Efirdə kövrək addımlar

BU ADDIMLAR AZƏRBAYCANIN SƏS YADDAŞINI YARADARAQ, ONU YENİ MƏDƏNİYYƏTƏ VƏ FƏRQLİ CƏMİYYƏT MÜNASİBƏTLƏRİ BURULĞANINA TƏRƏF ÇƏKİRDİ

AZƏRBAYCAN RADİOSU-85

Noyabrın 6-da Azərbaycanda radionun müntəzəm yayıma başlamasının 85-ci ili tamam olur. Bu münasibətlə filologiya elmləri doktoru, BDU-nun Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasının professoru Qulu Məhərrəmlinin radio tariximizin ilk dövrlərini əks etdirən silsilə yazılarını təqdim edirik.

Xatırladırıq ki, Q. Məhərrəmli təkcə tanınmış praktik jurnalist, publisist və teleaparıcı deyil, həm də media mütəxəssisi, o cümlədən televiziya və radio tariximizin nüfuzlu araşdırmaçılarından biridir. O, radionun tarixi, nəzəriyyəsi və yaradıcılıq problemlərindən bəhs edən “Radio dalğalarında”, “Danışır Təbriz”, “Radio dərsləri”, “Radioteatr: dünən və bu gün”, “Deystvie u mikrofona”(rus dilində) və “Radiodramaturgiya dili” kimi kitabların müəllifidir.

Radio necə yaranıb?

Dünənki yazıdan sonra redaksiyaya və mənə olan çoxsaylı zənglərdə, əsasən bu sual səslənirdi: “axı radionu Popov kəşf edib, bəs bu Markoni haradan çıxdı?” Tanış sualdır və 12 il əvvəl də “Radio dalğalarında” kitabımda Qərbdə çoxdan bəlli olan bu məlumatı açıqlayanda yerli mütəxəssislər də eynən bu sualı verirdilər. Sual varsa, deməli radionun kəşfi ilə bağlı bəzi şeyləri daha detallı aydınlaşdırmaq lazımdır.

Radionun tarix meydanına çıxması üçün səsin yazılıb-yenidən canlandırılması, bundan daha önəmlisi isə fəzada mövcud olan elektromaqnit dalğalarının tapılıb bəşəriyyətin ixtiyarına verilməsi zəruri idi. Səsyazmanın tarixi 13-cü əsrdə-Almaniyada qraf “Böyük Albert”lə başlasa da, sonralar Fransa (J.Dyuqamel və L.Skot), Böyük Britaniya (T.Yunq) və Rusiyada (A.Krotsenşteyn) davam etdirilsə də proses 19-cu əsrdə ABŞ-da sona çatdı. Məşhur ixtiraçı T. Edison davamlı sınaqlardan sonra 1877-ci ilin dekabrında düzəltdiyi fonoqrafın qarşısında həyəcanla “Meri və onun körpə quzusu” adlı uşaq şeirini söyləyir. Bir dəqiqədən sonra ixtiraçının köməkçisi C.Krues heyrət içində aparatın həmin şeiri anlaşılmaz şəkildə təkrar etdiyini eşidir. Beləliklə, səsin dəqiq yazılması və onun yenidən eşidilməsi kəşf olunur, lakin bu, radionun kəşfi demək deyildi. Bundan əvvəl teleqrafın (1837), Morze əlifbasının (1843), telefonun (1876) və səsin telefonla ötürülməsinin (1880) kəşfi də hələ radionun ixtirasını yaxınlaşdırmırdı. Bunun üçün fəzadakı elektromaqnit dalğaları kəşf olunmalı, bu dalğaların axını insanın iradə və istəyinə tabe edilməli, məlumatı naqilsiz, yəni elektromaqnit dalğaları ilə uzağa ötürmək üsulu meydana çıxmalı idi.

Əvvəlcə ingilis fizikləri-M. Faradey (1834) elektrik sahəsini kəşf etdi, sonra U.Hamilton və C. Maksvell fəzada elektromaqnit dalğalarının mövcudluğu haqqında nəzəri fikirlər irəli sürdülər (1867), bir müddət sonra (1886) alman alimi H.Hers eksperimentlər yolu ilə bu dalğaların əks olunma və sınma xassəsinin olduğunu sübut etdi. Bir ildən sonra vibratorlu antena və qığılcımlı generator ötürücülü elektromaqnit dalğalarının şüalanma üsulunu da aşkarlayan H.Hers radionun ixtirasının bir addımlığında dayanmışdı. Lakin “Tanrının səsi”ni kəşf etmək başqa bir adamın taleyinə yazılmışdı.

Kəşf kimindir: Markoni, Popov, yoxsa Tesla?

Radionun kəşfi 1894-cü ildə italiyalı mühəndis, radiotexnik Qulyelmo Markoniyə nəsib olur. Uzaq məsafəyə hava dalğaları ilə simsiz xəbər göndərmək marağını təmin etmək üçün Boloniyadakı evinin damında inadla təcrübələr aparan ixtiraçı (bu arada qapı zəngini də icad edir), nəhayət, öz istəyinə çatır.

Markoni hələ məktəbliykən beynindən çoxlu ixtiralar etmək istəyi keçirdi. 20 yaşında olarkən elektromaqnit dalğaları haqqında oxuduğu bir yazı onu çox cəlb etdiyindən gənc mühəndis eksperimentlərə başladı. O, xəyali olanları praktikada tətbiq etmək qərarına gəldi. Markoninin valideynləri (atası italyan, anası ingilis idi) övladlarının çox xərc aparan eksperimentləri üçün pullarını əsirgəmədilər. Maraq, bilik və praktik bacarıq 20 yaşlı bu gənci bütün Avropada məşhurlaşdırdı. İtaliyada yaşayan Markoni 21 yaşında İngiltərəyə köçdü və orada naqilsiz (simsiz) rabitə şirkəti yaratdı.

İxtiraçı mühəndis həmin şirkətin ən böyük layihəsi kimi Atlantik okeanı üzərindən Avropadan Amerikaya radio siqnalları göndərmək qərarına gəldi. O dövr üçün bu, çox çətin, bir az da ağlasığmaz iş idi. Əvvəlcə hava şəraiti və güclü külək səbəbindən bəzi uğursuzluqlar oldu, lakin Markoni inadından dönmürdü. Nəhayət, 1901-ci il dekabrın 12-də aparılan sınaqlar zamanı Markoni və köməkçiləri Londondan verilən və 3500 km-dən gələn dalğada “S” hərfinin 3 Morze siqnalını Kanada sahillərində eşidə bildilər. Bu, bir əsr ərzində bəşəriyyəti qığılcımdan süni peykə aparmış fantastik yolun başlanğıcı idi. Həmin vaxt 27 yaşı olan və sonralar ? 1909-cu ildə bu kəşfinə görə K.Brude ilə birlikdə Nobel mükafatına layiq görülən Markoninin özü də bu prosesin elmi tərəfini başa düşə bilmirdi. Lakin o, bunun mümkün olduğunu təcrübədə sübuta yetirdi və alimləri vadar etdi ki, bu kəşfin nəzəriyyəsi üzərində düşünsünlər.

Q.Markoni ilə təxminən eyni vaxtda, 1895-ci ildə rus mühəndisi Aleksandr Popov da elektromaqnit dalğalarını kəşf etmiş və onun tapıntısı dərhal təcrübədə sınaqdan keçirilmişdi. Elektromaqnit dalğaların mövcudluğunu göstərməyin daha həssas və etibarlı üsulunu tapan A.Popov bu dalğaları bilavasitə qeydə alan “Kogerer” adlı ölçü cihazı da düzəltmişdi. 1900-cü ilin sərt qışında Finlandiyada – Lavensaari gölündə qəzaya uğramış balıqçıların xilas edilməsində A.Popovun təklif etdiyi bu cihaz radioteleqraf kimi mühüm rol oynadı və bundan sonra rus mühəndisinin ixtirasına diqqət xeyli artdı. Son dövrlərdə, yəni dünya elmi ilə təmaslar artdıqca, o cümlədən radionun tarixi ilə bağlı dəqiq bilgilər çoxaldıqca Rusiya alimləri yanlış olaraq “radionu kim kəşf etmişdir ? Markoni, yoxsa Popov?” dilemmasını ortaya atmağa çalışırlar. Əlbəttə, radionun inkişafında A.Popovun xidmətləri danılmazdır. Amma dünya radionun banisi kimi Markonini tanıyır. Amma yaxşıdır ki, bu sahədə A.Popovun ixtiraları da danılmır. Məsələn, son dövrün bir çox sorğu kitablarının səhifələrində Markoni və Papov “barışdırılır”.

Tarixi məlumatlara görə, A.Popov özü Markoninin uğurlarına normal yanaşmış, prosesləri çox sakitliklə izləmişdi. Bu iki görkəmli ixtiraçının görüşü də maraqlı tarixi faktdır. Markoni Paris sərgisindən sonra Rusiyaya gələrək A.Popovla görüşmüş (hərçənd ki, Stalin dövründə çəkilmiş rus filmində bu görüş çox eybəcər təqdim olunub) və fikir mübadiləsi aparmışlar. Bu görüşdən sonra A.Popov radiotexnika sahəsindəki işlərini daha da intensivləşdirmişdir.

Markoninin birinciliyinə şərik olmaq istəyənlər təkcə ruslar deyil. Elə Amerikanın özündə də elektromaqnit dalğalarını “ram” etmiş bu böyük ixtiraçıdan əvvəl kəşf edənlərin olduğunu iddia edənlər var. Məsələn, bəzi mənbələrdə göstərilir ki, hələ 1872-ci ildə Maklon Lomis adlı bir amerikalı mühəndis Vircinyada iki dağ arasında simsiz məlumat göndərilməsi ilə bağlı uğurlu sınaqlar aparıb və hətta bu kəşfi üçün patent də alıb. Yenə də konkret qaynaqlara əsasən göstərilir ki, radionun banisi xorvat əsilli amerika alimi Nikola Tesladır və güya Markoninin zirəkliyi, çox reklam olunması bu “təvazökar” alimin ixtiralarını kölgədə qoymuşdur, hətta ABŞ Ali məhkəməsi 1943-cü ildə xüsusi qərarla N.Teslanın Markonidən əvvəl fəzada elektromaqnit dalğaları ilə yayım apardığını təsdiq etmişdir. Lakin fizika elmi və praktika üçün Teslanın üzə çıxardığı elektromaqnit dalğalarının məlumat ötürmək üçün yararlı bir vasitə olub-olmaması qaranlıq qalmışdır. Beləliklə, bütün mübahisə və iddialara baxmayaraq, dəqiq bilinən bir şey vardır ki, radio adlı möcüzəni bəşəriyyətə Q.Markoni bəxş etmişdir. Ona görə də artıq tarix bu mövzuda gərəksiz mübahisələrə həvəsli görünmür.

Bakı radiosunun ilk addımları

Biz dünənki yazıda Azərbaycan radiosunun efirə uzun hazırlıqları barədə danışmışdıq. Bu hazırlıqlardan sonra o dövr üçün ciddi əlamətdar hadisə sayılan Böyük Oktyabr Sosialist inqilabinin 9-cu ildönümünə bir gün qalmış-noyabrın 6-da (1926) Bakı studiyası müntəzəm yayıma başladı. Radio ilk günlərdə efirə hələlik 1 saat, axşam saat 18-dən 19-a qədər çıxırdı. Lakin təxminən bir aydan sonra verilişlərin həcmi 60 dəqiqədən üç saata çatmışdı və radioya indi təkcə Bakıda deyil, onun ətrafında da maneəsiz qulaq asa bilirdilər. Proqramlar iki dildə ? Azərbaycan və rus və dillərində aparılırdı. Bundan əlavə erməni dilində “Kommunist” radio qəzeti verilirdi. Rusca verilişləri çox zaman stansiyanın texniki Vadim Verle özü aparırdı. Studiyanın müdiri İzrail Qotlib hərdən ona kömək edirdi. Bir neçə aydan sonra, yəni 1927-ci ilin payızında Arnold Martirosov və daha sonra Yelena Orbeliani rus diktorluğuna qəbul edildilər.

Verilişlərin, indiki mənada, düşünülmüş, sistemli cədvəli yox idi. Studiyadan, əsasən, rəsmi qəzetlərin baş məqalələri oxunurdu (ilk günlər bu təcrübə rus dilində aparılırdı), siyasi xadimlər çıxış edir və şairlər öz şeirlərini oxuyurdular. Eyni zamanda radio ilə konsert proqramları, xanəndələrin çıxışları, müxtəlif məzmunlu elanlar səslənirdi. Xüsusən bədii və musiqi verilişləri hansısa sistem üzrə qurulmuş proqramla deyil, icraçıların hazırladıqları repertuar əsasında müdirin özü tərəfindən tərtib edilən gündəlik proqramla gedirdi. Amma konsertlərə daha geniş yer verilirdi və təsadüfi deyildir ki, 1926-cı ilin noyabr-dekabr aylarında radio ilə 40 konsert verilmişdi. Əhali bu konsertləri çox maraqla dinləyir, xanəndələrin çıxışlarına münasibət bildirirdi. İlk vaxtlarda ictimai yerlərdə, o cümlədən istehsalat müəssisələrində keçirilən diskussiyaların əsas mövzularından biri də “danışan qutu” ilə bağlı idi.

Fəaliyyətə başladığı 5-6 ay ərzində radio studiyası yaradıcılıq qurumu kimi deyil, daha çox texniki vasitə kimi diqqəti cəlb edirdi. Hələlik əsas məsələ ölkədə radio qurğularının və ötürücülərin sayının artmaq idi. Ona görə Radio bürosu səylərini bu istiqamətə yönəltmişdi və işin konkret nəticələri də vardı. Məsələn, 1926-cı ildə Bakıda 50 radioqurğu var idisə, bir il sonra onların sayı 120-ni keçmişdi. Artıq 1927-ci ildə Naxçıvanda, Stepanakertdə radio həvəskarları dərnəkləri yaradıldı. Qubada, Şəkidə, Lənkəran və Astarada ötürücü stansiyalar tikildi. 1928-ci ildə kənd yerlərində də radio qurğularının sayı artırılaraq 185-ə çatmışdı.

Radionun ilk əməkdaşları

1927-ci ilin fevral-mart aylarından yaradıcı qrupları toplamağa, efirə yeni məzmun verməyə və işi canlandırmağa başladılar. Məhz həmin dövrdə radioya Azərbaycan (türk) dilində yaxşı yazıb-oxuyan daimi əməkdaşlar, o cümlədən diktorlar axtarışı başlanır. Radionun təşəkkül dövrü, ciddi sınaqlar və formalaşma dövrü bu əməkdaşların həyatından keçəcəkdi. Həmin adamlar Bakı radiosunun təşəkkül mərhələsinin işıqlı simaları, kövrək addımların, mikrofon qarşısında canlı efirin bir çox “macəralarının” ilk şahidləri olacaq, sonra bu tarixi öz hafizələrində və xatirələrində canlandıracaqdılar.

Həmin şəxslərin bir çoxu-ilk azərbaycanlı diktor İsmayıl Əlibəyov, ilk qadın diktorumuz Raya İmanzadə, diktor Ənvər Həsənov, Leyla Terequlova, Hüseyn Natiq, ömrünün sonunadək efirdə bənzərsiz verilişlər oxumuş Soltan Nəcəfov, radionun bədii rəhbəri olmuş Müslüm Maqomayev, ədəbi-bədii redaksiyaya rəhbərlik etmiş Məmməd Səid Ordubadi, həmçinin bu dövrdə radionun fəal əməkdaşları kimi çalışmış görkəmli ədəbiyyatşünas Məmməd Arif, xalq şairi Məmməd Rahim və əməkdar incəsənət xadimləri Qubad Qasımov və Səftər Turabov Azərbaycan radiosunun tarixinə qızıl səhifələr yazmışlar.

“Heç mənim yuxuma da girməzdi ki, doğulduğum Ağdaş rayonundan Bakıya gəlib Politexnik İnstitutunda oxuyanda radio ilə də əməkdaşlıq edəcəm”-deyən ilk diktor İsmayıl Əlibəyov işə 1927-ci ilin iyununda qəbul olunmuşdu. İsmayıl müəllim xatırlayırdı ki, ilk dövrlərdə radionun kollektivi kiçik, lakin “hazırladığımız verilişlər məzmunlu, maraqlı, kəmiyyətcə xeyli zəngin idi. Burada o zamanın məşhur incəsənət xadimləri: Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Hüseynağa Hacıbababəyov, Hüseynqulu Sarabski, Qurban Pirimov, Lazar, Saşa Ohonezaşvili, Qrişa Badalov, Cahan Talışinskaya, professor Bretanitski, professor Speranski, Vladimir Kozlov, habelə Vyana dirijoru Ştrassenin rəhbərliyi ilə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının orkestri çıxış edirdi.

Ədəbi, ictimai və siyasi mövzularda verilişlərimiz, o cümlədən radio qəzeti, son xəbərlər, gündəlik metereoloji məlumatlar və s. müvəffəqiyyətlə aparılırdı. Bu materiallar lazımi diqqət və səliqə ilə möhtərəm əməkdaşımız Qubad Qasımovun rəhbərliyi altında xüsusi bir qrup tərəfindən hazırlanırdı.

1928-ci ildə kollektivimizə Azərbaycan diktoru sifəti ilə Raya İmanzadə, daha sonra Ənvər Həsənov daxil oldular. Beləliklə, Azərbaycan radiosunda diktor qrupu bir qədər genişləndi...”

Raya İmanzadə nələri xatırlayır...

Sabir adına Pedaqoji məktəbi bitirib Salyan rayonunda müəllim işləyən Raya İmanzadə 1928-ci ildə ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gəlir və Dövlət Darülfünunun hüquq-iqtisad fakültəsinə daxil olur. İş axtarmağa başlayanda qonşuluqda yaşayan diktor İsmayıl Əlibəyov ona radionu təklif edir... Beləliklə, həmin ildən onun həyatının yeni bir mərhələsi başlayır... Nə yaxşı ki, BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasında Raya xanımın ( və başqalarının da) həyatının bu mərhələsi haqqında qiymətli xatirələrini yazıb saxlayıblar. İndi həmin günlərin havasını duymaq üçün bu xatirələr misilsiz bir bələdçidir. Həmin xatirədən bəzi sətirlər: “...Mikrofon qarşısında oxuduğum ilk veriliş yaxşı yadımdadır. Bu, kolxoz təsərrüfatının fərdi təsərrüfatdan iqtisadi üstünlükləri haqqında danışıb kolxoza daxil olan ailə üzvlərinin adları sadalanan bir veriliş idi. Həmin verilişdən sonra studiyada görkəmli ustad müğənni Cabbar Qaryağdıoğlu qocaman tarzən Qurban Pirimov və kamançaçı Saşa Ohanozaşvilinin müşayiəti ilə “Rast” muğamını oxudu.

Birinci iş günümdə, sonralar məşhur dirijor olan, o zaman isə pianoçu kimi çıxış edən Niyazi, məşhur qarmonçalan Əhəd Əliyev, dəfçi Xalıq Babayev, müğənni Səltənət Qacar çıxış etdilər. Veriliş müddətində tez-tez “bərkdən” siqnalı verilirdi. Mikrofonlar həssas olmadığından çox vaxt çığıra-çığıra oxumaq lazım gəlirdi. Ən böyük çətinliklər bayram günlərində, beynəlmiləl verilişlər verdiyimiz zaman olurdu. Çünki mikrofon əl ilə idarə olunurdu.

O zaman RV-47 stansiyası işləyirdi. Bu, gücsüz bir stansiya idi. Proqramlar ancaq Bakının yaxın ətraflarında eşidilirdi. Verilişin bütün iştirakçıları çox da böyük olmayan studiyaya toplaşır və proqramın sonunadək gərgin halda otururdular. İçəri çox isti olardı. Studiyanın havasını dəyişmək müşkül bir iş idi. Qapını foyeyə açmaqla havanı təmizləyirdik.

Yaxşı xatırlayıram... Biz tez-tez Əli Bayramov adına Qadınlar klubunda olur, oradan verilişlər aparırdıq. O illərdə nəqliyyat vasitələri at arabaları və faytonlar idi. Bəzən də hamballardan istifadə olunurdu.

Verilişi təşkil etmək üçün gücləndirici cihazları, mikrofonu və kabelləri faytona qoyub kluba aparardıq. Bəzən yolda bu cihaz və aparatlar xarab da olurdu. Bir saat veriliş aparmaq üçün üç gün hazırlıq işi gedirdi.

Verilişlərin mövzularına gəldikdə isə onlar beşilliyin əzəmətli planlarının həyata keçirilməsində xalqımızın qazandığı nailiyyətlərə, əmək qabaqcıllarına, maarif və mədəniyyətin inkişafına, savadsızlıqla mübarizəyə, qadınları ictimai istehsalata cəlb etmək məsələsinə, dövlət təsərrüfatında və artellərdə işləyən qabaqcıl qadınlara, respublikamızda fəaliyyət göstərən mətbuat orqanlarının, habelə “Şərq qadını” jurnalının fəaliyyətinə həsr olunardı. Bu verilişlər məni “Şərq qadını” jurnalının redaktoru Gülarə Köylü qızı, Ceyran Bayramova, Sənaye Akademiyasının ilk qadın məzunlarından olan Qəmər xanım Rəhimova, Züleyxa Seyidməmmədova ilə tanış etdi.

1929-cu ildə radiostudiya Bakı Baş Poçt-Teleqraf binasına köçdükdən sonra veriliş gedən otaqların şəraiti bir qədər yaxşılaşdı. Efirdə patefondan istifadə etməyə başladıq. Mikrofonlar, gücləndirici aparatlar az da olsa təkmilləşdi...”

(Ardı var)

Qulu Məhərrəmli,

Professor

525-ci qəzet.- 2011.- 2 noyabr.- S.4.