“Mən sözlə, dərzi iynəylə işləyən kimi işləyirəm...”

Vağzal... perronda vurnuxan adamlar... Platformadan qatarın altına atılan qadın...

Qatar əyləcinin, sinirləri sıyırıb aparan səsi... Bir anlıq sükut... sonra tükürpədici hayqırtı... və bunu boğan gur tamaşaçı alqışları...

Tamaşa bitdi.

Bayaqkı sükutu xatırlayıram... tamaşaçılar kresloların qoltuqlarından bərk-bərk yapışıblar... səhnəyə tərəf gərilərək, sehrlənmişlər...

...Bu nə idi?.. Son iyirmi ildə ilk dəfəydi mən tamaşaçı zalını bu halda görürdüm... Yanaşı kresloda oturan tələbə qızın, içini çəkərək, ağlamağı məni reallığa qaytardı...

Tamaşaçıların ayaq üstə alqışladıqları aktrisa da ağlayırdı...

– Afaq xanım, heç şübhə yoxdur ki, siz Azərbaycan ədəbiyyatının ən güclü nasirlərindən birisiz. İndi sizi yeni ampluada – psixoloji dramın yaradıcısı kimi görürük...

A.Məsud: – Teatr aləminə gəlişimin əsas səbəbkarı istedadlı rejissor, “Yuğ” Dövlət teatrının bədii rəhbəri mərhum Vaqif İbrahimoğlu olub. Yəni bu gün kimsə: “Afaq Məsudun teatra gəlişi mənim xidmətimdir.” deyirsə, bu belə deyil. İbrahimoğlu mənim 2004-cü ildə yazdığım “Can üstə” hekayəm əsasında pyes yazmağı təklif etdi və mən onun nəzarəti altında eyniadlı pyes üzərində işə başladım. Parlaq bir səhnə əsəri alındı və 2005-ci ildə “Yuğ”un səhnəsində tamaşaya qoyuldu. “Can üstə” pyesi istər toxunduğu mövzu etibarı ilə, istərsə də bədii həlli baxımından, böyük səhnəyə yararlı bir əsər olsa da, İbrahimoğlu ona öz teatrının kiçik səhnəsində – “Yuğ”un estetikasına uyğun müstəsna bir quruluş verdi və sizə deyim ki, möhtəşəm bir tamaşa alındı. Əsər, hekayədə olduğu kimi, bu gün artıq işə yaramayan, lakin yaramağa israrlı olan, onu O dünyaya aparmaq üçün birbaş yatağının üstünü alan Ölüm mələyinin belə qırmağından üsulluca qurtulan köhnə insanla – yaxud, vaxtı ötmüş və bu səbəbdən köhnəlmiş Zamanla Yeninin çarpışması barədədir. Bu gün Milli Akademik Dram teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuş “Qatarın altına atılan qadın” isə – incəsənətin və sənətkarın fövqəladəliyi, sənətkar ömrünə tuş gələn qəzavü-qədər barədədir. Daha dəqiq desəm, sənəti özünə yaşam tərzi seçmiş, bütün ömrünü, şəxsi həyatını teatra, səhnəyə həsr etsə də, son ucda gərəksiz, köhnə əşya kimi küçəyə atılmış istedadlı aktrisa – Gültəkin Sarabskayanın və vaxtı ilə xidmət etdiyi quruluş üçün yazdığı ideoloji əsərlərinə görə yüksək vəzifələr, orden və medallar qazansa da, Zamanın axarıyla öz əsərləri və sınıq şəxsiyyəti ilə heçliyə çevrilmiş, bütün imtiyazlarıyla bir, özünü də itirib evsiz-eşiksiz vağzal sakininə çevrilmiş Yazıçının acı həyat hekayətidir. Əsər eyni zamanda, sənətin, ədəbiyyatın insan ruhunun mentallığına, mənəvi və sosial həyatına nüfuzu barədə – onu saflaşdırıb, ucalda bildiyi kimi, əzib məhv etmək gücünə də qadir olduğu barədədir.

– İlk baxışda adama elə gəlir ki, hadisələr vağzalda vaqe olur. Əslində də, bütün vağzallar kədərli məkandır. Burda gələnlərin sevinci gedənlərin kədərini qarşılayır. Sizin qəhrəmanınız Gültəkin Sarabskaya üçün vağzal açtanadır, ya yolun sonu?..

– Əsərin sonuna qədər tamaşaçı səhnə məkanını həqiqi vağzal kimi qəbul edir və bu, elə belə də olmalıdır. Perrona yaxınlaşmaqda, yaxud uzaqlaşmaqda olan, yaxud zaman-zaman hardansa, yaxınlıqlardan ötüşən qatarların təkər səsləri və fiti, dəqiqədə bir reyslər barədə məlumat verən reproduktorun elanları eşidildikcə, əlləri çemodan və bağlamalarla dolu sərnişinlər perron boyu o baş-bu başa vurnuxduqca, səhnədə həqiqi vağzal atmosferi yaranır... və yalnız tamaşanın sonunda buranın – qəlbi sınıq aktrisanın guya bilet alıb, baş götürüb getmək qərarıyla gəldiyi vağzal yox, hansısa, gizli stixiyasıyla, özündən xəbərsiz gəlib çıxdığı yenə həmin o, üz çevirib getdiyi teatrın özü olduğu bəlli olur. Aktrisa bura özündən xəbərsiz, şüuraltı bir istəklə, indicə başlayacaq “Qatarın altına atılan qadın” tamaşasında özünü qatarın altına atacaq baş qəhrəmanın rolunu oynamağa gəlib və o, axır ki, bu rolu oynamağa müvəffəq olur... o qədər məharətlə oynayır ki, həqiqi ölümünə qovuşur. Gültəkini çarxları altında əzən qatar şərti qatar olsa da, bu qədirbilməz dünyayla xudahafizləşmək üçün onun şərti təkərləri də kifayət edir. Və əlbəttə ki, bura, həyatı zədələr və ağrılar içrə keçmiş Gültəkini nəhayət ki, bu dünyadan qoparıb ayıran əzablı sənət yolunun sonudur. Bura həm də astanadır... Aktrisanın sənət eşqiylə qovuşduğu şirin ölümə – əbədi azadlığa aparan yolun astanası.

– Əsərin leytmotivi – milyardlara sahib olan məmləkətdə insan dəyərsizliyidir. Bu, tamaşanın hər iki baş qəhrəmanının dilindən də eşidilir. “...səltənətlər, bəzəkli skamyalar, İtaliyadan gətirilmiş işıq dirəkləri... ən ucuzu isə insandır!..”

– Əslində, bu, reallıqdır. Bu gün biz bu müdhiş mənzərəylə addımbaşı üzləşməkdəyik. Sivil dünya reaktiv sürətlə müxtəlif inkişaf mərhələləri üzrə siyasi-iqtisadi-sosial və sair göstəricilərlə yüksəliş tempini artırdıqca, hər sahədə bir yarış, bir rəqabət ovqatı yaşandıqca, İNSANIN rifahı naminə işə düşmüş bütün bu qovhaqovun, bu anlaqsız yüksəliş stixiyasının son nəticədə İNSANIN özünü unutduğu... və nəyinki, unutduğu, sürəti və amansızlığıyla ONU, mənim aktrisamın üstündən keçən qatar tək, taptayıb məhv etdiyi görünür. Bu gün bütün dünyada olduğu kimi, bizim məmləkətdə də, küçələrə vurulmuş işıq dirəklərindən və skamyalardan ucuz insan zümrələri yaranmaqdadır... Öz insan xislətini, ruhunu və mənliyini sosial məngənələr axarında çarpışmalarda itirmiş, miskin varolma labirintlərində vurnuxmaq aqibətinə düçar olmuş bu zümrəyə bəzən mənim qəhrəmanlarım kimi, yaradıcı fərdlər, böyük bilik və istedad sahibləri də uğramaqdadır... Ordan qurtulmaq, geriyə qayıtmaq isə elə də asan başa gələn məsələ deyil. İtirilmiş heysiyyət, məhv edilmiş ləyaqət, taptanmış mənlik kimsəyə oralardan salamat çıxmağa imkan vermir... və tamaşa boyu həm Gültəkinin, həm də Xasayın dilindən eşitdiyimiz “insan dəyirmanı” ifadəsi bu acı reallığın möhürünü vurur.

– Şekspirin Hamleti dilemma qarşısında qalır: – Olum, ya ölüm?.. Sizin Gültəkin isə mütləq ölümü seçir. Bunu necə izah edərsiz?..

– Hamlet saraydadır. O, şahzadədir. Üstəlik, onun bir dəstə sadiq aktyor dostları da var ki, içini yandırıb-yaxan yarasının qisasını almaqdan ötrü tamaşa qurub xain əmisini yaralaya bilir. Gültəkin isə həyatının son dayanacağındadır. O, son çıxış yolu kimi vağzalı seçib... gəlib ki, bütün həyatını məhv etmiş bu cəmiyyətdən, onu yararsız əşya kimi küçəyə tullamış teatrından üz çevirib ayrı məmləkətə köçüb getsin. Lakin tamaşanın sonu qocaman aktrisanın faciəsinin son kuliminativ akkordlarını vurur. Məlum olur ki, aktrisanın tamaşa boyu üsyan qaldırıb, baş götürüb getmək qərarıyla gəldiyi vağzal – bayaqdannan lənətləyib nifrətlər yağdırdığı həmin teatr, sənətinin pərəstişkarı sanıb qısındığı həmsöhbəti isə, vaxtı ilə onu yazdığı saxta ideoloji əsərlərində oynamağa məcbur etmiş dramaturqun özüdür. Burda aktrisanın faciəsinin daha qatı çıxılmazlığı üzə çıxır... və o əlbəttə ki, ölümü seçir.

– Tamaşa boyu aktrisa tez-tez, bir vaxtlar oynadığı və sanki həyatında daha onlardan başqa gizlənməyə yeri qalmadığı rollarına girir. Yazıçı da tamaşaçılar kimi, bəzən onun nəyi oynadığını, nəyinsə, həqiqi halı olduğunu seçməkdə çətinlik çəkir. Əsərin əvvəlində aktrisanın dilindən səslənən “Daha doğurçu olmaq istəməyəcəksən!” bəyanatı isə bir növ bu dəyişkənliklərin açarı rolunu oynayır...

– Təbii ki, “doğruçu” olmaq Gültəkin Sarabskaya üçün məşəqqət dolu bir əzabdır. Doğruçu olduqca – yəni özü olduqca, o, artıq bir heçliyə – yalnız obrazların qabığı altında yaşamağa məhkum edilmiş, bu qabığı atdıqda isə, amansız həyatın zədələdiyi ruhu ilə çılpaq qalmış mənasız bir qarıya çevrildiyinin dəhşətini anlayır. Xilas – bütün ömrünü oynamaq arzusuyla yaşadığı rollara girmək və özünü müvəqqəti də olsa, orda yaşatmaqdır... Və burda böyük aktrisanın həqiqi istedadı üzə çıxır. Belə ki, onun əsli ilə, zaman-zaman girdiyi obrazlar arasında çaşbaş qalmış Yazıçı: “Axı siz niyə belə eləyirsiz?.. Sənətinizin gücü imkan vermir ki, hansının rol, hansının siz özünüz olduğunuzu seçə bilim?!..” Bu özünüqoruma instikti tək bir mənim qəhrəmanım Gültəkin Sarabskanın seçdiyi xilas yolu deyil. Müəyyən rollarda və obrazlarda gizlənmək vərdişi bu gün real həyatımızın da sərt döngələrindən salamat çıxmaq üçün işə yarayan özünüqoruma instinktinə çevrilib. Lakin həyat və Zaman amansızlığının olaylarından qorunmaq üçün seçilmiş bu maskalar insanı sosial uçurumlardan qurtarsa da, qəlbləri qorumağa gücü yetmir.

– Doğruçu olmaq istəməməsi ucbatından bəzən o, ruhi xəstə təsiri bağışlayır, bəzən də dərdlərini unudub vaxtı ilə oynadığı, ya oynamaq arzusunda olduğu obrazlara girir. Amma orda çox gizlənə bilmir və yenidən reallığa – öz faciəsinə qayıdır...

– Gültəkin böyük istedada malik, saf qəlbli bir aktrisadır. Lakin cəmiyyət – saxtalığı, diktəni, qondarma qanunlarla idarəçiliyi hədsiz sevən cəmiyyət istənilən təbiiliyi və saflığı saxtalaşdırıb eybəcərləşdirşmək, əzib zədələyib məhv etmək missiyasının daşıyıcısı kimi, Gültəkin Sarabskayanı, eləcə Yazıçı Xasayı da öz “dəyirmanının” boğazına salmağa müvəffəq olub. Xasayın dili ilə desək: “Bu dəyirmanın boğazından salamat çıxan varmı yəni?..” Həmin bu qondarma qanunlarla məhv edilmiş, əslində isə, Yer üzünə insan kütlələrinin mənəvi abadlığı naminə gəlmiş bu işıqlı insanların, millətlərin və ölkələrin mentallığını təyin edən ən yüksək zümrədən – yaradıcı ziyalı zümrəsindən olmaları daha acı kədər doğurur. Müasir dünyanın bu qaçılmaz müdhişliyi tamaşanın digər personajlarının qısa monoloqlarında da özünü büruzə verir. Özünün yetirdiyi qanunlarıyla öz-özünün məhvinə köklənmiş cəmiyyətin, müqəddəs insan ruhsallığının fövqündə at oynatdığı, nəfs və tamah dünyasının xaosu göy gurultuları və şimşək çaxıntıları altında, əli çemodanlar və bağlamalar dolu vağzal boyu vurnuxan, hara getdikləri elə bil özlərinə də bəlli olmayan başıpozuq sərnişin axınlarının qarışıqlığında sezilir...

– Yazıçı, hansı gizli ağrılarıylasa inildəyib dizi üstə çökən Gültəkin Sarabskayadan: “Haransa ağrıyır?..” soruşanda, aktrisa ona: “Saçlarım...” – deyə cavab verir. Saçlar həqiqətən ağrıyırmı?..

– Saçlar əlbəttə ki, ağrımır. Lakin Gültəkin özü demişkən: “Ağrılar var ki, onları gərək ancaq qusasan!..” Gültəkinin də elə ağrıları var ki, onlar insanın hətta ən ağrımayan tərəflərini – saçlarını belə ağrıtmağa qadirdir. Bu, alçaldılmış və taptanmış mənliyin, zədələnmiş qadın xislətinin, puç edilmiş sənətkar ömrünün ağrılarıdır.

– Görkəmli tənqidçi və nəzəriyyəçi alim Yaşar Qarayev belə bir ifadə işlədir: “ağrı yaddaşı.” Müasir tənqiddə ədəbiyyatı “ağrı yaddaşı”nın ifadəsi kimi ilk dəfə Yaşar Qarayev təhlil edir. Heç kim “saçım ağrıyır” demir, “başım ağrıyır” deyir. Saç ağrısı baş ağrısının ekstaz həddidir. Bu anda saçla başı fərqləndirmək olmur. Bu, həm də insan üzüntüsünün son həddidir... Ağrı zəif adam üçün fəlakət, şəxsiyyət üçün özünütəsdiq aktıdır.

Tamaşada bir Fəxri Xiyaban xətti də sezilir. Ora sanki Yazıçının ömrü boyu can atdığı bir yerdir.

– Dediyiniz o Fəxri Xiyaban mövzusu, yəni tanınmışların qəlblərinin dəruni guşələrində son nəfəslərinədək gəzdirdikləri izaholunmaz bir Xiyaban arzusu, yazıçı mövzusuna toxunduğum digər əsərlərimdə də var. Burda da xalq yazıçısı Xasay Dilgir illərin axarıyla hər bir şeyin və hər kəsin ədalətli dəyərini verən Zaman tərəfindən ağır cəzalandırılsa da, görünür ki, artıq şüuraltı yaddaşına hopmuş Fəxri Xiyaban maniyasından azad ola bilmir. Bunu biz onun öz dilindən də eşidirik: “Hər səhər şəhəri dolaşıram... bir də baxıram ki, gedib çıxmışam Fəxri Xiyabana...” Bu Fəxri Xiyaban arzusu artıq müəyyən yaş həddini ötmüş bir çox tanınmışların bir növ “Vətəni və xalqı qarşısında göstərdiyi xidmətlərə görə” umduqları təltiflərin ən sonuncusu və ən gülməlisidir. Və bu mənada ömrünü həmin o xidmətlərdə keçirsə də, son ucda yazdığı cild-cild kitabların yalnız tum bükülülərinə yararlı olan Xasayın düşdüyü bu halı gözlənilən həyat finalıdır. Bu, bəlli bir həqiqətdir ki, incəsənətin bütün növlərinin – rəssamlıqdan tutmuş, bəstəkarlığa, memarlığa, rejissorluğa, aktyorluğa, müğənniliyə, çalğıçılığa, baletə, operaya və sairəyə qədər, məktəbi, müxtəlif səviyyəli təhsil sistemləri mövcud olduğu halda, nə yazıçılığın, nə də şairliyin məktəbi yoxdur. Yəni yazıçılıq və şairlik öyrənilmir, o verilir... və bu səbəbdən, sənətin bu növü ilə oynamaq olmaz. Böyük istedad sahibi olan Gültəkini məhv edən amillərdən biri və bəlkə də ən başlıcası – vaxtı ilə istedadını, yazıçı məsləkini şan-şöhrətə, rahat və firavan həyata dəyişmiş yazıçının həmin o şan-şöhrət, orden-medallar və Fəxri Xiyaban uğrunda yazdığı saxtalıqlar və riya dolu əsərləridir. Və burda tamaşanın üçüncü bir aspekti açılır... Yazıçı – kiçik Yaradan, Aktrisa – Bəndə – yəni onun üçün səhv, ya düz yazılmış taleyin icraçısı funksiyasının daşıyıcısına, tamaşaçı – pis, yaxud, səhv yazılmış bu Yazının Bəndənin həyatı və taleyi üçün hansı təhlükələr və yarğanlar yaratmaq qabiliyyətinin şahidinə çevrilir. Və bu, əslində də belədir. Bu gün cəmiyyətimizin sağalmaz xəstəliklərindən olan milli heysiyyətsizliyimizin, vətəndaş yararsızlığımızın, güc qarşısında əyilmək xislətimizin bünövrəsini qoyan amillərin ən əsaslarından biri də məhz həmin o uzun illərlə yüz min tirajlarla insanlara yedirdilən və yedirdilə-yedirdilə millətin genetik koduna köçürülən, öz ali “Mən”ini oxuduğu ədəbiyyatların müəlliflərinin şəxsiyyətinə bərabərləşdirən, onu məsləksiz, əqidəsiz insan kütlələrinə çevirən həmin bu ədəbiyyatlardır ki, hələ bu günəcən onların altını çəkməkdəyik...

– Gültəkinin faciəsi onun son monoloqunda açılır. “Mən hər gecə intihar edirdim, səhərlər isə yenə teatra – sənin yanına qayıdırdım... axı daha hara gedə bilərdim ki?.. Bu mənasız, məzmunsuz həyatda sığınmağa bir yerim vardımı?..”

– Gültəkin bu dünyaya, yaşamaq və yaratmaq eşqi ilə gəlmiş istedadlı bir qadındır. Seçdiyi aktrisalıq sənəti – özünü, cazibəsinə düşdüyü işığın odunda yandırıb kül etmək stixiyasıyla yaşayan pərvanənin eşqini göz önünə gətirir. Lakin hər dəfə çırpılıb yanmaq istədiyi o işığın, alovun əslində, saxtalıqlar və qurama dolu yalançı işıq görüntüsü olduğunun acı həqiqətiylə üzləşdikcə, o zaman-zaman, məsamə-məsamə öləziyir, sönür... O hər gecə tənha evinə qayıdıb orda intihar edir. Bu, mənəvi intihardır. Aktrisa hər gecə özünü, canına yeridilmiş bütün o saxtalıqlardan təmizləməkdən ötrü öldürməlidir ki, səhərlər yenidən təmizlənmiş ruhuyla öz işığına – teatra qayıda bilsin. Axı o, içini yandırıb-yaxan sənət enerjisini xərcləmədən yaşaya bilməz?!.. O bu dünyaya yalnız bundan ötrü gəlib. Odu ki, belə yaşayır... hər gecə oynadığı tamaşadan sonra evinə qayıdıb orda intihar edir, səhərlər isə yenə teatra qayıdır. Özü demişkən: “Daha hara gedə bilərdi axı?.. Bu mənasız, məzmunsuz həyatda sığınmağa yerimi vardı?..”

– Əsərin kuliminasiyası – həyatını sənətinə qurban vermiş aktrisanın tamaşa boyu özünə sığınacaq yeri kimi seçdiyi Yazıçını nəhayət ki, tanımasıdır. Sarabskaya düşdüyü çıxılmazlıqlar dolu vəziyyətindən qurtulmaq üçün seçib sığındığı “pərəstişkarının” əslində bir vaxtlar onu məhv edən dramaturqun özü olduğunu bildikdə, bu dünyada həqiqətən daha heç bir sığınacağı qalmadığını və son çıxış yeri qatar relsləri olduğunu anlayır və Siz – Dramaturq onu bu yoldan saxlamağa heç bir cəhd göstərmirsiz... bu müdhiş aktı sadəcə, kənardan müşahidə edirsiz...

– Əvvəla onu deyim ki, əsər yazarkən, mən heç vaxt əvvəlcədən nə isə planlaşdırmıram, qurmuram, nədən sonra nə baş verəcəyini, nəyin nə ilə əlaqələnəcəyini müəyyənləşdirmirəm. Sadəcə, o səbəbdən ki, bunu bacarmıram. Hər şey yazı prosesində gəlir. Məsələn, “Can üstə” pyesini yazanda, düşünürdüm ki, finalda əsərin baş qəhrəmanı Qoca öləcək. Çünki hekayədə o ölürdü. Burda isə o ölmədi. Onun əvəzinə, ölümündən sonra gözlərini bağlamaqdan ötrü ucqar rayonların birindən gəlmiş və bütün tamaşa boyu çarpayısının yanında əyləşib ona Yasin oxuyan uzaq qohumu öldü. Yəni sözüm ondadı ki, bu ölümləri mən təyin eləmirəm. Bu, eynilə həyatdakı kimi baş verir. Kimsə ölümün, ya nəyinsə bir addımlığında dayanan o birini, özü də bilmədən, hansısa sirli qanunların hökmüylə ölümdən, yaxud, baş tutmaq üzrə olan hansısa hadisədən yayındırır. Bu, bir növ maddələrin molekulyar tərkibini – zahirən xaotik, əslində isə, saat dəqiqliyi ilə işləməkdə olan molekulların yaşam mexanizmini andıran izaholunmaz bir prosesdir. Burda da belə. Əsəri yazarkən mən Gültəkinin ölümü barədə düşünməmişdim. Onu sadəcə, səhnədən düşürüb aparmalıydılar... O isə qatarın altını seçdi.

– Vağzal... xırda alverçilər, dilənçilər, qəzetsatanlar, öz qatarlarına gecikmiş, yaxud, onlardan düşüb getməyə yer tapmayan insanlar...

– Bura həm də ayrılıq məkanı – insanların görüşüb ayrıldıqları bir yer, yəni yaşadığımız dünyanın kiçicik bir modelidir. Burda hər kəsin öz qatarının gəlmə vaxtı var və tamaşaçılar da öz qatarını gözləyənlərin sırasındadırlar.

– Əsərin əvvəlində “Yazıçı” səhnədə kral Lirin təlxəyini xatırladır, miskinliyi ilə mərhəmət doğurursa da, sonda yalnız təəssüf hissi yaradır.

– O, həqiqətən, yazıqdır. Şan-şöhrət azarının, ideologiyanın zədələyib şikəst etdiyi bədbəxt bir insandır. Onu da bilirəm ki, harda olsa da, bizim məmləkətdə, ömrü boyu böyük vəzifələrdə çalışmış, cild-cild kitablar yazmış, neçə-neçə orden-medallarla təltif olunmuş belə bir adamın əslində, evsiz-eşiksiz vağzal bomjuna çevrilməsi bir o qədər də real məsələ deyil. Bax bu, mənim həllimdir. Mənim Yazıçım burda ona görə evsiz-eşiksizdir ki, o, yazıçı məsləkini şan-şöhrətə dəyişdiyi səbəbindən Böyük Ədəbiyyat ərazisindən qovulub... və ona görə acdır ki, ömrü boyu yazdığı cild-cild əsərlərinə görə dünyanın bütün nemətlərini qazansa da, oxucu sevgisi qazana bilməyib. Və bu, əslində də belədir. Oxucu sevgisi qazanmayan yazıçı – dilənçidir. Ədəbiyyat ərazisindən qovularsa, o bomja çevrilir.

– Bir qədər də Tum satan qadın barədə... Əsərdə o biri personajlar kimi onun da faciəsi görünür. O Gültəkini tanıdıqda tum qazanını unudub aktrisanın səhnə geyimləri ilə dolu çemodanına cumur, ordan çıxardığı uzunətəkli paltarı əyninə geyinib Hamletin Ofeliyasını oynayır...

– Olsun ki, o da nə vaxtsa aktrisa olub. Yaxud, ola bilər, xor ifaçısı olub. Tum satan qadın Gültəkinin ayrı bir variantıdır. O da pərvanədir. Amma xırda, boz ləçəkli cücüdür. Bir qədər istedadsız, iddiasız. Onun həyatı da, olsun ki, amansızlıqlar, ya laqeydliklər ucbatından məhv olub. Gültəkinlə rastlaşarkən, sanki onun köhnə yaralarının közü qopur və o, hər şeyi unudub, tum satdığı vağzalın ortasında “Hamlet”in Ofeliyasını oynayır... Satdığı tum qazanını bir kənara qoyub, Gültəkinin çamadanından çıxardığı səhnə libaslarından birini əyninə geyib kədərli monoloq söyləyən bu qadının tamaşasına yığışanlar – onu vaxt ilə bu hala salmış, indi də tamaşasına yığışıb bir ucdan, tum bükülərini taraş etməklə məşğul dən həmin cəmiyyətin özüdür. Bu epizod tamaşanın quruluşçu rejissoru Mehriban Ələkbərzadənin tapıntısıdır. İnsan ağrılarına laqeyd cəmiyyətin çıxılmaz mənəviyyatsızlıq girdabına düçar olduğunun bariz nümunəsidir.

– Tamaşada zahirən heç nə baş vermir, heç bir ənənəvi hadisəçilik yoxdur. Baş qəhrəmanlar tamaşa boyu səhnədən getmirlər... nə dekorasiya, nə kostyumlar dəyişilir. Və tamaşaçını iki saatdan artıq bir vaxtı gərginlikdə saxlayan nədir?.. Klassisizmin müasir forması?.. Tamaşa boyu zal nəfəsini belə dərmirdi... Əksəriyyəti gənclər olan belə bir auditoriyanı sizcə, tamaşa nə ilə özünə bağlamağa müvəffəq oldu?..

– Səmimiyyəti ilə. Bizim teatrımızda, elə ədəbiyyatımızda da həmişə çatışmayan – həmin bu səmimiyyət olub. Ağrılar da oynanılıb. Axı ağrını necə oynamaq olar?.. O yaşanmalıdır. İstər yazıçı qələmində, istərsə də aktyor ifasında. Burda da beləcə, oyun yoxdur. Həyatı oyunlar içrə keçmiş aktrisa tamaşasaçıyla daha oynamır. O həqiqi yaralarını və onlardan sızan qanını nümayiş etdirir... bununla da tamaşa zalının gizli yaralarının sanki ağrısını ovudur... Təsadüfi deyil ki, qocaman aktrisanın faciəsindən bəhs edən bu tamaşaya baxan hər kəs: “Bu əsər mənim haqqımdadı...” – deyir. Və sizə deyim ki, tamaşaya iki və hətta dəfələrlə gələnlərin sayı da az deyil. Görünür ki, öz ağrılarıyla çıxılmazlıqlar dolu tənhalığını yaşayanlar burda özlərinə həmdərd, üstü qaysaq bağlamış gizli yaralarına məlhəm tapırlar. Hər tamaşanın sonunda insanlar tamaşa salonunu, baş rolun ifaçısı Kəmalə Hüseynova isə səhnəni göz yaşlarsız tərk edə bilmirlər... Burda qəribə bir katarsis baş verir. Aktrisanın intiharı, içləri qəddar həyat tələbləri içrə düyünlər atmış insanların kütləvi intiharına – insan ruhunun qənimi olan bütün maneələrdən və zədələrdən qurtuluş aktına, nəhayətsiz insan azadlığının, onun hələ də içində qoruyub saxladığı müqəddəs “Mən”inin qələbəsi aktına çevrilir...

– Sənətkarlıq – fədakarlıqdır. Dünyanın ən ağır döyüş meydanı olan ağ kağızla üzbəüz oturan yazıçının məsuliyyəti, kətan qarşısında durub rənglərin dolaşığından başını itirən rəssamın təəccübü, səslərin hay-küyündən beyni uğuldayan bəstəkarın ritm axtarışları – bu, əsil fədakarlıq deyilmi?.. Böyük rus tənqidçisi Belinski deyirdi ki, incəsənətin bütün növlərinin əsasında ədəbiyyat, böyük Söz sənəti dayanır. İlahidən insanlığa ən dəyərli sərvət kimi əta olunan Söz nəhayət ki, sizin əlinizdədir. Onun nəyi sizi cəzb edir – mənası, işığı, yoxsa, hərarəti?

– Desəm ki, bu gün daha məni sözün heç nəyi cəzb etmir, bəlkə də sizə qəribə gələcək. Amma bu, həqiqətən belədi. Açığı, mənim bir yazıçı kimi, sözün özünə heç vaxt elə bir aludəçiliyim olmayıb. Bir o qədər də çoxlu söz ehtiyatım yoxdu və ədəbiyyatda da sözçülüklə aram yoxdu. Fikri bəzəyib düzəyib, naxışlar vurmaqda bir məna görmürəm. Düşünürəm ki, əsas məsələ – fikrin mümkün dəqiqliklə çatdırılmasıdır. Qoy lap qəzet cümlələriylə olsun. Mən sözlə, dərzi iynəylə işləyən kimi işləyirəm. Yəni onu əlimin altında nadir hallarda hiss edirəm. Bu mənada, iynənin işığı, ya hərarəti dərzini nə qədər cəzb edə bilirsə, söz də məni bir o qədər cəzb edir. Yəni söz mənim üçün köməkçi vasitədir və mən il-ildən sözlərlə daha rahat işlədiyimi hiss edirəm. Bax, əsas məsələ budur.

Söhbəti apardı –

filologiya üzrə fəlsəfə elmləri doktoru Elmira Əlizadə

525-ci qəzet.- 2011.- 5 noyabr.- S.18-19.