları da
bir-birinə son dərəcə yaxın idi.
Maqsud Şeyxzadə irsini dərindən
araşdıran, xüsusən onun erkən lirikası
toplanmış “Şeyxzadə dəftəri”ni elm aləminə
məlum edən xalq şairimiz, filologiya elmləri doktoru Xəlil
Rza Ulutürk 20-ci illərdəki Azərbaycan ədəbi
mühiti ilə gənc şairin möhkəm
bağlılığına diqqəti cəlb etmişdir.
“Şeyxzadə dəftəri”ndən görkəmli alimin dəlil-sübut
kimi gətirdiyi aşağıdakı sətirlər olduqca
maraqlıdır:
Kiməm, haralıyam,
sorursan, ey dost,
Bir vaxt ərzə
işıq saçanlar bizik.
Köksümüz altında
qaplanlar yaşar,
Ən uca dağları
aşanlar bizik.
Gənclik eşqiylə vuran,
qurub yaratmaq əzmi ilə çırpınan qəlbin
döyüntüləri bu misralarda aydın eşidilir. Hələ
yeniyetmə olan , həyatla təzəcə üz-üzə
gələn qələm sahibi onu anlamağa, onun
qarşısında, həmlələri önündə məğrur
dayanmağa çalışır.
Xəlil Rza Ulutürk gənc
şairin azərbaycanca əsərlərinin mühüm bir
qisminin toplandığı “Şeyxzadə dəftəri”ndən
maraqlı bir nümunəni təqdim edərək
aşağıdakıları yazır: “Dərdimizdən biri
də...” şeiri bu baxımdan nəzəri cəlb edir. Burada
söhbət inqilabdan əvvəl öz yurdundan didərgin
salınmış və evi yağma edilmiş uşaqlı
bir qadından gedir”. Alim gənc Şeyxzadənin həmin
şeirini misal gətirərək, M.Ə.Sabirin məşhur
misraları ilə müqayisə edir:
Ey ehtişami-milləti talan
olan cocuq,
Ey dərbədər gəzib,
ürəyi qan olan cocuq!
Bu lirik nümunələr
arasında ciddi uyğunluqlar axtaran və tapan görkəmli
şair – alim yalnız müqayisəli paralellər aparmaqla
kifayətlənmir. Eyni zamanda, Maqsud Şeyxzadə
poeziyasının mənbəyi və mənşəyi barəsində
düşündürücü mülahizələr irəli
sürür: “Sabir şeirindəki bu cocuq Maqsud şeirindəki
cocuğun eynidir, yaxud onun tale qardaşıdır. M.Ə.Sabir
əruz vəznində, gənc Maqsud heca vəznində qələm
çalmasına baxmayaraq, onları xalq taleyindən eyni
nigaranlıq, eyni mütəfəkkirlik və eyni dərd birləşdirir.
Ümumiyyətlə, M.Ə.Sabir həm dahi hir sənətkar,
həm də vətəndaş və şəxsiyyət kimi
gənc Maqsudun diqqət mərkəzindədir. “Şeyxzadə
dəftəri”ndəki ən yaxşı şeirlərdən
birinin “Böyük Ələkbər Sabirə”
adlandırılması təsadüfi deyil...”
Rəsul Rzanın da Sabir
şeiriyyətinə və şəxsiyyətinə məhəbbəti
xalqımıza yaxşı məlumdur. Bir çox şeirlərində
Mirzə Cəlili və M.Ə.Sabiri o, böyük sevgiylə
xatırlamış, tərənnüm etmişdir. Şair ulu
ustadları “Nəsimiyə, Füzuliyə, Sabirə
açıq məktub” şeirində ürək
yanğısıyla yazırdı:
...Sağ olun!
Çox yaşayın,
əziz böyük babalar!
Sözünüzdə nə
qərəz,
nə başqa xalqa nifrət var,
Canlı ürək var.
Böyük amal,
sərt həqiqət var...
Sağ olun, var olun!
Əziz böyük babalar!
Sizə ustadım,
sizə babam deməyə,
sizə atam deməyə
haqqım var.
Bu da təsadüfi deyildir
ki, xalq şairi Rəsul Rza öz yaradıcılığına
bilavasitə təsir edən görkəmli sənətkarlardan
biri və birincisi kimi ustad Sabirin də adını həmişə
vurğulamışdır: “Mənim ilk əsərlərimə
ən dərin təsiri bizim milli ədəbiyyatımız və
ilk növbədə Sabir yaradıcılığı
göstərmişdir. Bu da çox təbiidir”. Rəsul Rza
ustadı M.Ə.Sabirə şeirlər ithaf etməklə
kifayətlənməmiş, eyni zamanda, onun üslubunda onlarla
satirik şeirlər yazmışdır. Xüsusən
“Rüşvətxorlar mərsiyəsi”, “Qora ikən
mövüc olmuşlar”, “Sual-cavab”, “Qorxuram” satiraları
sabiranə üslubda, böyük Sabirin qafiyə və rədifləri
ilə qələmə alınmışdır. İlk
baxışda Sabirin mürəkkəb əruz poetikası ilə
Rəsul Rzanın sərbəst poetikası bir-birindən
çox uzaq görünür. Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz və
başqa şeirlərində ustad və şagird
dünyalarının doğmalığını
açıq-aydın hiss edirik. Məsələn, “Qorxuram” rədifli
şeiri Sabirin eyni adlı məşhur satirası ilə həm
şəklən, həm də məzmunən həmahəngdir.
Rəsul Rza bu həmahəngliyi qabartmaqla ictimai fikri milli faciələrimizə,
onlardan qurtuluş yollarını axtarmağa yönəltmək
istəmişdir. Bu iki şeir arasında altmış illik bir
zaman məsafəsi mövcuddur. Amma hər iki şairi
yandıran dərdlər necə də təzə-tərdir.
Sabir kədəri Rəsul Rzanın bədii aləminə də
son dərəcə məhrəmdir. Şeirdə poetik qayənin
dinamikası, əsas fikrə keçid də sabiranədir.
Müəllif qeyd etdiyi mənəvi qüsurların hər
birini əlahiddə vurğulayır. Bu dərdlərin bizim
üçün təhlükəsini nəzərə
çarpdırır. Şair milli təhlükəsizliyimiz
üçün həyəcan keçirir. Gələcək
taleyimizdən yana nigarançılıq çəkir...
“Qorxuram” (1962) yazıldığı vaxtdan yarım əsrə
yaxın amansız zaman keçib. Zaman isə ustadın bir
çox əsərləri kimi – bu şeirini də, onda ifadə
olunan dərdləri də qocalda bilməyib:
Bisəbəb qorxmuram, vəchi
var –
Fikrini qan-qan görürəm,
qorxuram.
Dəyməsələr
onlara mikrob kimi
günbəgün artan
görürəm, qorxuram.
Qorxuram, qorxuram, qorxuram.
Maqsud Şeyxzadənin
yeniyetməlik şövqü və Vətən
yanğısıyla yazılmış “Böyük Ələkbər
Sabirə” şeirində də dahi şair ideallarına sədaqətdən
söhbət gedir. Gənc şairin Sabir yolu ilə gedəcəyinə
əhdi, Vətənə Sabir kimi xidmət edəcəyinə
şiddəti qəlbinizə qürur bəxş edir. Sabir
eşqi, Sabir şöhrəti ötən yüzilin əvvəlində
öz zirvəsində idi. İyirminci illərin əvvəllərində
sənət aləminə gələnlər onun
yaradıcılığına pərəstiş edir, ən
müqəddəs ədəbi ünvanlardan biri kimi Sabir
şeiriyyətinə üz tuturdular. Xəlil Rza Ulutürk
yazdığı kimi, Azərbaycanda o dövrdə M.Ə.Sabir,
M.Hadi, M.Möcüz kimi klassiklərin adı ilə
bağlı olan bu vətəndaş poeziyası dünya ədəbiyyatının
yeni və yüksək mərhələsindən xəbər
verirdi; özünün bir sıra yaşıdları kimi gənc
Maqsudun böyük ustadı M.Ə.Sabirdən təsirlənməsi,
onun vətəndaş poeziyası ənənələrini
tamamilə yeni biçimdə, yeni ruhda davam etdirməyə təşəbbüs
göstərməsi təbii idi. “Böyük Ələkbər
Sabirə” şeiri gənc müəllifin Sabirin şeir yoluna
məhəbbətini əks etdirməklə kifayətlənmir.
Başdan-ayağa pak və səmimi sevgi ilə
yoğrulmuş bu şeir gənc qələm sahibinin həm də
ədəbi arzularının, yaradıcılıq kredosunun
ötkəm, ehtiraslı ifadəsidir:
Bir gün yetişərsən
diləklərinə,
Görərsən azaddır
Vətən, ey ustad.
Baş qoyub Şirvanın
çiçəklərinə,
Sən nəfəs dərərsən
bir azca rahat.
O zəif, o arıq, o xəstə
canın,
Mənim nəzərimdə ən
uca dağdır.
Ən böyük oğlusan
Azərbaycanın,
Bu qüdrət məzarda
qalmayacaqdır.
Sən tiyan başında
sabun bişirdin,
Millətin çirkini
yumaqdan ötrü...
Beləliklə, dahi Sabir hər
iki gənc şirvanlı şairin – Rəsul Rza və Maqsud
Şeyxzadənin ilkin ədəbi təmas nöqtələri,
başlanğıc poetik uyğunluq hədəfləri kimi
diqqəti cəlb edir. Maraqlıdır ki, sonrakı həyat və
yaradıcılıq mərhələlərində də,
xüsusən 30-cu illərdə bu iki müəllifin
yaradıcılıq fəaliyyətində mənəvi həmahəngliklər
davam edir. Daha doğrusu, Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza
məkanca, məsafəcə bir-birindən uzaqlaşsalar da,
onların mənəvi axtarışları, yazı və
yaradıcılıq ünvanları bir-birinə
yaxınlaşır. Bu cəhətdən Rəsul Rzanın
otuzuncu illərdə Bakı ədəbi mühitində,
Maqsud Şeyxzadənin isə Daşkənddəki bədii fəaliyyətləri
arasında oxşar, biri digərini tamamlayan xüsusiyyətlər
çoxdur. Hər iki şairin ədəbi şəxsiyyət
kimi qəti şəkildə formalaşması, yetkin bədii
manifestlərinin meydana çıxması, zamanın möhtəşəm
poetik simfoniyasında özünəməxsus solo avazlar kimi səslənmələri
və qəbul edilmələri məhz bu dövrdə baş
verir.
Rəsul Rza və Maqsud
Şeyxzadə təkcə Azərbaycan şeirinin xəritəsində
deyil, ümumtürk poeziyasının məna və mahiyyətində
köklü təzələşmənin baniləri kimi
şöhrətlənirlər. Onlar yeni epoxanın yeni söz
sənətini yaradanların öncüllərinə
çevrildilər. Amma bu misilsiz estetik missiyanı Rəsul Rza
Azərbaycanda, Maqsud Şeyxzadə isə Özbəkistan ədəbi
mühitində həyata keçirdi... Ümumən, iyirminci
illərin sonu və otuzuncu illərin əvvəlləri hər
iki gəncin həyat və fəaliyyətində yeni mərhələnin
başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Rəsul
Rza 1930-cu ildə Bakıya gəlir. Onun bu dövrdən etibarən
qızğın yaradıcılıq həvəsi və
ilhamla işə başlaması mətbuatla sıx
bağlılığının nəticəsi idi. “Gənc
işçi” qəzetində mütərcim kimi işə
başlaması R.Rzanın bədii
yaradıcılığına da müsbət təsir
göstərdi. Gənc qələm sahibinin
dünyagörüşünün köklü dəyişməsi
və qayəvi-fikri cəhətdən formalaşması “Gənc
işçi”dəki fəaliyyət illərinə təsadüf
edir. Həyatının bu dövrünü şair sonralar
öz tərcümeyi-halında xüsusi qeyd etmişdir:
“1930-cu ildə Bakıya köçdüm. Ədəbi aləmdə
məktəb yoldaşım Abdulla Faruqdan başqa heç kəsi
tanımırdım...
Bakıda şair Abdulla
Faruqun vasitəsi ilə Mikayıl Müşfiq, Səməd
Vurğun, Sabit Rəhman, Mehdi Hüseyn, Əli Nazim, Mikayıl
Rəfili, Mirzə İbrahimov və başqa
yazıçılarla tanış oldum.
1930-cu ildə “Gənc
işçi” qəzeti redaksiyasında tərcüməçi
işləməyə başladım...
“Gənc işçi” mənim
üçün bir ədəbi universitet oldu. Bu komsomol qəzeti
bir növ ədəbi gənclik klubu idi. Biz burada
görüşər, şeirlərimizi oxuyar, mübahisələr
edərdik”. Maqsud Şeyxzadə isə 1928-ci ildən etibarən
Daşkəndə köçür, qardaş Özbəkistan
paytaxtında yaşamağa və yaradıcılıq fəaliyyətinə
başlayır. Bir müddət N.Nərimanov adına məktəbdə
müəllim kimi çalışdıqdan sonra jurnalistika sahəsində
uğurlu əmək fəaliyyətinə girişir.
İyirmi yaşlı Maqsud tezliklə özbək həyatına
və bədii mühitinə uyğunlaşır. Onun “Şərq
həqiqəti”, “Qızıl Özbəkistan”, “Yaş
leninçi”(“Gənc leninçi”) qəzetləri
redaksiyalarındakı zəhmət illəri həyatının
gərgin və coşqun dövrü kimi tərcümeyi-halının
ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir. Xüsusən “Gənc
leninçi”də qızğın çalışan Maqsud
Şeyxzadənin qələmi bu qəzetin səhifələrində
bir jurnalist və publisist kimi püxtələşir. Məhz
mətbuatda çalışdığı həmin illərdə
Maqsud Şeyxzadə XX əsr özbək şeirinin gələcək
lider və flaqmanları Qafur
Qulam, Aybək , Həmid Alimcan, Osman Nasir, Qeyrəti, Uyğun,
Mirtemir və başqaları ilə
Maqsud Şeyxzadənin ilk
kitabları isə otuzuncu illərin lap əvvəllərindən
işıq üzü görür: o, bir-birinin ardınca “ On
şeir”(1932) , “Ündaşlarım”(1933),
“Üçüncü kitab” (1934), “Cümhuriyyət” (1935) və
başqa kitablarını nəşr etdirir. Bu kitabların
aparıcı pafosunu təzə həyatın tərənnümü
təşkil edirdi. Gənc şair yanmayan
yaşadığı, çiyin-çiyinə qurub yaratdığı
yaşıdlarının , yoldaşlarının,
zamandaşlarının əhvali-ruhiyyəsini əks etdirirdi.
Məhz buna görə də, o kitablarından birini elə
“Ündaşlarım” adlandırmışdı. Təzə
yaradıcılığa başlayan şair onun
hayqırığına, ününə, avazına, səsinə
səs verən insanları öz qəlbinə ən yaxın
adamlar hesab edirdi. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər
ki, Maqsud Şeyxzadənin və Rəsul Rzanın ilk şeirlərindəki
coşqun əhvali-ruhiyyənin ictimai-siyasi məzmunu da, bədii
şəkli də həmahəng idi.
İyirminci-otuzuncu illərdə
söz sənəti aləminə qədəm qoyanlar,
xüsusən şeiriyyət meydanına atılan gənc qələm
sahibləri bəşəriyyət tarixindəki ən çətin
sınaqlardan biri ilə üz-üzə
dayanmışdılar. Dünyada insanın
qarşılaşdığı və həll etməli
olduğu son dərəcə mürəkkəb və çətin
paradokslardan birinin şahidi oluruq; yeni formalaşdırılan
cəmiyyətin bünövrəsini və
özülünü də, onun bazisini və üstqurmunu da,
yeni dünyanın bütün mədəni-ictimai sistemini və
mənəvi-humanist institutlarını da təcrübəsiz
yeniyetmələr yaradırdı. Bu möhtəşəm həyat
və mədəniyyət yolunun ilk yolçuları da gənclər
idilər. Yaşlı nəsil, qocalar, ustadlar,
dünyagörmüş, təcrübəli qələm
sahibləri milli mədəniyyətləri yenidənqurma və
yaratma prosesində müxtəlif səbəblərdən
iştirak etmirdilər. Burada “yaşlı” nəsil
sözünü ehtiyatla işlətmək lazımdır.
Çünki Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanda, iyirminci
illərin əvvəllərində ədəbiyyatımızın
korifeyləri, məşhur ustadlarımız hələ
heç qocalmamışdı, orta yaşdakı sağlam,
gümrah, qüdrətli və enerjili sənətkarlar idilər:
Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi və başqa mollanəsrəddinçilər
50-ni təzəcə keçmişdilər. XX yüzilin bənzərsiz
dahisi Hüseyn Cavid otuz yeddi yaşında, Üzeyirbəy
Hacıbəyli və Y.V.Çəmənzəminli isə
30-35 yaşlı gənclər idi. Ömür boyu təqib və
təzyiqlərdən iztirab çəkən Azərbaycanın
başqa bir 21 yaşlı bəxtsiz dahisi Cəfər
Cabbarlı isə yeniyetməliklə təzəcə
vidalaşmışdı. Amma o illərdə zaman fövqəladə və qeyri-təbii bir sürətə
malik idi. Çox vaxt ictimai-siyasi zaman öz hərəkətində
təbii-bioloji zamanı qabaqlayırdı. Bu ictimai-siyasi zaman
nəinki orta yaş həddinə çatmış qələm
sahiblərini öz içinə buraxmadı. Hətta öz
daxilindəki, onunçün doğmalaşmış, onu gənclik
eşqiylə vəsf edən bir çox sənətkarları
da öz içindən, öz bətnindən
çıxarıb atırdı. İyirminci illərdə yalnız
qırx yaşlı Aleksandr Blok
deyil, iyirmi yaşını təzəcə
keçmiş Nikolay Qumilyov və Sergey Yesenin də
çoxdan “qocalmışdı”. Bu cavan-qocalar zamanın
qırmızı gəncliyi ilə ayaqlaşa bilmirdilər.
Belə təzadlar Azərbaycan ədəbi mühiti
üçün də təbii idi. Məsələn, otuzuncu
illər gəncliyinin bir çox sənətkarlarımıza,
o cümlədən C.Cabbarlıya münasibətini misal gətirə
bilərik. Otuzuncu illərin əvvəllərində
özü də gənc olmasına rəğmən,
C.Cabbarlının yeni gəncliyin
həmlələrinə tuş gəlməsi yuxarıda
söylədiklərimizə əyani sübut ola bilər.
Ustad R.Rza özü mənsub olduğu gəncliyin
C.Cabbarlıya münasibəti ilə bağlı bir sıra
tipik situasiyaları həssaslıqla səciyyələndirmişdi.
Şair o dövrün mürəkkəb mənəvi
münasibətlərini belə xatırlayırdı:
“C.Cabbarlı məşhur bir dramaturq, hər gün adı rəngli
afişalarda görünən bir yazıçı idi. Biz hələ
ədəbiyyatda yeni-yeni dar-dar eləyən gənclər
idik... Üç-dörd yoldaşla Kommunist küçəsiylə
üzüyuxarı gedirdik. Cəfərə rast gəldik.
Dayandıq. Salamlaşdıq. Cəfər çox hərarətli
danışmağa başladı. “Mən nə yazsam, tənqidi
əvvəldən hazırdır, – deyirdi. – Siz də susub
durursunuz. Cəfəri tənqid edəndə, maşallah, təbiniz
rəvan olur...” Mən məqalədən çox narazı
olduğumu dedim, elə bil Cəfərin gözlərində
bir maraq oyandı. Diqqətlə üzümə baxdı. Elə
bil məni birinci dəfə görürdü. Bəlkə də
bu sözü gözləmirdi. Çünki o zamanlar bizdən
də Cəfərin əsərləri haqqında
haqlı-haqsız mülahizə yürüdənlər
vardı. Bir neçə gündən sonra Azərbaycan Dram
Teatrında çağırdığımız disputda Cəfəri
tənqid edən məqalə müəllifini suya salıb
çıxartdıq. Onda sağ-salamat yer qoymadıq. Cəfər
son dərəcə riqqətlənmişdi. O, gənclərin
bu müdafiəsindən çox məmnun
qalmışdı...”
Dahi rus şairi Vladimir
Mayakovski poeziyasına münasibət R.Rza və M.Şeyxzadə
yaradıcılığındakı mühüm poetik həmahənglik
nöqtələrindən biridir. R.Rza və M. Şeyxzadə
formalaşmaqda olan yeni sosialist gerçəkliyinin ilhamlı tərənnümçüləri
kimi şeiriyyət aləminə daxil olurlar. Yeni epoxanın
söz sənəti qarşısına qoyduğu tələblər
çətin və məsuliyyətli idi; yeni ədəbiyyat
yalnız məzmunca yox, şəkilcə və formaca da tam
yeni olmalı idi. İyirminci illərdən başlanan
proletkultçuluq hərəkatı otuzuncu illərdə
geniş vüsət almışdı. Hətta Puşkini də
ədəbiyyat qatarından atmaq istəyənlərin həmlələri
böyük şair vəfatının 100 illiyi münasibətilə
keçirilən geniş miqyaslı tədbirlərin təsiri
ilə bir qədər səngisə də, ümumilikdə
klassik bədii dəyərlərin inkarı prosesi davam edirdi.
Həmin dövrdə Mayakovski poetik sistemini milliləşdirmək
tendensiyası məhz bu səbəbdən geniş vüsət
almışdı. Yeni ictimai-siyasi münasibətlərin təsiri
və təzyiqi nəticəsində ilk əvvəl yeni
dövrün bədii inikas imkanı kimi yalnız sərbəst
şeir sistemi düşünülürdü. Gənc
şairlər əruzu yaxına buraxmamaqla kifayətlənməyib,
heca sistemindən də yan keçmək istəyirdilər.
İyirminci illərin sonu və otuzuncu illərin əvvəllərində,
demək olar ki, əksər şairlərin sərbəst vəznə
müraciəti bu ehtiyacdan doğulmuşdu. Bütün
yaradıcılıqları boyu yalnız milli-ənənəvi
şeir sisteminə bağlılıqları ilə seçilən
S.Vurğun, M.Müşfiq, Q.Qulam, H.Alimcan, Aybek, Mirtemir və
başqa şairlərin sərbəst şeir yönündəki
eksperimentləri dövrün ədəbi ab-havasına , poetik
dəbinə uyğunlaşmaq, zamanla ayaqlaşmaq zərurətinin
estetik ifadəsi idi. R.Rza və M.Şeyxzadə isə bu yolun
böyük poeziya yoluna çevrilməsində gərgin əməyə
qatlaşıb, böyük cəsarət nümayiş
etdirdilər.
M.Şeyxzadənin və
R.Rzanın V.Mayakovski yaradıcılığına münasibəti,
bu sahədəki ardıcıl bədii axtarışları
milli şeir hüdudlarını aşaraq, Sovetlər
Birliyinin bütün türkdilli məkanında geniş əks-səda
doğurur. Onlar V.Mayakovskinin poetik sistemini milli zəmində
yenidən yaratmağı ənənəvi şeir sisteminin
ifadə və inikas imkanlarını genişləndirmək
işi ilə üzvi surətdə birləşdirirlər. Bu
cəhətdən dahi rus poeziya inqilabçısının
Azərbaycan və özbək dillərinə tərcüməsində
R.Rza və M.Şeyxzadənin xidmətləri əvəzsizdir.
R.Rza V.Mayakovskinin “Lenin”, “Şalvarlı bulud” poemalarını
və şeirlərini Azərbaycan dilində uğurla səsləndirmişdi.
M.Şeyxzadə isə böyük şairin “Lenin” və
“Yaxşı” poemalarını, lirikasını özbək
dilinə çevirmişdi. V.Mayakovski poeziyasının son dərəcə
qədim və milli ənənələrlə zəngin
şeiriyyət mühitlərinə daxil olması Qərb və
Şərq söz sənətinin bu qədər yaxından və
bu dərəcədə ilk dəfə təması idi.
Özbək və Azərbaycan poeziyasının dərin
qatlarına sirayət edən bu təmas bəlkə də
ilkin uğurlu və ən dərin Avrasiya estetik sintezi idi. Bu
sintez yalnız otuzuncu illərdə bədii zövq və
dünyagörüşlərinə güclü təsir etməklə
öz estetik hərəkətini dayandırmadı. Milli
poetikamızdakı bu ciddi yeniləşmənin əks-sədası
sonrakı onilliklərdə də özünü büruzə
verir, milli şeirin vəznindəki, metaforik
düzümündə, zəngin və əlvan ahənglərində,
bədii biçimindəki təzəliklərdə
qabarıq surətdə nəzərə çarpır.
Tanınmış ədəbiyyatşünas
alim Vaqif Yusifli R.Rza yaradıcılığını XX əsr
Azərbaycan poeziyası kontekstində dəyərləndirərək
yazır: “XX əsr Azərbaycan poeziyası üçün Rəsul
Rza kimdir?-sualı ilk baxışda çox sadə , hətta
primitiv görünür. Axı bir sıra monoqrafiyalarda, dərsliklərdə,
ədəbiyyat tarixi nəşrlərində həmin suala
çox geniş, əhatəli cavablar tapmaq olar. Rəsul Rza sənəti
həm də ümumbəşəri olduğu
üçün bu yaradıcılıq söhbəti dar milli
sferada qalmamışdır. Böyük Nazim Hikmətdən
tutmuş dünyanın bir çox görkəmli sənətkarları
Rəsul Rza poeziyasına məhəbbətlərini gizlətməmişlər...
Deməli, Rəsul Rza poeziyasının dərin milli və
ümumbəşəri bir hadisə olduğunu
açıqlayan onlarla, yüzlərlə faktı ortaya qoymaq
olar.Ancaq bütün bunları bir kənara qoyub XX əsr
şairi R.Rzanın yaradıcılığına təkcə
XX əsr poeziya hadisəsi deyil, bir qədər daha geniş və
qlobal zaman hadisəsi kimi baxaq. Böyük poeziya zamanında
yaşamağa R.Rza sənətinin enerjisi çatacaqmı?
Tutaq ki, XXII ya XXIII əsrdə yazılacaq bir ədəbiyyat
tarixində R.Rzadan necə danışacaqlar: yoxsa “Zaman bir də
çətin doğa o planeti” misrası yüz minlərlə
unudulan mədhiyyə misralarının birinə çevriləcək?
Yox, mən belə düşünmürəm. Çünki
böyük Rəsul Rzanı gələcəyə
bağlayan tellər o qədər güclüdür ki, bu
mümkün deyil”.(“Ədəbiyyat qəzeti”, 16 aprel, 2010-cu
il). Alimin yuxarıdakı düşüncə və
mülahizələrinə haqq qazandıraraq vurğulamaq istəyirik
ki, Rəsul Rzanın məşhur “Mayakovski” (1934) şeirini təkcə
iki şairin qarşılıqlı münasibəti, ümumən,
yalnız otuzuncu illər lirikasındakı yenilik istəyinin
və novatorluq pafosunun əksi kimi deyil, əslində hələ
də davam edən modernist və postmodernist şeir təmayüllərinin
məğzindəki, mayasındakı tükənməz poetik
enerjinin mənbəyi kimi qiymətləndirmək daha obyektiv dəyərləndirmədir.
XXI yüzilin ilk onilliyi də artıq təsdiq edir ki, Azərbaycan
şeiri Rəsul Rzadan, özbək şeiri isə Maqsud
Şeyxzadədən dərin poeziya novatorunu, üslub
inqilabçısını tanımır.
R.Rzanın gənclik
çağlarında zamanın estetik ehtiyaclarına həmahəng
tərzdə həyata keçirdiyi poeziya inqilabı
olmasaydı, bəlkə də şeirimizi öz
üslubları ilə zənginləşdirən məşhur
altmışıncıların qazandığı
uğurların miqyasları bugünkü kimi möhtəşəm
olmazdı. İlk baxışda bir-birinə oxşamayan Ə.Kərim,
M.Araz, V.Səmədoğlu, X.R.Ulutürk, Ə.Salahzadə,
A.Abdullanın və R.Rövşən, V.Bayatlı, Dilsuz kimi
şairlərimizin uğurlu üslub və ifadə yenilikləri
Rəsul Rzanın poetik islahatları baş vermədən
mükəmməl və ruhumuzu oxşayan dərəcəyə
çata bilməzdi. Bu mülahizələri Maqsud Şeyxzadə
poeziyasının əks-sədası haqqında da söyləmək
olar. XX yüzil özbək şeirinin görkəmli nümayəndəsi,
Özbəkistan xalq şairi Əsəd Muxtar bilavasitə
Şeyxzadə poetik islahatlarının davamçısı
idi. Özbək altmışıncılarının ən
parlaq nümayəndələri, Özbəkistanın xalq
şairləri Erkin Vahidov, Abdulla Arif, Rauf Pərfi
Öztürk, Aman Mətcan, Çolpan Erqaş və
başqaları Maqsud Şeyxzadə poeziyasının həyatbəxş
təsirindən güc almışlar. Xüsusən Rauf Pərfi
lirikası Qərb-Şərq poetık sintezinin təkrarsız
nümunəsidir. Özbək poeziyasındakı bu yeniləşməni
təkcə Vladimir Mayakovski – Maqsud Şeyxzadə təsiri ilə
də məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Burada
qardaş türk xalqları ədəbiyyatına Rəsul
Rzanın təsirini də nəzərə almaq
lazımdır. Mərkəzi Asiya və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
Rəsul Rzanın ümumtürk şeiriyyətinə qüvvətli
təsiri yetərincə
araşdırılmamışdır. Bu cəhətdən
onun xüsusən özbək poeziyasına yeniləşdirici
və zənginləşdirici təsiri ilə bağlı
mülahizələr başqa bir tədqiqatın mövzusudur.
Məşhur özbək ədəbiyyatşünası,
professor Azad Şərəfiddinov bu iki sənətkarın
yaradıcılıq əlaqələrinə toxunaraq
aşağıdakıları yazmışdır: “30-cu illərin
ortalarından etibarən Mayakovski
yaradıcılığına daha da dərindən nüfuz
etmək, onun əsərlərini çevirmək nəticəsində
Şeyxzadə poeziyasında yeni xüsusiyyətlər əks
etməyə başladı. O, indi öz ustadından təkcə
bəndlər yaradıb qurmaq, misraları sıralamaq sirlərini
deyil, eyni zamanda, özünəməxsus ifadə tərzini,
tamamilə yeni obrazlar formalaşdırmağı öyrəndi.
Bax elə Mayakovskidən öyrənməyin, poetik mədəniyyət
incəliklərini mənimsəməyin ən çətin və mürəkkəb
tərəfləri də bunda idi. Məlumdur ki, Mayakovski
poeziyaya tam yeni obrazlar dünyasını gəlirdi. Onun poetik
surətləri son dərəcə gözlənilməz olub,
ilk baxışda, hətta qeyri-təbii duyulurdu. O, gündəlik
həyat hadisələrindən və təfsilatlarından
poetik obraz yaratmaqda intensiv istifadə etdi, hər bir bədii
detalı dövrün mühüm cəhət və əlamətlərini
ifadə edən ədəbi vasitəyə çevirdi.
Mayakovski şeirlərində güclü mübaliğə əsasına
qurulmuş surətlər üstünlük təşkil edir.
Bunların hamısı mövcud həyat və mühiti
mübaliğədar tərzdə, özünəməxsus
şəkildə əks etdirməyə, əsər realizmini
və gerçəkliklə bağlılığını
gücləndirməyə yönəlmişdir. M.Şeyxzadə
Mayakovskidən öyrənmənin ikinci mərhələsində
məhz bu məsələlərə – poetik obraz yaratma
prinsiplərini mənimsəməyə ciddi fikir verdi. Bu
yaradıcı öyrənmənin nəticəsində
şairin lirikasında həyatın təhlili dərinləşdi,
poetik hissiyyat və emosiyalar zənginləşdi, bədii
orijinallıq daha da gücləndi”. Maqsud Şeyxzadənin həmin
dövrdə yazılmış bir çox şeirləri
yuxarıda deyilənləri təsdiq edir. O illərin
lirikasına mənsub uğurlu nümunələrdən birində-“Qaravul”
şeirində bu cür emosional və obrazlı sətirlər
diqqəti özünə cəlb edir:
Nəqş edib nəğməni
zülmət qoynuna,
Süd kimi yolları
içməkdə gözü,
Kolxoz tülparının
qonub boynuna,
Dəmir tək cingildər nəğmənin
sözü.
Gözündə yuxunun busələri
yox,
Üfüqə göz dikib
birdən sorar o:
– Kim o? Kim o? Kim o?...
Bu misralardakı poetik ahəng,
ritmik ardıcıllıq, qafiyə və bənd quruluşu
böyük rus şairinin şeiriyyətindəki özünəməxsusluqlardan
xeyli fərqlidir. Bu parça və ümumən şeir sərbəst
vəzndə deyil, əksinə, hecada, özü də onun ən
geniş yayılmış on birliyində
yazılmışdır. Amma zülmət qoynuna nəqş
olunmuş nəğmə, süd kimi yolları içən
göz, tülpar boynuna qonub dəmir tək cingildəyən nəğmə,
gözündə yuxunun busələri kimi epitet və
metaforalar Mayakovski qələmindən çıxmış məşhur
obrazları andırır. Əgər R.Rza daha çox sərbəst
şeirdə Mayakovski ruhunu və poetik təcrübəsini,
onun estetik dünyagörüşünü yaradıcı
şəkildə nümayiş etdirirdisə, M.Şeyxzadə
bu mənəvi-estetik həmahəngliyə heca poetikası
daxilində, ənənəvi şeir müstəvisində
nail olmağa can atırdı. Məhz buna görə də
R.Rza və Mayakovski bədiyyətinin qovuşmasına da,
Mayakovski və M.Şeyxzadə poetik sintezinə də
eynicinsli estetik təcrübələr kimi yox, daha çox
özünəməxsus və təkrarsız estetik
reallıqlar kimi yanaşılmalıdır.
Maqsud Şeyxzadə və Rəsul
Rza yaradıcılığının
başlanğıcındakı bədii paralelliklər, ilkin mərhələlərindəki
uyğun nöqtələr iki qardaş poeziyanın baş
yollarının həmahəngliyindən, eyni etno-poetik sistemin
hasiləsi kimi reallaşmasından xəbər verir. Onların
təkcə otuzuncu illərdəki bədii
axtarışlarında deyil, sonrakı ədəbi dövrlərdə
də bir-birini tamamlayan, oxşar ədəbiyyat yollarından
keçib getdiklərini müşahidə edirik. 40-cı illərdəki
ehtiraslı vətənpərvərlik və sülhə
çağırış lirikasında da , 50-ci illərin
ortalarından başlayan yaxın keçmişin yenidən dəyərləndirilməsi
ruhu ilə yoğrulmuş səmimi izhar və etiraf
lirikasında da, nəhayət, altmışıncı illərdən
vüsət alan milli özünəqayıdış və
özünütəsdiq lirikasında da R.Rza və
M.Şeyxzadə özlərinin misilsiz tarixi missiyalarına,
söz sənətinin və talenin güvənclə
yalnız onlara bəxş etdiyi imkanlara müvafiq tərzdə
qələm çaldılar. Xüsusən 60-cı illərdə
bu iki böyük sənətkar sanki bu zamanlara sağ-salamat gəlib
çatdıqlarına və öz nəsildaşlarının,
demək olar ki, barmaq ilə sananan nümayəndələri
olduqlarına görə, on qat, yüz qat artıq ağrı
və məsuliyyət ilə yazıb-yaratdılar. M.Şeyxzadə
və R.Rzanın bu dövrdə ərsəyə gətirdiyi,
nəşr etdirdiyi əsərlər, kitablar məhz belə
söyləməyə ciddi əsas verir. Onlar heyrətamiz bir
məftunluq və vurğunluqla sevdikləri, tərənnüm
etdikləri ağlasığmaz Zamanın öz doğma
övladlarını necə məhv etdiyini, bu görünməmiş
dəhşətlərin sirlərini gələcək nəsillərə
çatdırmaq arzusu ilə yanırdılar.
Yaşar QASIMBƏYLİ,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2011.- 19 may.- S.6.