Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Əsərləri Üçüncü cild (1915-1916)

Nəşrin redaktorları: prof. Şamil Vəliyev və elmi işçiSamir Mirzəyevdir.

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

“Qardaş köməgi” nəşri münasibətilə

Milli fəlakət qarşısında milli mətbuatımızın ittihadını göstərən bir “Qardaş köməgi” qəzetəsi nəşr olundu.

Rusiya müsəlman və türk mətbuatında “Qardaş köməgi”nin nəşri bundan sonra bu qəbildən nəşr olunacaq qəzetələrin birincisini təşkil edəcəkdir. Hətta “Qardaş köməgi”nin birinciligi yalnız Rusiya dairəsində qalmıyıb, ehtimal ki, bütün İslam aləminə dəxi şamil olur.

Qardaş köməginin mündəricatını burada tənqid və ya təqriz edəcək degiliz. Bu vəzifə hər halda bizə, yəni bu qəzetənin mühərrir və naşirləri olan Bakı müsəlman qəzetəçilərinə aid degildir. Az vəqtdə – üç-dört günün ərzində sansorun ən qatı və diqqətli şəraitini nəzərə alaraq, bu qədərini bacara bildik.

Qəzetənin satışı da müvəffəqiyyətlə keçdi. Qafqasiya müsəlman mətbuatı üçün görülməyən bir “tirac”la nəşr olundu. Nüsxəsi 10 qəpikdən olmaq üzrə on mindən fəzlə dağıdıldı.

Fəqət məsələnin əsil əhəmiyyəti nə qəzetənin şəraiti-mövcudə daxilində tərtib verilən mündəricəsində, nə də onun satışındadır.

Doğrudur ki, mündəricatı qəzetəçilərimizin iqtidari-təhririyyəsini və satışı xəlqimizin hissiyyatı-milliyyəsini göstərmək üçün birər dəlil ola bilər. Fəqət bununla bərabər işin ən ümdə cəhəti bizə görə mətbuatın iki-üç günlügə olsun öz xüsusiyyətlərini, bənliklərini unudub milli işdə birlik göstərmələrində və özlərinin bir amala, bir məqsədə xidmət etdiklərini nümayiş etdirmələrindədir.

Xəlqimizin bir qismi aid fəqtlərdə qəzetəçilərimiz arasında vaqe olan münaqişati-qələmiyyə və müşazehati-fikriyyəni, naşirlərimiz miyanında vaqe olan rəqabəti-ticariyyəni nəzərə alaraq mətbuat haqqında dün bir fikir bəsləməkdə idi. Bu fikri bilənlər hər nə qədər əksərən işlərin həqiqətinə yetişməkdən aciz əvamlar olsa da, içlərində qəzetəçilərin bəzən pək lüzumsuz və yersiz olaraq yekdigərlərinə qarşı vaqe olan təcavüz və tərzilərindən dilgir və narazı olanlar da yox degildir.

Oxuculardan bir qisminə anlatmaq müşkül olurdu ki, qəzetələrin adi vəqtlərdəki ixtilafına baxmıyınız. Mətbuatın ixtilafından zərər gəlməz. Bu gün müxtəlif gördügünüz qəzetələr, yarın lüzum gəlirsə, milli bir müsibət, milli bir məsələ qarşısında müttəhid və müttəfiq olurlar. Mətbuat tərəfdarlarının bu müdafiəsi ilə razı olmayanlar vardısa əvvəlki gün “Qardaş köməgi” nəşr olunduğu zaman yəqinən ki, təslim olmuşlardır.

İştə “Qardaş köməgi”nin ən böyük həmiyyəti bu nöqteyi-nəzərdəndir. Buna görə də “Qardaş köməgi”nin çıxdığı gün əməlpərvər cavanlarımız üçün müstəqil bir gün təşkil eləmiş idi. Qəzetə moizələri miyanında bir çox müəllimləri, mühərrirləri, aktyor və tüccarları da görərdiniz. Bunları namüsaid, soyuq və “xətər”li bir havada küçə-küçə dolaşıb da biri iki şahıya qəzetə satdıran şey iştə bir tərəfdən zavallı hərbzədələrə hüsni-mərhəmət, digər tərəfdən də “milli məsələlərdə ittihad” fikrini gözlərə göstərmək idi.

Əsası çürüməmiş, xəstəliyi müalicənapəzir bir halə gəlməmiş olan millətlər öylədirlər. Adi vəqtdə aralarında bir çox ixtilaflar olur, müxtəlif məslək və firqələrə bölünürlər. O məslək və firqə ərbabi yekdigərləri arasında bəhsləşiyor, çənəboğaz oluyor, hətta dögüşüyorlar da... Fəqət bu ixtilaf heç də qorxunc degildir. Biləks ictimai – əməliyyəsincə mühəqqəqdir ki, millət tərəqqi etdikcə əfradi – millətin elm və səvadi artdıqca aralarındakı məslək ixtilafları da çoxalır. Məslək ixtilafının çoxluğu tərəqqi və təməddünün şahidi sayılır. Fəqət bu şərtlə ki, millətin ümuminə xaricdən bir bəla gəldigini duyunca bu ixtilaflar unudulub da məzkur məsələdə bütün firqə və məslək ərbabi ittihad edə bilsinlər.

Avropanı bürümüş müharibə bütün dövlətlərlə bərabər ayrıca bir dövlət təşkil etməyib də böyük bir dövlətin kiçik bir cüzini təşkil edən millətlər üçün böylə ümumi məsələ və ümumi təhlükələr çıxardı. Bunun nəticəsində də dövlətlər və millətlər arasında mövcud olub da ən barışmaz düşmən sayılan firqələrin bu gün müəssir bir lövhəyi-ittihad vücudə gətirdiklərinə tamaşa ediyoruz.

Baxınız Rusiya firqələrinin ittihadinə, baxınız qonşularımız ermənilərə, gürcülərə: sinif, firqə və məslək münaziati hələlik bir kənarda qalaraq hər kəs ümumqüvvətlə milliyyətini qorumaqda və millətə gələ biləcək təhlükələrə qarşı müttəhid bir surətdə köks gərməkdədir.

Bizdə ixtilafdan çox şikayət edilər. Fəqət bən bizdə məəttəəssüf ixtilaf olmadığına mütəssüfəm (məqsəd hər bir qərəz və mərəzdən mübərra və əqidə və məslək ixtilafıdır, şəxsi ixtilaflar degil) “İxtilaf əmti rəhmə” kəlamının qəsd etdigi ixtilaf – yəni ictihad və fikir ixtilafı – bizdə necə ki, lazımdır daha kök salmamış. Demək ki, yuxarıda zikri keçən aləmi – ictimai nöqteyi – nəzərindən daha arzu olunur bir pilleyi – təməddinə irməmişiz.

Böylə bir pillədə olmayan millətlər, bəzi əqidə və ictihad üzündən məslək və firqələrə ayrılmayan millətlər, bu böyük vaqeələr qarşısında lazım olduqda dəxi güclüklə anlaşıb birləşə bilərlər. Çox çətinliklə nə yapacaqlarını, haradan tutacaqlarını kəsdirə bilərlər.

“Qardaş köməgi” vasitəsilə vaqe olan mətbuat ittihadi bu xüsusda bizə ümidlər veriyor. Bu əsər göstəriyor ki, hər nə qədər müntəzəm təşkilati – fikriyyə və ictimaiyyəyə malik degilsək də, bir millət olaraq yaşamağın bədbəhəyatını dərk etməkdən dəxi aciz degiliz. Şan və şərəf həmkarlarımız... iki gün əvvəl vaqe olan təşəbbüsləri ilə göstərdilər ki, fövqəladə mühüm və tarixi bir mövqedə vəqtin iqtizasını dərkdən aciz degildirlər.

Fəqət könül arzu edirdi ki, bu idrak müvəqqəti və ani bir nümayiş ilə qalmayıb, daimi olaraq millətimizə rəhnümalıq etsin.

Mətbuatın nə kibi bir qüvvə təşkil elədigini ərbabi-mətbuata söyləyəcək degiliz.

Fəqət bunu buradaca qeyd etməliyiz ki, biz müsəlmanlar arasında artıq mətbuat başqa millətlər nəzərindəki əhəmiyyət və etinanı qazanmaq üzrədir. Yetər ki, mətbuatı idarə edənlər, saf bir niyyət və ali bir məqsədlə ruhlansınlar və böylə ruhlu bir surətdə oxucularına xitab etsinlər.

Bəzi mütəfəkkirlərcə imdiki zaman artıq söz zamanı degildir. Fəqət, səmimi olub da ürəkdən degilən ciddi söz heç bir zaman əhəmiyyətini itirməmiş və bundan sonra da itirməyəcəkdir. Hələ bu kibi həyəcanlı zamanlarda böylə əqidəli bir sözün yapacağını ehtimal ki, heç bir qüvvəyi-zahirə də yapamaz!...

“Qardaş köməgi” vasitəsilə göstərdigimiz ittihad və səmimiyyət bu ali xislət, qoy mətbuatda çalışanlarımıza rəhbər olub da milli və ümumi məsələlərdə əbədi bir ittihadımızı mucib olsun.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 13 mart 1915, №885

Namüsaid – köməksiz

Münaziət – söz davası, mübahisə

Mübərra – təmiz

Əfifə – saf, namuslu

Qəsd – istək, niyyət

Qüvveyi-qahirə – cəbr edən qüvvə

Bayram təəssürlərindən

Bu ilki novruzun müsəlmanlar üçün başqa bir şəkildə gəldigini “İqbal” bayram günü nəşr olunan nüsxəsində qeyd etmişdi.

İmdi artıq bu başqalığın nə kibi bir xüsusiyyət aldığını nəzərdən keçirmək lazımdır. Həssasiyyət və doğru təsəvvür edə bilmək nöqteyi-nəzərindən böylə bir mütaliənin vəqti keçmiş sanılsa da, mütaliə olunan dairənin genişliginə nəzərən bunun sırası əsil imdi gəldigi təsdiq olunar.

“İqbal”ın hərbzədə müsəlmanlar qismi diqqətlə oxunmuş, hər bir tərəfdə bu ilki Novruzun başqa bir rəng aldığı və bu rəngin nədən ibarət olduğu yəqinən görülmüşdür.

İştə sizə bircə nümunə:

Gəncədə möhtərəm xanımlar toplanmış, şəhri məhləsincə bölmüş və hər səmtə adamlar təyin olunmuş ki, bayram günü gəzib şənliklər əvəzinə hərbzədə müsəlmanlara təxsis olunan nəzirləri yığsınlar.

Moskvadakı müsəlman tələbələri icazəli olmaq üzrə bir novruz məclisi qurub burada ciddi bəxşlər etmiş və aralarından könüllülər çıxaraq hərbzədələrə müavinətə gedəcək heyətə qoşulmaq üçün Qafqasiyaya getməgi təhti-qərara almışlar.

Bibiheybətdə görüş məclisi qurularaq əmələ arasında pul toplanmış.

Balaxanıda təməddün məktəbində yenə o qəbildən bir məclis əmələ gəlmişdir.

Balaxanı həvəskarları novruz münasibətilə xüsusi bir teatro tamaşası düzəldərək hasilatını hərbzədələrə vermişlər.

Bakı cəmiyyəti-xeyriyyəsi tərəfindən hər il qurulan görüş məclisinə böylə bir xüsusi rəng verilmişdir.

Tiflisdə ilk dəfə olaraq qurulan bayram görüş məclisi kəza müsəlman hərbzədələrə məxsus olunmuş və Tiflis üçün görülməyən maddi və mənəvi bir müvəffəqiyyətlə keçmişdir.

Müsəlman mətbuatının ömründə ilk dəfə olaraq bir ittihad əmələ gələrək Bakı qəzetəçiləri ümumi əməklərilə “Qardaş köməgi” qəzetəsini nəşr etmiş və bu qəzetəni Qafqasiya müsəlman qəzetələrindən ötrü qeyri-təbii olan bir miqdarda satmışlardır.

Şamaxıda yenə bu xüsusa aid olmaq üzrə bir teatro tamaşası göstərilmiş, böyük bir müvəffəqiyyət hasil olmuşdur. Qazaxda da kəza!...

Və qeyrə, və qeyrə...

Fəqət bütün bu təzahürat içində bir hadisə vardır ki, bir nöqteyi-nəzərdən – Qafqasiya millətlərinin qonşuluq hüsnü-rəftarları nöqteyi-nəzərindən – həqiqətən də vaqe olan xüsusiyyətlərin ən dəgərlisi, şahkaridir.

Bu öylə bir dəgərli vaqeədir ki, onun mislini olsa-olsa, yalnız “Qardaş köməgi”nin nəşri təşkil edə bilər.

Bu ilki novruzun qəlblərə ilqa elədigi dəhşətəngiz təsəvvürlər miyanında çox böyük əhəmiyyət verdigimiz bu vaqeə qorxu və həyəcanlar içərisində hasil olan ən parlaq bir ümid şöləsidir.

Məqsədim gürcü qonşularımızın bu novruz münasibətilə Bakı müsəlman mətbuatına çəkdikləri təbrik teleqraflarıdır.

Baharın özü kibi saf və aydın olan gürcü qəlbinin şairanə ilhamı və səmimanə hissiyyatı ilə yazılan bu teleqraflarda “qardaş müsəlman milləti”nə böyük bir qəlb ilə, nə ali bir hiss məvəddətlə təbrik olunuyor.

Nə də hüsni-təsadüf: müsəlman mətbuatı milli bir fəlakət qarşısında, hərbzədə müsəlmanlara müavinət məqsədilə birləşmiş, müttəhid qüvvə ilə yeganə bir qəzetə nəşr etməkdə ikən Tiflis teli qardaşlıq və həqiqi qonşuluq müxabiqələrini gətiriyor. Bu müxabirlər ayrı-ayrı idarələrə çəkildikləri halda, ümumi qəzetənin “Qardaş köməgi”nin ən görkəmli bir yerinə dərc olunmaqla, oxucuların gözləri ilə bərabər ən qəlbi hissiyyatlarını da oxşayır.

Gürcü qonşularımız nə qədər istiqanlı dostlar olduqlarını yalnız bu teleqrafları ilə degil, Bakı görüş məclisində “Nicat” tərəfindən – yenə novruz münasibətilə tərtib verilən Şərq müsamirəsində və bilxassə Tiflis görüş məclisində göstərdikləri əlaqeyi-dastanələri ilə də göstərmişlərdir.

Gürcü qəzetələrinin şairanə cümlələrlə ibraz elədikləri hissiyyatı eyniylə gürcü mötəbəranının Tiflisdə “Yeni klub”da söylədikləri təbrik nitqlərində də oxuyuruz.

Qafqasiya millətlərinin hüsni-münasibəti tarixində səbt olunacaq bu teleqrafların birisində degilirdi ki: “Baharın parlaq və ruhnəvaz bayramı ilə müsəlman cəmaətini kəmali-hərarətlə təbrik və müsəlman ziyalılarının ölkəmizin cəmi millətlərinin rifah səadəti uğrundakı əməl və arzularının tezliklə hasil olmasını təmənna ediyoruz”.

Arzumuz örtülü bir şey degildir. Arzumuz bütün Rusiya millətləri, bilxassə Qafqasiya millətləri ilə bərabər bir millət olaraq yaşamaq, kimsəyə əziyyət verməmək və kimsədən əziyyət görməmək surətilə böyüyüb artmaq, öz təməddünimizi, öz milliyyətimizi güdərək, qoruyaraq keçinmək, eyni zamanda da bu həqləri bütün Qafqasiya övladları üçün və bütün Rusiya xəlqi üçün lazımlı görməkdən ibarətdir.

İştə gürcü qonşularımızın bizim üçün təmənna etdikləri də budur. Və zənn edəriz ki, hər hanki bir milliyətə mənsub olan mütərəqqi, əqli və dərrakəsi başında olan bir məarifməndin dəxi bundan başqa arzusu və öz qonşuları həqqində bundan ayrı bir təmənnası olamaz.

Təbiətdə bahar ancaq qışın ardından gəliyor. Bütün dünya ilə bərabər Rusiya dəxi tarixi bir qış keçirmək üzrədir. Əlbəttə, bunun ardından da bir bahar gələcək. Gürcü qonşularımızın teleqraflarında və göstərdikləri münasibətlərində bulunan səmimi bir hissiyyat bütün Qafqasiya millətlərini idarə edəcək olursa, şübhəsiz ki, əziz Qafqasiyamız dəxi gələcək o baharın feyzlərindən məhrum qalmaz.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 19 mart 1915, № 890

Təəssür – mütəəssir olma

İlqa – təsir

Məvəddət – sevgi, məhəbbət

Bəzi yazılar münasibətilə

“Kavkasskoye slovo” qəzetəsi yalançı mühərririnin yazdığından keçən nüsxələrimizdən birində bir neçə sətr yazmışdıq. Bəzi qanı isti olanlarımız hətta bu kibi böhtançılara o qədər nazikanə yazı yazanı kafi görməmişlərdi. Bunlarca bu növdən olan füzulların burunları ovulmalı ki, bir də həqlərini bilsinlər.

Fəqət bizcə bir yazıçı üçün nəzakətlə də olsa, “yalan diyorsın” ixtarı “burun ovmaq” qədər vardır.

Binaənileyh türk əsirləri həqqində müsəlman mətbuatına istinadda bulunan “bu mühərrir” haqqında biz yazdığımızdan artığını təkrara lüzum görmüyoruz.

Fəqət bu gün təhlil eləmək istədigimiz “bəzi yazılar” başqa növdən olan yazılardır.

Keçənlərdə müsəlman mətbuatından çox naqis olaraq rusca mətbuatına keçən iqtibaslara dayanaraq Bakıda nəşr olunan rusca qəzetələrin mühərrurlərindən birisi müsəlman mətbuatının bir nüsxəsinə bir az əql ögrətmiş və təshihdə bulunmuş idi.

Əvvəlcə mühərririn mövzui-bəhs elədigi iqtibaslarla oxucularımızı aşina etməliyiz ki, mətləb açılsın.

“Qardaş köməgi”ndə Ömər Faiq Əfəndinin “Ümidsizlik” ünvanı ilə bir məqaləsi vardı. Bu məqaləsində Faiq Əfəndi kəndilərinə xas olan bir həssasiyyətlə bütün təbəqə və siniflərimizin ətalət və hərəkətsizligindən şikayət ediyor və bunların hamısını bir yas və peşimanlığa tutulmuş gördügündən ümidvar olmağa və var qüvvətlə çalışmağa dəvət ediyordu – bu bir.

Təqribən ay yarım bundan müqəddəm “Sədayi-həqq” qəzetəsində müsəlmanların rus hökumətinə olan mərbutiyyətlərini mütəsəvvür “Biz kimik” ünvanında bir məqalə dərc olunmuşdu. Məqalənin müqəddiməsində Rusiya müsəlmanlarının Rusiya hökumətinə sadiq olmalarını zikr edərkən, hətta mövcud əqillərindən dolayı tərəqqipərvər ruslar nəzərində belə həqir görüldükləri qeyd olunmuşdu.

Məqalə mühərririnin böylə bir müqəddimədən məqsədi nə olduğu dəxi məəttəəssüf anlaşılmaz bir halda qalmışdı. Çünki, məqalənin ziəlmüqəddiməsini senzor cənabları mərhəmətsizcəsinə çıxarıb atmış və məqalə dümbəridə çıxmışdı.

İştə “Sədayi-həqq” qəzetəsinin bu dümbüridə məqaləsi Tiflisdə nəşr olunan fövqüzzikr “Kavkazskoye slovo” tərəfindən tərcümə və şəhrimizdə nəşr olunan “Baku” qəzetəsinə də haman nəql olunmuşdu. Və nədənsə tərcümə və nəql olunarkən məqalənin başına nə kibi bir qəza gəldiginə heç də iltifat olunmayıb rusca qərelərə səhih əleyhza bir məqalə kibi təqdim olunmuşdu – bu da iki.

İştə bu iki fəqərədən bilaistifadə “Baku” mühərrirlərindən Startsev güni-gününə yazdığı “Müşahidat”larından birində bir az da müsəlman mətbuatı ilə məşğul olmuşdur.

Startsev ad vermədən əvvəlcə “Ümidsizlik” məqaləsindən bəhs etmiş, demişdir ki, müharibə ilə bağlı olan vaqeələr hər halda müsəlmanları ümidsizləşdirəcək bir halda olmadığından sahibi-məqalənin rəngləri qəlizləşdirməsinə ehtimal gediyor.

Bunu söylədikdən sonra mühərrir biləks müsəlman cəmaəti arasında bədbinligi degil, nikbinligi mucib hərəkətlər göründügünü söyliyor və dəlil olaraq “pək sönük və ruhsuz olan” müsəlman mətbuatından imdi fikirli məqalələr və düşüncəli səslər eşidildigini göstəriyor.

Demək ki, artıq müsəlman xəlqincə də bir hərəkət, bir cünbuş görünüyor. Müsəlman mətbuatı da emali-fikr ediyor. Bu isə ümidvər bir hadisədəir.

Ümidvər olan bu hadisənin təhlilinə keçincə Startsev “Sədayi-həqq” qəzetəsinin yuxarıdakı fəqərəsindən bilaistifadə vaqe olan fikir hərəkətinin bir az azarlı olduğunu təşxis ediyor, diyor ki:

“Bəzi müsəlman qəzetələri müsəlmanların rus tərəqqipərvər qismindən ayrılıqlarını ayrıca qeyd edərək, bunu bir növ özlərinə iftixar da ədd ediyorlar”.

Böylə bir nəzərin səhv və günah olduğunu mühərrir cənabları ayrıca qeyd etməkdədirlər.

Əlbəttə, böyük bir günahdır ki, ümumi bir vətəndə yaşanıb da o vətənin istiqbalını hakim olacaq ünsürlərlə dostluq degil, biganəlik edəsən.

Heç şübhəsiz ki, bütün sair millətlərlə bərabər Rusiya müsəlmanları dəxi bu vəqtə qədər Rusiya üzərində əhrai hökumət edən qaidə və qanunlardan tamamilə razı degildirlər. Fəqət narazılıqla bərabər, əlbəttə, Rusiyadan naümid də degildirlər. Çünki, Rusiyanın böylə qalma həqqini və hər bir cəhətcə tərəqqi edib rus xəlqinin tərəqqipərvər xəlqi istədigi kibi idarə olunacağını ümid etməkdədirlər.

Milləti-məhkumə mətbuatı olmaq həsbilə güman etməyiz ki, müsəlman qəzetələri arasında Startsevin əndişə etdigi cərəyanə tabe bir qəzetə və ya məarifmənd bulunsun. Müsəlman qəzetəçiləri və müsəlman məarifməndləri pək əla biliyorlar ki, onlara bir millət olaraq yaşamaq imkanı Rusiya tərəqqipərvərləri ilə bərabər olduqları zaman hasil olacaq. Bunu dərk etmək üçün son sənələrin tarixini təhlil etmək və Rusiya ictimaiyyətinin rəviş və təkamülünü gözdən keçirmək kafidir.

Rədd etməyiriz ki, yeni inkişaf etmiş olan fikir və düşüncə cərəyanı doğru kölgəsini solunca bir çox kəcvəclərdən keçmək məcburiyyətindədir. Və şübhəsiz ki, müsəlman xəlqində doğan ictimai fikirlər dəxi böylə bir qanuna tabedirlər. Fəqət rusiyalı olmaq və Rusiya daxilində yaşamaq fikrinə gəlincə, müsəlmanlar arasında o qədər də böyük bir məslək fərqi yoxdur. Kəndi millətini, mədəni istiqlalını şəxsiyyəti-milliyyə və diniyyəsini mühafizə etmək şərtilə Rusiya müsəlmanlarının amalı haman böyük və şövkətli Rusiyanın azad və hüquqlu bir üzvünü təşkil etməkdir və müsəlman məarifməndlərindən bilxassə qəzetəçilərdən kimsədən ötrü məchul degildir ki, böylə bir arzu ancaq rus xəlqi tərəqqipərvər qisminin hüsni-təvəccöh və müzahirəti ilə hasil ola bilər. Bu hüsni-təvəccöh və müzahirəti xələldar edəcək hər hankı bir hərəkəti-təsəvvürə uymaq Startsevlə şərik oluyoruz ki, günahdır, müzürrüdür.

Fəqət, Startsev cənabları da qəbul etməlidirlər ki, yanlış və naqis tərcümələr üzərinə bir heyətin və ya bir millətin mütbuatı həqqində bu, ya o fikri hasil edib də təhqiq kifayət edəcək vəsilədən bizzat məhrum olan oxuculara müəyyən bəzi təlqinlərdə bulunmaq dəxi o dərəcədə günah və o dərəcədə müzürrüdür.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 20 mart 1915, №891

Mərbutiyyət – bağlığıq

Dümbüridə – quyruğu kəsik

Emal – meydana gətirmə

Rəviş – hərəkət, cərəyan

Müzahir – aydınlaşdıran,

kömək edən

“Yəhudi istiqlalı”

Millət ölmüyor. Milli ideal, milli istiqlal fikri daima yaşıyor. Ölmüş, bitmiş millətlərin təkrar dirildigi də uzaq degil. Yaxın tarix də şahiddir. Dirilmək və bir millət şəkil və heyətinə girmək, hələ millətin ən kamil şəkli-xariciyyəsi olan müstəqil bir hökumət təşkil etmək təsəvvüründən olduqca uzaq olan yəhudilik belə “ərzi-moyud”ini özünə qaytarmaq ümidindən qalmayır.

Millətlərin ənvai-təsəllütlərə, cürbəcür təzyiq və sıxıntılara giriftar oluduğunu görən səmimi hisslər vardır ki, istiqbaldan naümid olub da “Yəhudi kökünə” düşəcəgizmi? – deyə sovuq bir ah çəkərlər.

“Yəhudi kökünə düşənlər” degil, yəhudilər özləri ilə milli bir istiqbal, bir istiqlal gözliyorlar. Müharibə bir çox ümidlərlə bərabər xəyaldan ibarət olan “sionizm” fikrinə bir az daha gərmiyyət veriyor.

Yəhudilərin min sənələrdən yer və istiqlallarını qeyb edib ruyi-ərzə dağıldıqları məlumdur. Əvam və qədim yəhudilərcə təkrar bir yəhudi padşahlığı vüzudə gələcəgi təsəvvürsüz degil idi. Fəqət, bu Allahın öz məşiəti və öz himayəsi ilə olacaq. Yəhudinin öz əlindən isə bir şey gəlmiyəcək idi. Fəqət, bir çox ağır ömürlər keçirdikdən sonra yəhudilərin oxumuşları dinnən mühafizə olunan bu istiqbal ümidinə elmi və fənni bir şəkil verdilər. Əslən Avstriya yəhudilərindən olub da qəzetəçiliklə məşğul olan Teodor Kirtel 1896-cı ildə bir kitab nəşr etdi.

Bu kitabda mühərrir böyük bir imanla yəhudi istiqlalı haqqında bəyani-mütaliə edib Fələstində bir hökuməti-israiliyyə vücudə gətirilməsini təşviq ediyordu. Sion Tursina adına nisbətlə mühərririn vücuda gətirdigi bu yəhudi millətpərəstliginə sionizm degilirdi. 1897-ci ilin intəhasında sionistlərin Bazel şəhərində bir yığınları oldu. Öz məqsədlərini hasil edə bilmək üçün sionistlərin vasitələri bundan ibarətdir:

1) Fələstini yəhudi mülkədarları, əkinçiləri, sənətkar və tarcirlərilə iskan etdirmək.

2) Dünyadakı bütün yəhudiləri olduqları məmləkətlərin qanuni mövgibincə təşkil olunan cəmiyyətlər və ittifaqlar vasitəsilə birləşdirmək.

3) Yəhudi millətinin mərifəti-qövmiyyə və milliyyəsini inkişaf etdirmək və bir millət olduğu fikrini özünə bildirmək.

Sionistlik cərəyani bilxassə Şərqi Avropada, Rusiya, Qaliçiya və Rumıniya məmləkətlərində rəvac tapmışdı. Halbuki, Almaniya yəhudiləri bu fikir və təşkilatı rəsmən protesto edib rədd etmişlər və böylə bir təşəbbüsü öz alman vətənpərəstlikləri üçün bir təhqir, eyni zamanda da Fələstin hökuməti fikrini xam bir xəyal saymışlardı.

Almaniya yəhudilərinə rəğmən Avstriya ilə sair məmləkətlərdə yaşayan yəhudilər, Amerikada bulunan musəvilər Kirtelin meydana atdığı fikri təqib etdilər və yəhudilərin yeni bir gözətləmələrilə doğru gətirən bu fikir tez bir zamanda Rusiya və Polşa yəhudiləri arasında külli tərəfdarlar qazana bildigi kibi, sionizm təşkilatı da Amerika, Fransa və İngiltərə yəhudi sərvətdarlarının himayəsi ilə külli pullar toplaya bildi. Və haman yuxarıda zikr olunan vasitələrlə məqsədləri yolunda çalışmaya başladılar. Sionistlər haman Fələstində yer almaq, oralarda iş açıb birləşmək fikri kəmali-surətlə işə buraxıldı. Ətrafdan yəhudilər Fələstinə köçməgə başladılar. Rusiyadan dəxi buraya bir çox yəhudilər köçməgə başladılar. Bu məqsədlə təşkil olunan xüsusi yəhudi bankları Fələstinə köçənlərə təhsisat verib kömək etdilər. Bir zaman Rusiya hökuməti özü dəxi bu cərəyanə müvafiqət etdi. Fələstinə köçənlərlə işi olmadı.

Az zamanda Fələstində kiçik də olsa bir yəhudi müstəmləkəsi vicudə gəldi. Yuxarıda degildigi kibi xüsusi surətdə vücuda gətirilən banklar yəhudi əkinçilərinin işini yüngülləşdirmək məqsədilə onlar üçün ziraət makinaları gətiribdilər. Ərazinin sulanması üçün lazım gələn maddi müavinəti əsirgəmədilər və haman xüsusi surətdə dair olunan komisyon idarələri təşkil olunub Fələstin yəhudilərinin məhsulunu Avropa bazarlarına apardılar. Yəhudi şərabi, yəhudi malı deyə reklamlar çıxardılar. Digər tərəfdən də Fələstin müstəmləkəsini məktəb şəbəkələri ilə doldurdular. İbtidai məktəblərlə bərabər yəhudi gimnaziyası belə təsis etdilər. Az zamanda Fələstində yəhudilərin ədədi yüzdə onu buldu. Osmanlı hökuməti dəxi sionistlərin bu təşəbbüsünə müqabil durmadı, kəndilərinə təzyiq etmədi. Böylə ki, türk hökumətindən gördükləri hüsni-münasibətə müqabil sionistlər son yığınlarının birində bütün dünya hökumətlərindən darğın və küskün olduqlarına dair qətnamə çıxarırkən, Türkiyənin yeganə ədalətpərvər və həqiqi insaniyyət dostu bir dövlət təşkil etdigini məzkur qətnamələrində qeyd etdilər.

Fələstindəki xristian və müsəlman ərəblər yəhudilərin bu hülulindən o qədər xoşlanmasalar da, zahirdə öylə böyük bir etirazında dəxi bulunmadılar.

Bir yandan bu surətlə təşəbbüslərində davam etməkdə ikən, digər tərəfdən də yəhudi sionları və dünyanın ən nüfuzlu qəzetələrinə yolları olan musəvi qəzetəçiləri gərək Amerikada və gərək Avropa əfkari-ümumiyyəsi məvvacihəsində Fələstin təşəbbüsünü təqviyə edib dururdular.

“İqbal” vasitəsilə də nəql etdigimiz bəzi nəşriyyatdan anlaşılır ki, böyük Avropa müharibəsinin hər hankı donmuş fikir və hissiyyatları belə təhrik edən təsir ilə yəhudi sionistligi dəxi qəti bəzi təşəbbüslərə girişmişdir. İtaliyada xüsusi bir komitə təşkil olunaraq Fələstində yəhudi hökuməti vücuda gətirmək məsələsi bu komitə tərəfindən mətbuat səhifələrinə belə keçirilmişdir.

İtaliyada vaqe olan nəşriyyat üzərinə Rusiya qəzetələrindən “Russkoye slovo” hər nə qədər məsələyə bir az əhəmiyyət verib də Rusiyada olan yəhudi mütəfəkkirlərinin rəylərini ögrənmişsə də, mətbuat tərəfindən məsələyə o qədər böyük bir əhəmiyyət verilməmişdir. Çünki, rus əfkari-ümumiyyəsi şimdi öz məsələləri ilə daha ziyadə məşğuldur.

Fəqət bəzi nəşriyyata nəzərən yəhudi mütəşəbbisləri bu xüsusda İtaliya hökuməti ilə İngiltərə hökumətlərinin razılıqlarını almışlar. Başqa hökumətlər kəza bu fikrə yardım edəcəklərmiş.

Fələstin Türkiyə ərazisindəndir. Şübhəsiz ki, Türkiyə ilə hali-hərbidə olan İngiltərənin Türkiyə başına bir yəhudi məsələsi daha çıxaracağı təbiidir. Başqa dövlətlər də kəza bu və yaxud başqa bir siyasi mülahizələrlə yəhudilərə bəzi vəd və növbədə də buluna bilərlər. Fəqət, bu vədlərlə daha Fələstin hökumətinin vücudpəzir olacağını ümid etmək doğru olamaz. Buna pək maddi və nazik düşünən yəhudi əqli də əlbət iktifa etməz. Müharib və ya qeyri-müharib dövlətlərin rəy və mütaliəsindən ziyadə burada düşünüləcək bir xüsus vardır ki, o da Fələstinin özündəki şəraiti-ictimaiyyə və həqayiqi-tarixiyyə və coğrafiyədir.

Yəhudilərin Fələstində ancaq yüzdə on bir cüzi təşkil etdiklərini nəzərə alan müstəşriq Krımski böylə bir fikrin yəhudi səltənətinin vücudini hüsni-ədalətə və hikməti-ictimaiyyəyə müvafiq görmədigi halda, sionistlər, biləks böylə bir fikrin qövldən-felə çıxarılacağı haqqında ümid bəsləməkdədirlər. Onlar bu ümidləri ilə bərabər gözəl fikirlər də bəsliyorlar: Fələstin hökumətinin təsisilə dünyayə əhya olunmuş yeni bir millət gələcək, bu millətin istedad və qabiliyyəti sayəsində isə mədəniyyəti-bəşəriyyə bir çox girənbəha şeylərə malik olacaqdır...

Fəqət, nə bu, ya o dövlətin verdigi vədə, nə də şairanə xülyalar, əlbəttə, daha yəhudi padşahlığı bayramının axşamında olduğumuzu düşünmək üçün bizə həqq verməz. Fəqət, bütün bu təşəbbüslər bizə milli ruhun ölməz olduğu ilə milli istiqlal fikrinin sönməz bir nur, müqəddəs bir atəş olduğunu göstərir.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 22 mart 1915, №892

Ərzi-moyud – həsrət çəkilən ölkə

Ənvai-təsəllüt – yaxasını əldən buraxmama

Gərmiyyət – istilik, səmimiyyət

Ruyi-ərz – yer üzü

Məşiət – istək, arzu

İskal – məskən salma

Hülul – daxil olma

Məvvac – tərəddüd edən

Əhya – dirilmə, bərpa etmə

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 12 noyabr.- S.26-27.