Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Əsərləri Üçüncü cild

(1915-1916)

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Avstriya əhvalı

Müharibə başlayandan bəri biz haman Avstriya sındı, Avstriya qoşunları əsir düşdü deyə, varid olan xəbərlərə adət etmiş kibiyiz.

Avstriyalıları hər kəs dögüyor. Ruslar da, serblər də, hətta serblərin ən yorğun düşdükləri bir anda belə Avstriya korpuslarını məhv və talan edə bilmək üçün özlərində qüvvət və cəsarət buluyorlar.

Avstriyanın müxtəlif millətlərdən təşəkkül edən və buna görə də zəif olan ordusu etilafi-müsəlləs dövlətlərinə bilxassə Rusiya məhfəli-siyasiyəsinə Ümumavropa müharibəsinin həll olunacaq nöqtəsini nişan verməkdədir. Məsələ həll olunsa haman Avstriya təriqilə həll olunacaqdır. Bu dügünün açılacaq nöqtəsi oradadır. Binaənileyh Avstriya Qaliçya tərəfindən yeriməkdə olan müzəffər rus ordularının təsiri və hər daim Avstriyaya qarşı diş bülövləməkdə olan İtaliya ilə Rumıniya dövlətlərinin təhdidi altında ehtimal ki, müharibələrlə xüsusi bir sülh əqdinə yanaşar deyə düşünülür və bu münasibətlə də hərdən bir Avstriya sülh arzu ediyor, deyə qəzetələrdə xəbərlər nəşr olunub duruyor.

İtaliya ilə Rumıniyanın Avsriyaya qarşı aldıqları şübhəli vəziyyətlərlə rus ordusunun haman Macarıstana tərəf etməkdə olduğu Avstriyada bəzi həyəcanlara səbəbiyyət veriyor və bu münasibətlə zahirdə böyük bir çaxnağa dəlalət edən bəzi xəbərlər bütün iqtari-aləmə nəşr olunuyor. Bu xəbərlərin tacı məqamında bulunanı isə son teleqraflar vasitəsilə alınan Ber Xetvaldın istefası xəbəridir.

Qraf Ber Xetvald çoxdan bəri Vyana hökumətinin xariciyyə nəzarətində bulunub bu məmləkətin siyasətini idarə edən zatdır.

Ber Xetvald Avropa müharibəsinin müsəbbibi ədd olunmaqdadır. Çünki etilafi-müsləscə Avropa müharibəsinin səbəbini təşkil edən Avstriya ultimatumuni qraf Ber Xetvald tərtib etmişdi. Serbiyaya qarşı verilən utlimatum olduqca şədidül-məsul olub məzkur dövlətə fövqəlhədd bir “qulaq burması” vermək məqsədi ilə tərtib edilmişdi. Bu ultimatum üzərinə müzakiratə girişmək istəyib məsələni sülhən yatırtmaq üçün çalışan siyasilərə qarşı o zaman Ber Xetvald olduqca sovuq rəftar edib dediginin nüstündə bərk duracağını və Avstriya dövləti qərarının dəgişməz bir qərar olduğunu hər kəsə, bilxassə ruslara qarşı hiss etdirmişdi. Hətta diplomatların fəzlə “dindirib danışdırmalarına” məruz qalmamaq üçün Ber Xetvald işləri müavininə tapşırıb Vyanadan çıxmış və müraciət etməkdə olan diplomatlara qarşı Ber Xetvaldın müavini olduqca sovuq bir əlaqə göstərməkdə bulunduğundan rus nümayəndəsi knyaz Şerbakovun: “rəftarınız müvafiqi-nəzakət degildir” – deyə etirazı varid olunca heç qırpınmadan: “Manafei-dövlət iqtiza etdigi zaman nəzakət də gözlədiləməz” cavabını vermişdi.

Diyorlar ki, Ber Xetvaldın bu dərəcədə inad və israrı ancaq rusların müharibə etməyəcəgi həqqindəki etiqadından iləri gəliyormuş. Bunun böylə olduğunu sonradan vaqe olan əhval ilə isbat etmək istiyorlar. Ber Xetvaldın inadı sayəsində siyasət aləmini böyük bir həyəcan qapladığı və almanlarla ruslar qəti-münasibat dərəcəsinə gəldikləri sırada Ber Xetvaldın qalxanı atmaq dərəcəsinə gəlmiş və rus səfarətinə müraciətlə müzakiratə girişə biləcəgini bildirmişsə də, artıq iş-işdən keçmişdir.

İştə bu surətlə Avropa müharibəsinin səbəbi-rəsmisi ədd olunan qraf Ber Xetvald imdi istefa vermiş və işdən çəkilmişdir.

İlk nəzərdə nəzərə öylə gəliyor ki, bu istehfa Avstriyanın sülh əqd eləmək arzusunda olan xəbərlərlə bir növ əlaqədardır. Öylə təsəvvür ediyorlardı ki, macar siyasilərinin təzyiqi ilə Vyana artıq sülh etmək səddinə gəlmiş və bu cərəyanı əksəriyyət və nüfuz qazandığından müharibə səbəbçisi qraf Ber Xetvald istefaya məcbur edilmişdir.

Halbuki, həqiqət heç burada da degildir. Ber Xetvaldın yerinə macar dövlətinin sər adamından qraf Tissa iş başına gəliyor. Bu adam əzim, səbat və macarlara məxsus olan mətanət və inad ilə məşhurdur. Hətta söyləndiginə görə işin ibtidasından belə berxetvaldları müharibəyə sövq edən yenə bu qraf olmuşdur. Yaxında alman ərkani-hərbində müttəfiqlərin iştirakı və imperator Vilhelmin sədarəti ilə böyük bir şura vaqe olmuş və Avstriya tərəfindən nümayəndə olaraq iştə qraf Tissa getmişdi. Qraf Tissanı rus qəzetələrindən ciddi düşünənləri haman Avstriyanın Ənvər Paşası məqamında tutuyorlar. Ənvər Paşa nə qədər sülh tərəfdarı isə qraf Tissa da o qədər sülhpərvərdir, diyorlar.

Ber Xetvaldın istefası ilə məzkur Tissanın bütün mənasilə sərkarə gəldigini Ber Xetvaldın əvəzinə Buryanın təyin olunduğu xəbəri də təsdiq etməkdədir. Buryan qraf Tissanın adamıdır.

Bu surətlə demək olar ki, qraf Ber Xetvaldın istefası Avstriyanın sülhçuluğuna degil, biləks daha ciddi bir surətdə hərb edəcəginə dəlildir.

Son zamanlar Serbiyaya tazədən hücum edə bilmək üçün macar prinslərindən birinin komandası təhtində yeni bir ordu təşkil olunduğu ilə rus hüdudundakı yeni müqavimət xəbərləri də bunu az-çox təəyyid etməkdədir.

Digər tərəfdən teleqraflar ingilislərin qraf Ber Xetvaldın istefasından xoşlanmadıqlarını ifham edər bir fəqərədə nəşr etdilər. Bu fəqərədən anlaşılıyor ki, Britaniya diplomatları kəza etilafi-müsəlləs siyasəti nöqteyi-nəzərindən iş başında macar partisi və qraf Tissa nüfuzundan ziyadə qraf Ber Xetvaldı görməgi arzu etməkdə imişlər. Qraf Ber Xetvald daha yola yavuq və güzəştkar imiş, inad və səbatı ilə məşhur olan bir qövmin övladı olan Tissadan isə böylə bir güzəşti gözləmək müşküldür.

Müharibə dügününün həlli Avstriyanın zəif nöqtəsinə dökməklə hasil olacaq fikri zehnlərə hakim isə də, qraf Ber Xetvaldın istefasında bu fikri müəbbəd bir əlamət görənlər pək o qədər də həqli degildirlər.

Nəzərə öylə gəliyor ki, qraf Tissa və onun adamı Buryan Avstriya siyasətini sülh degil, inad və israr ilə ruhlandıracaqlar.

M.Ə.

“İqbal”, 8 yanvar 1915, №834

Müsəbbib-səbəbkar

İfham-anlama, başa düşmə

Möbəd-bilikli

Azərbaycan xatiratından

Təbriz

Səthi-dəryadan 5000 fut yucalığında geniş bir dağ dərəsi; bunun bir tərəfi açıqca da, üç tərəfi boz və sarı dağlarla əhatə olunmuş ki, onların ətəkləri bir çay vasitəsilə qət olunmaqdadır. Mərkəzdə Acı çay denilən suyun kənarında bir çox boz topraqlı damlardan ibarət şəhər evləri qərar tutmaqda, yekrəng və geniş bir bozluq təşkil edən bu meydanın bir çox yerlərində asimana baş qaldırmış qələlərlə çinarlar yaşıllanmaqda, bəzən boz rəngli palçıq damlarla hasarları haman kölgələməkdədirlər. Tamam bir bozluq və tala-tala gögərti.

Nə bizim gördügümüz daş qalaqlarından ibarət olan müəzzəm bir bina, nə də fabrika və zavodların qüllələrindən də yüksək qalxan bacaları. Xülasə, böyük şəhər həqqində təsəvvür elədigimiz şeylərin heç birisi yox.

Gecələri qaranlıq. Küçə fanarlarının asimanə pərtov salan tənviratı da yox. Hər tərəfdə bir səmt və sükut. Şair bəlkə də Təbriz gecələrini görmüş də:

“Gecə Təbriz səmti-xülyadır” – demişdir.

Arabir bu “səmti-xülya”nı xələldar edən varsa, o da nəzmiyyələrin “Gələn kim!” – deyə bağırıb “ismi-şəb” istəməsilə məhlə itlərinin ulamasından ibarət.

İran şəhərlərində öylədir, itlər olduqca əsəbi və məənddirlər. Bir məhəllənin iti gecə digər bir məhəlləyə keçə bilməz. Məhəllə itləri haman yabançı itə həmlə edib bir qovğa çıxar və “düşmən” “vətən”dən çıxıncaya qədər bu mühərrikə davam edər. Şairin bundan xəbəri olsa və şirin uyğusuna yatmışkən bir “hay və huyu kəlab” ilə hərasan qalxsaydı, yəqin ki, gecənin təsvirinə:

“Gecə mənus hay və huyi kəlab”

məsəlində bir misrai daha əlavə edərdi.Kamançanın əmaği-ruhə işləyən incə tellərindən hasıl olan iniltisi İran nəğmələri ilə xoş ləhn və səda xanəndələrin həzin və danişin sədaları da bəzən gecənin sükutu ilə “səmti-xülyasını” yarmaqdadırlar. Bu ixtilalçıların heç biri olmayıb səhərə qədər xamuşanlıq keçsə belə, şübhəsiz ki, müəzzinlərin sədası səni uyğudan qalxızacaq, “xülya”nın intəhası gəldigini xəbər verəcəkdir.

Bu Təbrizin gecəsi və gecədəki həyatı.

Günüzləri bittəbii şəhər başqalaşır. Fəqət yenə də bizim bildigimiz gurultu yoxdur.

Burada gurultu əvəzinə haman bağırtı vardır. Yoldan keçən çarvadar bağırır, şərbət və şirniyyat satan tabaqçı bağırır. Baqqal və sair əsnaf bağırır. Burada bu tərəflərin lövhələr vasitəsilə ifham etdiklərini haman Qafqasiyanın müsəlman şəhərlərindəki bazarlar kibi bağırıb çağırmaqla qandırmaq istəyirlər. Təbrizin ən qələbəlik və bağırtılıq yeri bazardır. Bazar böyük bir çarsudan, üstü örtülü küçələrdən ibarətdir. Təbrizin İran torpağında nə kibi böyük bir ticarət mərkəzi təşkil elədigi iştə buradan anlaşılmaqdadır. Bu bazarda bilxassə yeyinti satılan qismi ilə dəmirçilər və misgər alan tərəfində bir bağırtı, bir gurultudur ki, gəl görəsən.

Bütün bu bağırtılara-biz Təbrizdə ikən-yeni bir şey əlavə olunmuşdur ki, xəlq hənuz ona adət etməmişdi. O da şəhərdə gəzişməkdə olan rus qitaəti-əskəriyyəsinin musiqisi ilə əskəri nəğmələr oxumasından ibarət!

Burada küçələr dardır. İki-üç sacın enligində, bəzən də üç arşın enində dalanlar vardır. Bir çox yerlərə fayton ilə getmək qeyri-mümkündür.

Yayda burası olduqca isti və tozlu olur. Divarlar qızışır, toz haman “asimana bülənd” oluyor. Şəhərdə axşama qədər səqqalar dallarındaki ağır müşkləri ilə gəzib mühüm küçələri sulayırlar. Fəqət bunun o qədər faydası yox. Yalnız gecə gəldimi, Təbriz cəhənnəmdən dönüb haman cənnət oluyor. Dağ tərəfdən əsməkdə olan nəsim həmişəki qaydası ilə əsməgə başlıyor, bir gecə olmaz ki, bu canbəxş olan nəsim təbrizliləri məhrum buraxsın. Bunun sayəsində yayın tam isti aylarında belə axşam olunca haman hava sərinlər və bir-iki saət sonra hətta soyuq belə olar. Bu yel sayəsində səhər qalxan toz zail olub, hava saf və bərraq olur. Ehtimal ki, Təbrizdə göründügü kibi asimanın bəzəgini təşkil edən yıldızlar heç yerdə bu qədər parlamaz. Yıldızlar adətən bir almaz qədər işıqlanıb bərq vuruyorlar. Qaranlıq gecələr adətən yıldızların işıqları sayəsində yarım aydınlıq kibi olur.

Təbriz-saf bir hava şəhəri olub, xəstəlikləri dəf edən bir yerdir. Zatən burasını adı da anlatmaqdadır. Təbriz, yəni qızdırma tökən, qızdırma dağıdan.

Təbrizin özünəməxsus hekayəsi var. Ənənat nəql ediyor ki, Harun əl Rəşidin arvadı məşhur Zibeydə Xatun şiddətli bir qızdırma azarına mübtəla oldu. Təbiblər müalicədən aciz qaldılar. Təsadüfən Zibeydə Xatun bildi ki, Azərbaycanda saf havalı öylə bir yer vardır ki, oradakılar qızdırmanın nə olduğunu bilməzlər. Zibeydə haman oraya əzimət etdi və bir az sonra afiyət kəsb elədi. İştə bunun xatirəsi olmaq üzrə Zibeydə Xatun burada bir şəhər binasını əmr etdi. Adını da Təbriz qoydu. İmdi də şəhərdə bir qənat vardı ki, o vasitə ilə şəhərə içməli su gəliyor və bunun əsası qədim zamanlara aiddir. Bu qənatın adı da “Zibeydə arxı”dır.

Şəhər ortasında qədim zaman işi olaraq bir Ərk vardır. Ərk böyük bir qələdən ibarət olub ətrafı hasarlanmış, qələlənmişdir. Burada toplar nəsb edilmişdir ki, şəhərin müdafiəsində çox işə gəliyor. Məşrutiyyət müharibələri əsnasında mücahidlər Ərkdən çox istifadə etmişlərdir. 1912-ci ildə ruslara qarşı dəxi bu Ərkdən istifadə etmək istəmişlərsə də, qədim bina tazə toplara qarşı müqavimət edə bilməyib təxrib və təslim olmuşdu.

Təbriz bazarı Ərkin yanında və şəhərin mərkəzində vaqe olmuşdur. Bazar demək böyük bir məhəllə deməkdir. Bazarlar Şərq məmləkətlərinin və İran şəhərlərinin hər birində olduğu kibi üstüörtülü küçələrdən ibarətdir. Təbriz bazarı Şərq bazarlarından ən böyügüdür. Hətta Tehran bazarından da böyükdür. Yuxarıda denildigi kibi burada daimi bağırtı və çığırtıdır davam ediyor, Şərq həyati-ticariyyəsi qaynıyor.

Bazarın yanında geniş bir meydan-top meydanı. Duradur iki mərtəbə binalar. Vaxtilə buralarda toplar varmış. Sonralar bu binalar məhbəs üçün istifadə edilmiş. İmdi isə dağılmış, tökülmüşdür. Zatən İranda hər tərəfdə topxanə gördümsə, haman xarabə gördüm. Qədimdə görünür ki, top da olmuş, topxanə də. İmdi artıq top yox, xanəsi də xərab.

Vəliəhd sarayi top meydanı hasarlarından birinə yanaşmaqdadır. Bu saray vaxtilə məşhur Abbas Mirzə tərəfindən yapılmışdır.

Sarayın kiçik hasarı boyu ilə “əndərun” denilən hərəmsəralar tikilmişdir. Bu binalar olduqca vaseh olub şərqkari bir surətdə təzyin edilmişlərdir.

Hal-hazırda bu saray nəzərdən salınmışdır.

Ruslara məxsus olub da Təbrizin gözəl binalarını təşkil edən binalar rus bangi binası ilə bank müdirinin bağı-şimal yanındakı evidir ki, rus ordusu da burada mənzil eləmişdi. Təbrizdəki rus kaloniyası çox da böyük degildir. Bunlar Konsulxanə əzasi, bank və Təbriz-culfa yolu qulluqçuları, nəqliyyat idarəsi müstəxdimləri və sairədən ibarətdir. Fəqət Rusiya təbəəsi olan qafqasiyalı müsəlmanlar ilə ermənilər və iranilərdən Rusiya təbəəsinə keçənləri də hesaba alsanız, o halda rus təbəələri koloniyası 200 ailəyə qədər varar.

Əcnəbi nümayəndələrindən burada: Türkiyə, ingilis, Fransa və Amerika konsulluqları ilə sair dövlətlərin konsul agentləri vardır.

Konsulxanələrdən əlavə burada biri amerikalılara, digəri də Fransa lazaretlərinə məxsus iki məktəb vardır. Amerikalıların bir danə də xəstəxanaları vardır. Rusların da qorodskoy işkola dərxanəsində çox da mükəmməl və müntəzəm olmayan bir işkolları var.

Misyonerlər burada varsalar da, müsəlmanlar arasında o qədər dikiş döndirə bilmiyorlar. Təbrizdə məşhurdur ki, bir Fransa misyoneri 22 il çalışdıqdan sonra bir təbrizlini döndərib xristian edə bilmiş. Xristianlıq qəbul edən təbrizli haman aşıqlandığı bir fransız qızını da almaq müvafiqətinə nail olmuş. Bir az keçdikdən sonra özü təkrar ehtida etdigi kibi arvadını da müsəlman dininə keçirmişdir. Zavallı xristian dayəsi “iti də, ipi də” itirib heyran və giryan qalmışdır.

Avropa misyonerlərinin müsəlmanlar arasındakı ədəmi-müvəffəqiyyətini hekayət edən bu kibi fəqərələr az degildir. Təbriz zərəfası ilə urmiyalılar bu xüsusda sizə bir çox maraqlı hekayələr nəql edə bilərlər.

Avropalı məktəblərdən əlavə Təbrizdə bir neçə İran məktəbi də vardır. Bunlar üsuli-cədid ilə təsis olunmuş mədrəsələrdir. Buralarda farsi, təbiiyyat, riyaziyyat, coğrafiya, tarix elmləri tədris edildigi kibi, fiqhi-islami də oxutduruluyor. Əcnəbi dillərdən birisini ögrənmək dəxi proqram cüzindəndir.

Üsuli-qədim mədrəsələrdən ruhani mədrəsələr vardır ki, hali haman bildigimiz “mədrəsələr”dən ibarət.

Fəqət köhnə məktəblərlə üsuli-qədim mədrəsələrin “əql və hikmət” ögrətmələri artıq xəlqi kəndisinə cəlb etməməkdədir. Əql və huşu yerində olanlar övladlarıni üsuli-cədid üzrə təsis olunan mədrəsələrə, ya da ki, avropalıların açdıqları məktəblərə veriyorlar. Hal-hazırda gərək Amerika və gərək Fransa məktəblərində oxuyan iranilər çoxdur. İran cavanlarının bir çoxu haman müntəzəm təhsillərini bu məktəblərdə görüyorlar. İstanbula, Avropaya və Rusiyaya gedib təhsil edən təbrizlilər çoxdur. Hal-hazırda Təbrizdə, İstanbulda, Fransada, İngiltərədə təhsil görmüş maarifməndlər də vardır. Onlar miyanında Moskva darülfünunu qurtarmışlar da yox degildir.

Avropalılar əksəriyyətlə “Lilabad” denilən məhlədə yaşıyorlar. Əvam dilində burasına “Lilva” denilir. Burası Ermənistandır. Ermənilərin sayı Təbrizdə 5000 qədərə varıyor. Bunlar kəmali-ittihad və faiqlə yaşıyor. Olduqca vaseh bir hürriyyətlə dolanıyorlar. Özlərinə məxsus məktəblər, xəstəxanələri və sair ürfani-müəssisələri vardır. Burada ermənilərə məxsus kiçik bir baxça da vücudə gətirmişlər ki, bu baxça daxilində teatro səhnəsi də vardır. Bu baxçaya ancaq ermənilərin gələ bildigini və müsəlmanların isə buraya həqqi-düxulları olmadığını təsadüf oraya getdigimdə ögrəndim və müsəlman olduğum üçün məmləkətin ikinci paytaxtını (Moskvasını) təşkil edən Təbrizdəki ümumi bir baxçadan çıxarıldım (bunun təfsili vəqtilə “Tərəqqi”də dərc edilmişdir). Bura erməniləri mütərəqqi isələr də, həddən ziyadə xudbindirlər ki, “baxça fəqərəsi” dəxi bunu isbat etməkdədir. Ermənilər banklarda, konsulxanələrdə, böyük ticarət kantorları və yol idarələrində qulluq ediyor və böyük ticarətxanələr saxlıyorlar. Bu münasibətlə Təbriz ticarət aləmində artıq nüfuza malikdirlər.

Təbrizin nüfusi-ümumiyyəsi 225 min radəsindədir. Burada 26 məhəllə, 40 minə qədər ev vardır. Hər məhəllə bir kəndxuda vasitəsilə idarə olunuyor. Ərk dəxi daxil olduğu halda 5 mərkəzi məhəllə kəndxudalarının böyügü-qalabəgi namilə adlanıyor. Bunlar hamısı şəhər hakiminə tabedirlər. Hakim hökuməti-mülkiyyə nümayəndəsidir. Ticarət və sənayeatın nəzarəti də onunladır. Çörəgin, ətin və sair məvadi-zəruriyyənin qiymətini təyin eləmək dəxi onun öhdəsindədir. Şəhərin ən yuxarı zabitiyyə hökuməti darğaya məxsusdur. Maliyyat və ticarət işlərinə isə “mübaşir” namində bir məmur baxmaqdadır.

Təbriz Azərbaycan əyalətinin mərkəzi olduğundan burada “canişin” oturmaqdadır. Azərbaycan canişinləri ənənə ilə həmişə vəliəhdlər olmuşlardı. Fəqət həqiqətən işləri idarə edən vəliəhd özü olmuyub, onunla bərabər Tehrandan təyin olunub da pişkar ünvanı ilə göndərilən zatdır. Vilayətin hakimi-həqiqisi iştə bu pişkardır və tamam Azərbaycandakı 12 vilayətin hamısı ona tabedir.

Pişkardan əlavə Təbrizdə əyalətin qoşun böyükisi olan rəisi-nizam, maliyyə müdiri, məarif müdiri kibi, məmurlar olduğu kibi kargüzar da yaşamaqdadır.

Kargüzarlıq İranda məxsusi bir məmuriyyətdir ki, iranilərin xaricilər ilə olan əlaqə və münasibətləri bu məmuriyyət vasitəsi ilə həll olunmaq məcburiyyətindədir. Demək ki, bu İrandakı kapitulasion icab etdigi bir növi-müəssədir.

Bələdiyyə fəaliyyəti Təbrizdə olduqca zəifdir. Məşrutiyyətdən əvvəl bu xüsus heç də mövcud degil idi. Məşrutiyyət elan və əncumən əyaləti təşkil olunduqdan sonra bələdiyyə də təşkil olundu. Yeni təşkil olunan bu bələdiyyə Təbriz üçün az xidmət də görmədi. Bəzi küçələr döşədildi, bəziləri genişləndirildi, bir çoxlarına fanarlar nəsb edildi. Ümumi güzərgahlar haman süpürülüb təmizləndirilməgə başladı.

Bələdiyyə rəisi Təbriz əyanından Qasımxan cənabları idi. Bu adam eyni zamanda Fransada təhsil görmüş maarifməndlərdəndir. Vaxtilə Təbrizdə telefon ilə elektrik işığı tərtib edən də bu zat olmuşdur.

Təbriz bələdiyyəsinin tənzimatından birisi də minik arabaları olan duruşkələrə (faytonlara) təsərrüfə təyin eləmək idi.

Təbrizin özünəməxsus “pir”i də vardır. Şəhərin şimal-şərqi tərəfində Təbrizə nazir olan gözəl bağlı bir yerdə İmamzadə “Eynəl-Zeynəl”in məqbərəsi görülməkdədir. Ali rəvayətə burada sahib və kəşfi-kəramət olan iki müqəddəs zat dəfn edilmişdir. Bunlar iki qardaş olub biri Eyn Bin Əli, digəri də Zeyn Bin Əli adında imişlər. Buna görə kəsrəti-istemaldan bu iki ad denilə-denilə “Eynəl-Zeynəl” olub qalmışdır. Bu hekayə həqaiqi- tarixiyyə ilə talifi-qəbul etmiyorsa da, xəlq ona artıq dərəcədə etimad etməkdə və buraya ətrafdan bir çox zairlər gəlməkdə və “Eynəl-Zeynəl” pirinin mütəvəlliləri olan seyidlərlə şeyxlərə böyük mədaxillər gətirməkdədirlər.

Təbrizin böyük məscidləri ilə artıq nüfuz və müridlərə malik olan molla və müctəhidlərindən də bəhs etmək istərsək, məqaləmiz çox uzanar.

Bu gün vaqei-siyasiyyəyə təkrar bir meydan olub qalan Təbrizin əhvali-ümumiyyəsindən bu qədərlə iktifa edib, ikinci məqaləmizdə bunun tarixdə keçirdigi əhval ilə son illər zərfində aldığı vəziyyətindən də bir az bəhs edərik.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 9 yanvar 1915, №835

Daniş-bilik, elm

Ətaq-dərinlərə

Əmiq-dərin

Ləhn-gözəl və ahəngli səs, nəğmə

İfham-anlama, dərketmə

Çarsu-dörd yandan küçəsi olan meydan, üstü örtülü və ya açıq bazar

Qitaət-bölüklər

Ərk-iç qala, möhkəm hasar

Qənat-yeraltı suvarma kanalı

Nəsb-dikinə basdırma, quraşdırma

Fiqh-şəriət, dini elmlərdən biri

Pişkar-rəhbər, başçı

Zair-ziyarətçi

Mühərrik-təhrik edən, qızışdıran, yerindən tərpədən

Müstəxdim-qulluğa götürən

Məənd-güclü, qüdrətli

Qurama

Xüsusi müxbirlər bu axır zamanlarda mərəkə ediyorlar. Əsl qurama bunlarınkıdır. Biz yalan. Bunların quradığını boynuma alıram ki, nə nənəm qurya bilər, nə də mən!

Doğrudur, qurama əlvan, rəngləri, biçimləri müxtəlif olar. Ciddi bir üsul və intizamə tabe olmaz. Amma nə qədər olsa da, hər quramaçının özünə görə yenə bir zövq və səliqəsi olur. Fəqət bu Allah bədnəzərlərdən saxlamışlar, o qədər xoş mənzər və yaxud gülnəzərdirlər ki, ağı göyə yamar. Yenə onda bir zövqsüzlük duymazlar.

Bu müxbirlərdə nə kibi xasiyyət, nə qədər iqtidar istəsək var.

Öldürmək istəsin – əzrailə rəqib ola bilərlər.

Dirilməkdə dəxi sanki isanəfsdirlər.

Kimi istərlərsə bu gün öldürüb, sabah yenə dirildə bilərlər.

Dava elan olunalı bu gülnəzərlərin neçələrini öldürüb, təkrar diriltdiklərini görmədikmi?

Müxbirlərin əzraillik qüvvəsindən ən çox mütəzərrər olan şübhəsiz ki, Ənvər Paşadır. Fəqət başqalarının sinəsinə dəxi bu ölüm mələkləri az qondularmı?

Lap əzrailin özü kibi bular da dosta-düşmənə fərq qoymayaraq istədiklərinin sinəsinə çöküyorlar. Fəqət bir kəs və person ki, bir neçə gün sonra rəhmə gəlib məsiha nəfslərini göstərməkdə dəxi gecikmiyorlar.

Ənvər Paşaya nə isə yeridir. O, özünə şan və şərəf olsun – deyə böyük bir məmləkəti təhlükəyə salmış. O, asi və xudsər bir prometeydir.

Dəha yunan əsatirində oxumuşuq ki, prometey qəzəbə keçmiş və iki yırtıcı quş daima onun bədənini dağıdıyorlar; fəqət o yenə dirilir, yenə quşlara yem olur, təkrar dirilir ...

Əsatir və əfsanə nöqteyi-nəzərindən baxarsaq, Ənvər Paşanın ölüb – dirilməsinə yenə bir məna vermək olar.

Ənvər Paşa prometeysinin müvəkkilləri də şübhəsiz ki, əzrailliklə isanəfslik cünbəsini özlərində cəm edən bu müxbirlərdir.

Onun da cəzasıdır ki, ölsün – dirilsin, yenə ölsün.

“Türkiyə Napaleonu”nun bu kibi mütəvaliyən ölüb-dirilməsinə rusiyalı oxucuların ehtiyacı varmı, yoxmu?

Bu bir hikmətdir ki, onu, əlbəttə gülnəzərli müxbirlər bilər: bizim kibi quramaçıların əqli belə dərin şeyləri kəsməz.

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 1 oktyabr.- S.26-27.