Türkiyə, mən sənin nəyini sevdim?!.

“İllər-düşüncələr” dəftərindən

Bu xatirələr-düşüncələr mənə çox əzizdir, həmişə xatırlayıram, hərdən yaxın adamlara danışıram və elə epizodlar yada düşür – danışanda maraqla dinlənilsə də çox vaxt aparır.Ona görə bundan sonra danışmamaq üçün yazmaq qərarına gəldim.Maraqlanan sağ olsun, – oxusun.Maraqlanmayan sağ olsun, – oxumasın.Və Tanrı hər ikisindən razı olsun.

1986-cı ilin mart ayıydı. Azərbaycan SSR Dövlət Mətbuat Komitəsinin sədri Nazim İbrahimov mənə bildirdi ki, Ankaraya getməyə hazırlaşın – 24 aprel Uşaq Ədəbiyyatı bayramında Sovetlər Birliyini təmsil edəcəksiniz.

Gözlənilməz şad xəbər idi.

O vaxtlar mövcud qadağalar rejiminin iki qardaş millətə çox “həssas münasibəti sayəsində” Azərbaycan ziyalıları Türkiyəyə rəsmi tədbirlərə demək olar, ya dəvət almırdılar, ya da göndərilən dəvətlər Moskvada gizlədilirdi.

Səfər üçün lazım olan sənədləri (anket, iş yerindən xasiyyətnamə, tərcümeyi-hal və s.) hazırlayıb təqdim etdim və bundan sonra da unutmayacağım heyrətamiz bir məlumat məni çox düşündürdü: daha dərindən “rentgendən” (o vaxtlar KQB yoxlamalarını el içində belə adlandırırdılar) keçirilmək, daha dəqiq rəy almaq üçün sənədlərimi İrəvana göndərirdilər. İki il qabaq İrəvandan köçsəm də!

Dedim: “Babam, məni anadan olduğum gündən başlamış ta otuz səkkiz il İrəvanda yoxlayıblar, o illərdə həm SSRİ-nin, həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın yüksək mükafatlarını almışam, neçə dəfə xaricdə olmuşam, əgər bir “naxoşluq” tapsaydılar, bunlar olmazdı”.

Dedilər: “Qayda belədir”.

Dedim: “İki ildir mən Bakıda yaşayıram, məsul vəzifədə işləyirəm. İki il bəs etmirmi mənim kimi sadə tərcümeyi-halı olan bir insanı elə buradaca “rentgendən” keçirməyə?”

Dedilər: “Yox, kifayət deyil, qayda belədir”.

Dedim: “İrəvandan neçə dəfə xarici ölkəyə getmişəm, elə Bakıya köçəndən iki ay öncə – Ermənistan Mədəniyyət Nazirliyinin xüsusi səyyah qrupunun rəhbəri kimi Çexoslovakiyada olmuşam... Qrup rəhbərlərini Mərkəzi Komitənin katibliyi təsdiq edir. Yəqin ... orda məni kifayət qədər yoxlayıblar...”

Dedilər: “Fərqi yoxdur, yenidən yoxlanılmalısınız, rəsmi cavabı gəlməlidir”.

Dedim: “İrəvan nə müddətdə cavab verməlidir?”

Dedilər: “Bir aya”.

Bu gün də xatırlayıram: səfərə həvəsim soyudu. Düşündüm ki, texniki baxımdan da bu, mümkün olmayacaq. İki-üç həftə sonra isə bu səfəri unutdum. Ancaq, görünür, belə süni problemləri yaradanlar unutmamışdılar. Beynəlxalq tədbirə 3-4 gün qalmış Mərkəzi Komitənin Xarici əlaqələr şöbəsinin məsul işçisi Surxay Həsənov zəng çaldı:

– Büro (Mərkəzi Komitənin Bürosunu nəzərdə tuturdu – H.) bu gün Sizin Ankaraya getməyinizə razılıq verdi. Sabah Moskvaya uçmalısınız. Bilet alın, əgər çətindirsə, Mərkəzi Komitənin bronundan ayıra bilərik.

– Bəs Ankaraya uçuş havaxtdır? – soruşdum.

– Üç gün sonra.

Bir az rahat oldum. Çünki səfərin baş tutacağına inanmadığım üçün hazırlığı dayandırmışdım.

Üç gün Moskvada qalacağımı biləndə düşündüm ki, elə hazırlıq işləri var – orda da aparmaq olar.

SSRİ Dövlət Nəşriyyat Komitəsindən Tatyana zəng çaldı:

– Mehmanxananız “Zvyozdnaya”dır. Gözəl hoteldir, teleqüllənin yanında, – zarafatından da qalmadı, – bu hoteli Sizə elə-belə seçməmişik. Yazıçılar gərək ulduzlara yaxın olalar.

Əmin olmaq üçün Tatyanadan da soruşdum:

– Bəs Ankaraya uçuş havaxtdır?

O da təsdiqlədi:

– Üç gün sonra.

Tamam rahat oldum.

Ertəsi gün “Zvyozdnaya”ya çatan kimi birinci mərtəbədə – qeydiyyat bölməsindəcə mənə dedilər: “Dövlətnəşrkomdan zəng çalmışdılar, xahiş etdilər – gələn kimi onlara telefon açasınız”.

Nömrəyə qalxıb Tatyanaya zəng çaldım:

– Xahiş edirəm, tez Dövlətnəşrkoma gələsiniz. Ankaraya uçuş sabahdır.

Sonra məlum oldu ki, sabah sübhdən.

Üç-beş dəqiqə sonra tənəffüs başlayırdı.

Taksi çağırıb, Dövlətnəşrkoma yollandım.

Dövlət Komitəsindəki söhbətlər, “yoxlamalar”, sorğu-suallar, “imtahanlar” yeniyetməlik çağlarımda əsgərliyə aparmağa hazırlamaq üçün ilk dəfə hərbi komissarlığa çağırıldığım günü yadıma saldı. “O kabinetə keç”, “bu kabinetə buyur”... Bütün “kabinetlərdən keçəndən” sonra SSRİ Dövlət Nəşriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin (qurumun bütöv adı beləydi) Boris Nikolayeviç Pastuxovun qəbuluna işin axırında düşdüm.

Pastuxov ixtisasca mühəndis-texnik olsa da, müxtəlif siyasi-ideoloji məsul vəzifələrdə “bişmiş” partiya-hökumət funksioneri idi. Sədr təyin edilənədək uzun illər komsomol işində olmuşdu, Sovet komsomolunun birinci vəzifəsinədək yüksəlmişdi. Bu yüksək postu tutduğu üçün “təbii” olaraq SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Mərkəzi Komitənin üzvü idi. Altıncı il idi Dölət Komitəsinin sədri təyin edilmişdi və bu özünəməxsus sahənin problemləri ilə az-çox tanış ola bilmişdi.

Söhbətimiz gözlədiyimdən xeyli çox – 35 dəqiqə çəkdi. Əvvəlcə Bakı haqda, kitab mədəniyyətimiz barədə maraqlandı, “Gənclik” nəşriyyatının fəaliyyəti ilə bağlı suallar verdi. Son vaxtlarda Azərbaycanda kitab işindən razı olduğunu dedi və uşaqlar, yeniyetmələr üçün ədəbiyyat çapında müsbət dəyişiklikləri də unutmadı, hətta... məni bir az təriflədi də.

Hərdən stolun üstündəki kağıza baxırdı. Görünür – məni qəbulu ilə bağlı ona xüsusi arayış təqdim etmişdilər. Sonra gəldi mətləb üstə: amiranə, eyni zamanda çox ehtiyatla danışırdı. Sözünün canı: səfər boyunca diqqətli olum, ordakı abı-havanı, bizə münasibəti dərindən öyrənim. Guya elə-belə, təbəssümlə, sözgəlişi dedi ki, əgər arzu etsəniz, səfərdən qayıdanda da görüşə bilərik.

“Əgər arzu etsəniz?!” Çox ehtiyatla, eyni zamanda çox nəzakətlə deyilmiş ifadə. SSRİ boyda imperiyanın naziri ilə görüşməyi kim arzulamazdı ki?! Amma nə üçün özü dəvət edir? İlk dəfəydi SSRİ nazirinin qəbulunda olurdum. Kabinetə daxil olanacan həyəcanlı idim, düşünürdüm – bir-iki saat tez məlumatım olsaydı, əvvəlcədən özümü hazırlaya bilərdim – sakit olum, həyəcanlanmayım, az danışım (səfər öncəsində nə danışmalıydım? Onu dinləməliydim). Amma hər şey qəfildən oldu, SSRİ Dövlətnəşrkomuna gələndən iki saat sonra bildim ki, sədr məni qəbul edə bilər... Bütün “hazırlıqları” kabinetləri “gəzə-gəzə” öz içimdə bir saata “keçməli” oldum.

Sualları çox oldu, mənsə çalışdım özümü soyuqqanlı aparım və səmimi cavab verim. Çöhrəsində narazılıq əlaməti yox idi. Böyük kabinetinin qapısınacan gəlib (qarşılayanda otağının yarısınacan gəlmişdi) məni yola saldı. Ayrılanda sadəcə “do svidaniye” dedim.

Qəbul otağına çıxan kimi katibə ayağa qalxıb nəzakətlə bildirdi ki, xüsusi şöbəyə gedin, Sizi yoldaş filankəs (soyadını unutmuşam) filan mərtəbədə, filan nömrəli otaqda gözləyir.

Xüsusi şöbəyə? Hə, yadıma düşdü, hələ mənə xarici pasport verməyiblər. Saata baxdım. Altıya az qalırdı. Rəsmi iş vaxtı bitmək üzrəyidi. Düşündüm ki, imza atıb, pasport almaq çox çəkməz.

Yoldaş filankəs tipik “koqebeşnik” ədasıyla qarşıladı məni. Qarşıma sıx intervalla yazılmış iki səhifəlik kağız qoydu və sakit tonda, lakin amiranə tərzdə: “oxuyun, imzalayın”- dedi. Mən də onun “öz ədasıyla” cavab verdim, bir sətrini də oxumadan imzaladım və qabağına qoydum. Çaşdı, sifəti pörtdü, lakin üzə vurmamağa çalışdı. Yeni bir kağız qoydu qabağıma, bu dəfə daha amiranə, daha sərt tonda, həmin sözlər: “oxuyun və imzalayın”.

Oxumadım və imzaladım.

Daha özünü saxlaya bilmədi:

– Nə üçün oxumursunuz?!

– Sizə mənim bu kağızları oxumağım lazımdır, yoxsa imzam?

– Həm oxumağınız, həm də imzanız...

– Mən yazıçıyam, baş redaktoram, bilmirəm orada özümü necə aparmalıyam? Belə “qiraətləri” təhqir kimi qəbul edirəm. Əksinə də mümkündür: bu kağızları burada iki-üç dəfə oxuyaraq, “müdrik kəlamlardır!” – deyib, ora gedəndən sonra özünü başqa cür aparanlar da tapılır. Sizə hansı lazımdır?

Söz tapa bilmədi, fağırlaşdı, sadəcə “təlimat belədir” söylədi, imza atıb xidməti pasportumu aldım və “xüsusi şöbədən” çıxandan sonra nədənsə ona yazığım gəldi, düşündüm ki, yaşlı adamdır, onunla kəskin davrandım... (Qabağa gedib onu da deyim ki, xidməti pasportumun beş illik müddəti olsa da, səfərdən dönən kimi həmin filankəsin otağına gedib pasportu ona qaytarmalı idim və qaytardım da. Sovet rejimi vətəndaşının xarici pasportunu (özü də xidməti!) qoymurdu ki, özündə qalsın).

Dövlətnəşrkomdan çıxan kimi özümü Qorki (indiki – Tver Bulvarı) küçəsindəki əmanət kassalarından birinə yetirdim (beş-on dəqiqə ləngisəydim bağlanacaqdı), cibimdəki rubllarımı ora qoydum, sonra bərbərxanaya çatdım, bir az ləngisəydim bərbərxanalar da bağlanacaqdı, sonra taksiylə “Zvyozdnaya”ya...

Uçuş sübh tezdən idi...

“Şeremetyovo” hava limanında nəhəng SSRİ uçağına (“TU-154”) əyləşəndə heyrət məni götürdü: o boyda salonda cəmisi 4-5 nəfər sərnişin vardı. Uçağın marşrutu “Moskva-Ankara-İstanbul” idi və o nəhəng hava gəmisi Ankarada yerə enəndə təyyarədən... yalnız mən düşdüm (uçaqda qalan 3-4 sərnişin İstanbula uçurdu). Stüardessa təkcə mənə təşəkkür etdi, ona yalnız mən dedim: “Sağ olun”. Və trapın pillələriylə enə-enə qəribə bir fikir keçdi başımdan: “Allah, sənə min şükür, bir dəfə də məndən ötrü bu boyda uçaq yerə endi”. Sonralar xidməti işlərlə bağlı xüsusi reyslərlə çox uçmuşam müxtəlif ölkələrə, şəhərlərə, bəlkə elələri var – unutmuşam, ancaq iyirmi beş il bundan öncə baş tutan o qəribə, maraqlı uçuş bütövlüklə yaddaşıma həkk olunub və ömrüm boyu unudulan deyil.

Ankara hava limanında məni SSRİ-nin Türkiyə Respublikasındakı Səfirliyinin müşavir-elçisi Vladimir Solouxin qarşılayırdı. Diplomatiya protokolunda müşavir-elçinin nəşriyyatın baş redaktorunu qarşılaması çox yüksək ranq idi. Onun idarə etdiyi “Fort” avtomobilinə əyləşib şəhərə tərəf gəldikcə ətrafda nə varsa – heyranlıqla baxmaqdan doymurdum. Hər şey mənə cazibədar, yeni və əziz idi. Və o qədər də xoş olmayan bir “doğma” hava da məni vururdu – altmışıncı illərdə Bakının hava limanından şəhərə gələrkən özünəməxsus neft-mazut havası kimi. Fikirləşirəm: bu, nədir, axı, Ankarada neft yoxdur. Bəlkə də səbirsizlik edib Vladimirdən soruşuram. Vladimir bildirir ki, Ankaraya hələ qaz çəkilməyib, mazut, kömür yandırılır və bu, onun havasıdır. İçimdə elə bil bir tel qırılır: “Bu boyda ölkənin paytaxtına hələ qaz çəkilməyib?”

Vladimir soruşur ki, necə hoteldə qalmaq istəyirsiniz? Yüksək kateqoriyalı, yoxsa adi? (Səfər büdcəsində “yüksək kateqoriyalı hotel” üçün kifayət qədər vəsait ayrılmışdı). Deyirəm: “Adi olsun və sərgi yerinə yaxın, elə olsun ki, sərgiyə getmək üçün maşın çağırmayım”. Vladimir deyir: “Mən eləsini sifariş vermişəm: rahat və sərgiyə yaxın”.

“Evquran” hotelinə gəlirik.

Vladimir məni otağacan yola salır, ayrılanda:

– Krantdan su içməyin, soyuducuda var, havax əlavə lazım olsa bu telefonun dəstəyini qaldırıb deyin, gətirəcəklər, – söyləyir.

O vaxtacan bir sıra xarici ölkələrdə, çox hotellərdə olsam da ilk dəfəydi eşidirdim ki, krantdan su içmək olmaz.

Ondan sonra xarici ölkələrə yolum düşəndə hotelə daxil olan kimi məni müşayiət edənlərdən soruşardım: “Krantdan su içmək olar?”

O illərdə uşaqlıq, yeniyetməlik çağları dağlarda keçən mənim kimi – zəngəzurlu üçün şəhərdə krantdan su içməmək dağlarda bulağın gözündən, kəhrizin özündən su içməmək kimi bir məhrumiyyət idi. Ancaq artıq uzun illərdir ki, Bakıda da, dünyanın çox şəhərlərində də nə krantdan su içirəm, nə də bulaqlara, kəhrizlərə əlim çatır.

O da yadımda qalıb və unudulmur, “Evquran”a ayaq basan kimi Vladimir elə dedi.

Beynəlxalq Uocuq Ədəbiyyatı sərgisi 1924-cü ildən böyük Mustafa Kamal Atatürkün təşəbbüsü ilə əsası qoyulan, ölkədə geniş miqyasda dövlət səviyyəsində hər ilin 24 aprelində qeyd edilən Uocuq bayramının tərkib hissəsiydi və SSRİ ilk dəfəydi bu tədbirə dəvət almışdı. Moskva dəvəti Bakıya ünvanlamışdı və Azərbaycan SSR Dövlət Nəşrkomunun sədri Nazim İbrahimov “Gənclik” nəşriyyatının baş redaktoru olduğumu nəzərə alıb, sərgiyə getməyə məni təqdim etmişdi. Yeniyetməlik çağlarımdan arzuladığım səfər ilk dəfə yüksək səviyyədə baş tutmuşdu.

Atatürk meydanında keçirilən geniş miqyaslı beynəlxalq sərgi professional səviyyədəydi. Sərgidə dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrinin nümayəndələri iştirak edirdilər. Mənim hədsiz marağım Türkiyə, ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya Federativ Respublikası və digər bu tipli sırf kapitalist ölkələrinin sərgi guşələrinə – ədəbiyyatına, kitab nəşri mədəniyyətinə idi. Türk qardaşlarımızın və qonaqların marağı sərginin Sovet bölməsinə yönəlmişdi. Bölmənin önü həmişə doluydu, Ankara universitetlərində rus dilini öyrənən uşaqların əlindən tərpənmək olmurdu. Onlar məndən kitablar xahiş edirdilər, deyirdim ki, sərgi bağlananda verəcəyəm. Ancaq səbrləri çatmırdı, bəziləri, özləri dediyi kimi, 5-10 kitabı “çalmışdılar”.

SSRİ-nin Türkiyə Uümhuriyyətindəki səfiri Vladimir Lavrov sərginin açılışına gəldi. O uşaqlar səfiri rus dilində ittihamedici suallara tutdular:

– Nə üçün bizlə görüşmürsünüz?

– Mənim elə səlahiyyətim yoxdur. Gərək iki ölkə arasında müvafiq razılıq ola, sonra...

– Bəs nə üçün Yevgeni Yevtuşenko gəlib bizlə iki saatlıq görüş keçirdi, – uşaqların sadəlövhlüyü suallarından görünürdü və səfir cavablarını sanki günəbaxan tumu çırtladılğı sayaq asanlıqla verirdi:

– Yevtuşenko kimdir? Şair. Vəzifəsiz. Müstəqil. Bəs mən? Səfir.

Sonra səfir sərginin SSRİ bölməsindəki ən qiymətli kitablardan birini – məşhur rus klassik və Sovet rəssamlarının əsərlərinin reproduksiyaları toplusunu Böyük Britaniyanın səfirinə bağışladı. Ayrılanda mənə:

– Biz görüşəcəyik,– dedi.

SSRİ-nin bölməsi Moskvada hazırlanaraq Ankaraya göndərilmiş və mən gələnədək qurulmuşdu. İlk öncə sərgidə o vaxtlar “Sovet xalqları ədəbiyyatı” adlandırılan xəzinədən, türk dünyasından və Azərbaycandan bəhs edən bircə ədəd də olsun kitabın gözə dəyməməsi diqqətimi çəkdi. Bu barədə Vladimirə dedim. O da təəssüfünü gizlətmədi. Mən “Gənclik”in və digər nəşriyyatlarımızın bəzi suvenir, nəfis nəşrlərini özümlə götürmüşdüm. Səfirdən soruşdum ki, bu kitabları sərgiyə qoymaq olar? O, məmnuniyyətlə razılıq verdi. Sərgidə türk qardaş-bacılarımız üçün ən maraqlısı o kitablar idi. Əlbəttə, iradlar, hətta gözlənilməz ittihamlar da olurdu və bunlar məni çox narahat edirdi.

Heç yadımdan çıxmır: ucaboylu, ziyalı görkəmli, orta yaşlarında olan bir kişi sərgidəki haqqında danışdığım Azərbaycan dilində olan kitabları nəzərdən keçirəndən sonra çox əsəbi halda mənə üz tutdu:

– Əlifbanı niyə dəyişdilər?

Mən zarafata saldım:

– Birinci dəfə deyildi ki, dəyişirdik? Öz əlifbamızı itirəndə belə olur.

– Dəyişdilər ki, bizi birdəfəlik ayırsınlar?

– Xeyr, yalnız bizim əlifbamız dəyişmədi, Sovetlər Birliyindəki bütün xalqlar... ikicə xalqdan başqa.

Kişi sərt sualını yenə təkrarladı. Sakitcə:

– Bizi əlifbalarla ayırmaq olmaz. Ortaq dilimiz, mədəniyyətimiz, tariximiz, mənəviyyatımız, psixologiyamız... – dedim.

Gördüm hissə qapılıram və mənim köməkçilərim – səfirlik əməkdaşları pörtərək sözlərimə qulaq kəsiliblər (Vladimir də, onlar da türkcə təmiz danışırdılar).

Kişinin narazılığı bir az soyusa da, tam keçmədi və xudafizləşmədən uzaqlaşdı.

Kişi haqlıydı. Ona nə dedimsə – səmimi dedim, ancaq bircə sözü onda deyə bilmədim və o mühitdə deyə bilməzdim: “Səbriniz olsun. Ona tərəf gedirik. Zamana ehtiyac var...”

İllər keçdi. Türkiyənin Uümhur Başqanı Süleyman Dəmirəl Çankayada müstəqil Azərbaycanın Prezidenti Heydər Əliyevin şərəfinə verdiyi ziyafətdə Dəmirəlin köməkçisi o kişini mənə təqdim etdi, əvvəllər millət vəkili olmuş, məsul vəzifələrdə işləmiş, adı – Kamran bəy...

Prezident köməkçi dedi:

– Ziyalı insandır, milliyyətçidir, yazarların əsərlərini çox oxuyar, Sizi də sevir. Kitabınızı mən ona bağışladım, çox bəyəndi.

Yəqin mənim “Doxsanıncı il” kitabımı nəzərdə tuturdu.

– Biz köhnə dostlarıq, – dedim.

Az dəyişmişdi, o vaxtlar dövlətdə yüksək post tutmurdu, görünür, nüfuzlu ziyalı olduğu üçün dəvət olunmuşdu Prezidentlərin ziyafətinə.

O, məni – daha doğrusu, 1986-cı ilin Hidayətini tanımadı.

– 1986-cı ilin apelində, Uocuq Ədəbiyyatı sərgisində Siz məni ittiham etdiniz. Mən bəzi cavablar verdim, ancaq bir sözü sizə deyə bilmədim və onda deyə bilməzdim: “Səbriniz olsun, zamana ehtiyac var...” İndi görürsünüz, müstəqilik, əlifbamız da eynidir.

Yadına düşdüm. Qucaqladı məni, göz yaşlarını saxlaya bilmədi.

Mən də kövrəldim.

– O vaxt gözlərinizdən, davranışınızdan oxudum ki, qətiyyətli, milli ruhlu gəncsiniz və bu səviyyəyə gəlib çatacaqsınız, ona görə Sizlə ərkyana davrandım, – söylədi.

Olayı qısaca ətrafımızdakılara danışdım. Onlar da təsirləndilər.

HİDAYƏT

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2011.- 30 noyabr.- S.4.