Ağacsansa – Çinar ol!

Bu yaxınlarda görkəmli şair, dramaturq və publisist Hidayətin Özbəkistanın “Mənəviyyat” nəşriyyatında “Dağlar nəğməsi” şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Kitabı Azərbaycan ədəbiyyatından çoxlu tərcümələr etmiş istedadlı şair Osman Kuçkar özbəkcəyə uyğunlaşdırıb. Nəfis şəkildə çap olunmuş şeirlər toplusuna Özbəkistanın Xalq şairi Osman Əzim ön söz yazıb. Həmin ön sözü təqdim edirik.

Mən Azərbaycan şairi Hidayət ilə ilk dəfə 1982-ci ildə Gürcüstanda görüşmüşdüm. Orada sabiq İttifaq şairlərinin iştirakı ilə böyük poeziya bayramı keçirilmiş, müxtəlif respublikalardan gəlmiş sənətkarların müxtəlif dillərdəki şeirləri səslənmişdi. Bu törəndə mən Gürcüstanın Mayakovski adına Dövlət mükafatına layiq görüldüm. Bu mükafatla məni ilk təbrik edənlərdən biri də Hidayət olmuşdu.

2005-ci ildə Azərbaycanda çap olunan “Dünya ədəbiyyatı” jurnalının baş redaktoru Səlim Babullaoğlunun təşəbbüsü ilə bir dəstə özbək şairini Bakı şəhərinə dəvət elədilər. Ondan bir neçə ay əvvəl çağdaş özbək və Azərbaycan poeziyasından bir-birilərini xəbərdar etmək məqsədilə bizim “Cahan ədəbiyyatı” jurnalı bir sayının böyük hissəsini Azərbaycan şeirinə həsr eləmiş, öz növbəsində Azərbaycanda nəşr olunan “Dünya ədəbiyyatı” jurnalında da özbək poeziyasından nümunələr verilmiş, hətta azərbaycanlı dostlarımız biz gedib çatana qədər özbək və gürcü ədəbiyyatlarından örnəkləri ehtiva edən yığcam bir almanaxı da çapdan çıxarmağı çatdırmışdılar.

Qərəz, Bakı şəhərinə gəlib çatan kimi poeziya törənləri, ədəbi söhbətlər, Bakı şəhərinin tarixi yerlərinə səyahətlər bir-birini əvəz etməyə başladı.

Səhərisi günü bizi Azərbaycan Respublikasının Milli siyasət məsələləri üzrə Dövlət müşaviri Hidayət Xuduş oğlu Orucovun qəbul edəcəyini dedilər.

Böyük kabinetdə cüssəli, səmimi bir insan qapı önündə bizi gülərüzlə qarşıladı. O, bundan təxminən iyirmi il əvvəl Gürcüstanda görüşdüyümüz həmin şair Hidayət idi. O bizim yolda necə gəldiyimizi, necə yerləşdiyimizi soruşub hal-əhval tutdu, dərhal həmin uzaq xatirələrdən söz açdı. Sonra söhbət bu günə qayıtdı. Ədəbiyyatın ictimai mövqeyi, xalqlar dostluğunu möhkəmlətmək, sülh və insanpərvərlik qayələrinin geniş təbliğində sənətkar qarşısındakı məsuliyyət haqda xeyli müzakirələr yürüdüldü. Ədəbiyyatlarımız tarixindən misallar gətirildi. Mən bu söhbət əsnasında hansı vəzifədə işləməsindən asılı olmayaraq, Hidayəti hər şeydən əvvəl ədəbiyyatın qüdrətinə inanan, onun bəşər sivilizasiyasındakı yeri və rolunu dərindən hiss edən yazar kimi kəşf elədim.

Budur, əlimizdə Hidayətin özbək dilinə tərcümə edilmiş kitabı var. Ümumiyyətlə, şeir haqqında danışmaq xeyli çətin məsələdir. Çünki onda şairin yüksək duyğuları, ahəngləri, bədii məharəti, şeir dili adilik kəsb edir. Nəzmi tərcümələr haqqında danışmaq isə ikiqat çətin məsələdir. Çünki belə poetik əsərin arxasında artıq həm şairin özü, həm də onun tərcüməçisi dayanır.

Lakin belə olsa da, Hidayətin şeirlərini oxuyan şeir həvəskarı onların bizim qəlbimizə çox yaxınlığını hiss eləyir. Çünki onlarda da həmin ana təbiət, məhəbbət, xalqın tarixi, arzu-ümidləri, ana yurd, Vətən sevgisi, övladları kamil görmək istəyi, yer üzündə xeyir və ədalətin qələbəsi... Bir sözlə, bizə yaxşı tanış mövzular! Hidayətin özbək dilinə tərcümə olunmuş şeirləri ilə tanış olduğum zaman bir misra yaddaşıma möhkəm həkk olundu: “Ağacsansa – çinar ol!”

Doğrudan da, Hidayət hansı mövzunu qələmə alırsa-alsın, ona öz qəlbinin cilasını, hərarətini bəxş edir, öz poetik-fəlsəfi xülasələrini sərgiləyir. Onun üçün də bu şeirlər bizi dünyaya dərindən nəzər yetirməyə, hər bir vaqiə-hadisənin dərinliyindəki poetik mənanı qavramağa dəvət edir.

Məsələn, Hidayət Vətən haqqında yazanda ona həmd-səna oxumaq, təntənəli müraciət etmək, ona özünün hədsiz məhəbbətini çılpaq və ritorik üsulla izhar etmək yolu ilə getmir. Şair üçün beşikdəki ana laylası da, min illər əvvəl yaşamış əcdadların öz güzəranları, arzu-istəkləri haqda şəkillər həkk etdikləri Qobustan qayalıqları da, adamları köçürülüb kimsəsiz qalmış, ucqar bir kənddə ahəstə ləpələnən Göygöl də, böyük günahlarla zəngin nurani keçmiş də, öz gözəl istiqbalını yaratmaqda olan zəhmətkeş xalq da Vətənin ayrılmaz hissələri, bir-birini tamamlayan anlayışlardır.

Şairi həmişə irəliyə doğru aparan, onun səy-hərəkətlərinə güc-qüvvət, səbat, könlünə inam və işıq bəxş edən bir duyğu var. O, ümid duyğusudur. İnsan bax bu ümidlə hər cürə məşəqqətləri, ömür yollarında rast gəlinən müxtəlif eniş-yoxuşları qət etməyə qadirdir:

Ümidlə

şimşəyi göylərdən ayır, –

Qələbən sığmasın ağıza, dilə!

Bəzən bir ömürdən artıq yaşayır

Ümidsiz xəstələr

ümidlər ilə!

Lakin insanın ömrü daima çay kimi rəvan axmır, həyatda öz istəyinə heç də həmişə nail ola bilmir. Bəzən mühüm nəsnələr bir qıraqda qalıb, xırım-xırda maraqlar, dəyər-dəyməz güzəran qayğıları, həyatın qiyməti anlamını öz tələsinə sürükləyir:

Bütün günüm iş yerində qaralanır...

Macalım yox fikirləşəm:

Günlər niyə belə tez-tez yumrulanır,

Aylar niyə belə tez-tez yuvarlanır?

Abdulla Arifin “Həyat qayğıları” adlı şeiri ilə həmahəng olan “Macal” şeirində Hidayət insanın həyatda ilk öncə mühüm olanı ötərgidən, vacib olanı zəruri olmayandan fərqləndirib yaşaması lazımlığını bir qayə kimi irəli sürür.

Bəli, insan ömrünün hər bir dəqiqəsi, hər bir saniyəsi əzizdir. Əgər o, bax bu ləhzələrin qədrini bilib yaşayırsa, dan işığına – məcazi mənadakı münəvvər danlara gedib çatacaq. Uzaq kimi duyulan bu danlar isə durmadan axmaqda olan an və ləhzələrdən ibarətdir:

Bu gün dostlar olsun həm solum, sağım,

Heç nəyi sabaha saxlama, gülüm!

Bəlkə bir an sonra axır qonağım

Olacaq son nəfəs, olacaq ölüm...

Sabaha çox var...

Şərq şeiriyyətində ustadlara ehtiram həmişə yüksək məqamda yer tutub, onların xatirəsinə dərin hörmət-ehtiram bəslənilib. Çünki onların, xüsusən, dahi ustadların yaradıcılığı, həyat, cəmiyyət haqqında fəlsəfi görüşləri, bədii məharəti nəsillər üçün böyük bir məktəbdir. Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən, Hidayət poeziyasında da bu cəhət aydın nəzərə çarpır. Hidayət dünya ədəbiyyatına Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xətai kimi bir çox dahilər vermiş Azərbaycanla fəxr eləyəndə həmin ustadların nə qədər yüksək zirvələr fəth etdiyini, onların qarşısında hər sənətkar özünü sənətkar adlandırmağa cürət etmədiyini, xəcalət hissi keçirdiyini etiraf edir. O cümlədən Hidayət “Nizaminin məqbərəsi önündə” adlı şeirində “Xəmsə” ənənəsinin əsasını qoymuş Nizami Gəncəvinin əlçatmaz məqamına fəxrlə və həvəslə baxır:

Bura qonaq gələn böyük şairlər

Şair olduğunu demir, utanır...

Hidayət həmin şeirinə:

Razıyam,

adicə gözətçi olum

Belə əbədiyyət məqbərəsinə! –

misraları ilə yekun vurur. Burada söz adi gözətçilikdən deyil, daha çox misilsiz irsi göz bəbəyi kimi qoruyaraq, ona toz toxundurmadan yeni nəsillərə çatdırmaq haqqında getdiyini həssas şeirsevər dərhal hiss eləyir.

Hidayət şeirlərinin forması haqqında söz gedəndə şairin dördlük yazacam, səkkizlik yazacam deyə əvvəlcədən hazırlanmış ölçülər əsasında şeir yazmadığının, şair ürəyində doğulan hər bir duyğu, hər hansı məzmun özünə özü forma seçdiyinin şahidi olursunuz. Ona görə də onun yaradıcılığında həm heca, həm də sərbəst şəkilləri, bir ölçü, eyni qəlibə sığmayan sətirlər, daxili qafiyələr axıb gəlir, hər bir şeir özünə uyğun libas, özünə münasib don seçir.

Hidayət şeirlərinin çağdaş özbək şeiriyyəti ilə həmahəng cəhətləri haqqında çox danışmaq olar. Xüsusən, onun məhəbbət, vəfa, həya, sədaqət, mərdlik, düzgünlük, vicdan, halallıq kimi bir sıra mənəvi-ruhi, əxlaqi anlayışlara insani və poetik münasibəti bu iki xalq şeiriyyətinin bir-birinə nə qədər yaxın olduğunu göstərir.

Bax bu nöqtədə türk xalqları poeziyasının, onların hansı torpaqda kök atırsa-atsın – böyük bir çinar timsalında canlandığına, hansı irmaqlardan axır-axsın – nəhəng bir dənizə töküldüyünə iman gətirirsən.

Ən qədim daşbitiklərdən tutmuş Nəvai və Füzuli, Nəsimi və Məşrəb, Babur və Xətai, Abdulla Qədiri və Hüseyn Cavid, Qafur Qulam və Səməd Vurğundan üzü bəri müntəzəm davam edən ənənələrin əbədi olacağına inanırsan.

Xüsusən müstəqillik illərində Daşkənddə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə, Bakıda isə ulu özbək şairi Əlişir Nəvaiyə heykəl ucaldılması, iki xalq arasında bir çox ədəbi-mədəni törənlərin keçirilməsi ənənəsi əzəldən möhkəm olan dostluğumuzun bundan sonra daha da möhkəmlənəcəyini göstərir. Bu cərəyanda isə ədəbiyyatın, o cümlədən, poeziyanın öz yeri, vəzifəsi, öz mövqeyi vardır.

Osman ƏZİM,

Özbəkistanın Xalq şairi

525-ci qəzet.- 2011.- 3 noyabr.- S.7.