ƏHMƏD HƏMDİ TANPINARIN GÜNDƏLİKLƏRİNDƏ SƏLİM TURAN

Türk ədəbiyyatının önəmli isimlərindən olan Əhməd Həmdi TANPINAR (1901-1962) şeir, hekayə, roman və dənəmə (esse) sahələrində dəyərini itirməyən əsərlərində Şərq ilə Qərbi qovuşdurmağa çalışmışdır. Sənətkar eyni zamanda ədəbiyyat tarixçisidir.

İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsini bitirmiş Ə.H.Tanpınar 23 iyun 1901-də İstanbulda doğulmuşdur. Məktəbi qurtardıqdan sonra Ərzurum, Konya, Ankara və İstanbulda lisey müəllimliyi etmiş, Ankarada Qazi Tərbiyə İnstitutu, İstanbulda Gözəl Sənətlər Akademiyası və məzunu olduğu ədəbiyyat fakültəsində müəllim olaraq çalışmışdır. 1942-də keçirilən ara seçkilərində millət vəkili olmuş və 1946-yadək Parlamentdə bulunmuşdur. Üzvü olduğu Cümhuriyyət Xalq Partiyasıyla əlaqəsini həyatının sonunadək sürdürmüşdür. Türkiyədə və dörd dəfə getdiyi Avropada cəmiyyətin çox dəyişik kəsimlərindən olan insanlarla tanışmış, dost olmuşdur. Heç evlənməmiş, xanımların çox olduğu yerlərdə fərqli düşüncələrə sahib adamlarla birlikdə olmuşdur. 1962-nin yanvarında vəfat etmişdir.

Gündəliklərini ölümündən illər sonra tələbəsi və çalışma yoldaşı Mehmet Kaplan’ın yanında yetişən, günümüzdə Türk ədəbiyyatı araşdırmaçılarının məşhur nümayəndələrindən olan İnci Əngün və Zeynəb Kerman qeydə alaraq nəşr etmışlər (“Gündəliklərinin işığında Tanpınarla başbaşa”. İstanbul, 2008, 408 s.). Rəsmdən, Türk və Qərb musiqisindən yaxşı başı çıxan Tanpınarın gündəlikləri bu baxımdan çox zəngin və məzmunludur.

Onun ən yaxşı dostları arasında evlərində daim qonaq olduğu Ədalət və Məhəmmədəli Cimcoz’lar da bulunmaqdadır. Ədalət Cimcoz’un İstanbulda açdığı ilk özəl rəsm qalereyası olan Maya Qalereyası sənətkarların tez-tez uğradığı məkan olmuşdur. Tanpınar çoxyönlü bir mədəniyyət adamı olaraq Türk ədəbiyyatında yerlərini almış maviçilər’lə (sol meyilli “Mavi” dərgisinin yaradıcıları və dostları ilə) – Maya Qalereyası ətrafında toplananlarla, həm də mövləvilər’lə çox yaxındı. Ancaq bütün bu ilişkilərinə baxmayaraq həmişə təkbaşına durmağı üstün tutmuşdur; o, yaşadığı dönəmdə heç seçilmədi.

Tanpınarın gündəliklərində Azərbaycanın yetiştirdiyi önəmli düşüncə adamlarından olan Əli bəy Hüseynzadə ilə Ədhiyə xanım’ın rəssam oğlu Səlim Turan və ondan dinlədikləri haqqında bir çox qeydlər bulunmaqdadır.

Səlim Turan 1915-ci ildə İstanbulda doğulmuşdur. Biri indi həyatda olan Səidə Santur ilə Feyzavər Alpsar adlı iki bacısı vardır. Dəyişik mövzularda dərin bilgisiylə, kültürü sağlam bir atanın oğlu olaraq yaxşı savadlanmış, ruh gözəlliyiylə, kübarlığıyla örnəyi az olan bir şəxsiyyətdi. İlk məktəbdə Türk rəsminin önəmli isimlərindən Avni Əli Çələbi və Malik Aksel’in tələbəsi olmuşdur. Qalatasaray Liseyində sonrakı illərdə özü kimi məşhur rəssam olan Cihad Burak və Avni Arbaş’la tanış oldu. 1935-də İstanbul Gözəl Sənətlər Akademiyasına girdi və 1938-də oranı bitirdi. Eyni ildə qazandığı uğura görə Avropaya göndərilərək Paris, London və İtaliyada incələmələr yapdı. 1939-dan etibarən rəsm müəllimi olaraq məktəblərdə çalışdı. 1941-də Xalq evlərinin təşəbbüsü ilə rəssamlar müxtəlif vilayətlərə gedərək seçdikləri mənzərələri tablolara köçürərək geri döndülər. Yaradılan əsərləri jüri dəyərləndirdi, Səlim Turanın Muğla’da çəkdiyi mənzərə birinciliyi qazandı. Bu əsər Çankaya’dakı Cümhurbaşqanlığı köşkünə ərməğan edildi. Şöhrət pillələrinə o, bu uğurla addım atdı. Muğlada üç aydan artıq qalaraq Bodrum’da, qayıqlarla Marmaris’ə, Datça’ya, Fəthiyə’yə gedib rəsm çəkdi.

1947-də Fransa hökümətinin təqaüdü ilə Paris’ə getdi. Rəsmi və özəl emalatxanalarda rəsm çalışmalarını davam etdirdi. Parisə getməzdən öncə izlənimçi (sentimentalist) və kübik peyzaj ilə sosial məzmunlu işlər yaradan Səlim Turan sonralar soyuta (mücərrədliyə) yönəldi. Türkiyədə miniatür kimi çəkdiyi əsərlər onun soyut sənətın ən canlı dönəminin yaşandığı bir sənət mərkəzində öz üslubunu bəlirləməsi baxımından təsirli olmuşdur. Özünəxas rəsmləriylə savaş sonrası Paris məktəbi təmsilciləri arasında yer aldığı kimi, Türk rəsmindəki soyut anlayışın ən önəmli isimlərindən də biri olmuşdur.

1953-də S.Turan miniatür və təzhib (bəzəmə, naxışvurma) dərsləri verməyə başladı. Arada heykəl də yapdı. Parisdə ən çox əsərləri sərgilənən rəssamlar arasında yer aldı. Kimsəylə ixtilafa girməyən, hər kəsə qarşı isti bir dostluq göstərən yaradılışı ilə, mülayim təbiəti ilə atasına bənzədiyi irəli sürülmüşdür. Əhməd bəy Ağaoğlu’nun övladı Səməd Ağaoğlu uşaq yaşlarından tanıdığı Əli bəy Hüseynzadənin ağ üzünü, ağ tükləri qarasından artıq düzgün saqqalını, iri şabalıdı gözlərini, ahəngli səsini, ağır, yavaş hərəkətiylə bütün insanları sevən ürəyinin nəcib hisslərini, hər pislik qarşısında öz acısından daha çox pisliyi edənin bədbəxtliyini düşünməsini, fəlakətlərin təsəllisini sənətdə, bilgidə, fəlsəfədə axtarmasını, şirin, təsirli danışığı olduğunu xatırlayır. Əli bəy Türk fikir həyatındakı böyük xidmətlərinə sahib çıxmamış, “İttihad və Tərəqqi” partiyasının qurucularından biri olduğu halda onun tanınmaz bir üzvü kimi qalmaqdan, Ziya Gökalp’ın irəli sürdüyü fikirlərin mühümlərinin gerçək yiyəsiykən Universitetin sadəcə bir dəri xəstəlikləri professoru görünməkdən zövq almışdı.

Belə bir atanın oğlu olan Səlim Turan bilgisiylə, söhbətiylə ətrafını ovsunlamışdı. O, 13 oktyabr 1994-də Parisdə vəfat etmiş, cənazəsi ayın 26-sında yurda – Türkiyəyə gətirilmiş, 27-si günü İstanbulun Atatürk Kültür Mərkəzində törən yapılmış, Təşviqiyyə Camesində qılınan günorta namazından sonra Qaracaəhməd Çiçəkçi məzarlığında torpağa verilmişdir. Övladı olmayan S.Turanın həyat yoldaşı Şahiqə xanım (doğ. 1917) indi İstanbulda yaşamaqdadır.

Tanpınarın gündəliyinə Gözəl Sənətlər Akademiyasında tələbəsi olmuş Səlim Turanla bağlı “tələbələrim içində kamil yaşına, şöhrətinə baxmayaraq mənə tək hörmət edən insan” qeydi düşmüşdür. Eyni gündəlikdə o, İstanbulda Dequstasyonda bir yerdə içdikləri Ankara Liseyinin tələbəsi Səməd Ağaoğlu haqqında isə həqarətə bərabər kəskin ifadələr işlətmişdir. Bu qeydlər 27 may 1960 ixtilalı ilə Demokrat Partiyasının iqtidardan düşməsi və tale yoldaşları ilə birlikdə Səməd Ağaoğlunun həbsə alınmasından sonraya aiddir. Tanpınarın düşüncələri gündəliyində Demokrat Partiyası iqtidarına yönəlik tənqidləri diqqətə alınaraq dəyərləndirilməlidir.

Parisdə rəsmlə məşğul olan, dönəmin siyasi iqtidarına müxalif Türklər sayca az olsalar da yaşamaqdaydılar. Tanpınar Fransa səyahətlərində daha öncədən tanıdığı bu kişilərlə görüşmüş, müşahidələrini, söhbətlərini qısa qeydlər halında gündəliyinə salmışdır. 1953 və 1959-dakı Fransa səyahəti qeydlərində muzeylərə etdiyi ziyarətlərdə gördüyü rəsmlərlə, tanış olduğu rəssamlarla bağlı olduqca geniş və maraqlı qeydlər vardır. Yaxşı bildiyi rəsm sənətı haqqında Səlim Turanla söhbətindən etdiyi qeydlərdə bu sahə üzrə yeni gəlişmələri yozumlayan düşüncələrlə qarşılaşırıq. Birlikdə yemək yedikdən sonra II Dünya Savaşını Parisdə keçirən rəssam Fikrət Müəlla’nı ziyarətə getmişlər. Səlim bəy təhsil üçün Parisə gəldiyində Fikrət bəyi tapmış, onun dərbədərlik örnəyi olan pərişan evininin halından çox duyğulanmışdır. Tanpınarla getdiklərində də ev eyni durumdaymış.

Həyatı boyunca pul sıxıntısı çəkmiş Tanpınar Səlim bəydən borc olaraq yardım istədiyini də öz qeydlərində göstərib.

Tanpınar 1959-dakı Paris səyahətində onun qaldığı hotelə ziyarətə gəlmiş S.Turanın öz uşaqlığından danışdığını yazmışdır. O, atası Əli bəy Hüseynzadənin yaxşı kaman (skripka) çaldığını, nadir rəsmlər çəkdiyini, ədəbiyyatla yaxından maraqlandığını, Höte’ni tərcümə etdiyini, Türk dastanı ilə uğraşdığını (“İki millətin dastanında Türklər”), Şiller’dən bir tərcüməsi, Turgenev’dən bir tərcüməsi olduğunu söyləmişdir.

Atası Əli bəy İttihadçı Qara Kamal bəy’lə çox dostmuş. 1868-1926-da yaşamış Q.Kamal “İttihad və Tərəqqi” Partiyasının üzvüydü. 1917-də iaşə naziri olmuş, Mustafa Kamal’a sui-qəsd ittihamıyla qiyabi olaraq edama məhkum edilmiş, gizləndiyi yerdə mühasirəyə alınınca tapança ilə özünü vurmuşdu. Əli bəy onun Məsərrət xanı (karvansarası) yaxınlığındakı yazıxanasına gedər, ondan borc alarmış. İstiqlal Məhkəməsi zamanında – 1926-da İzmirdə Mustafa Kamala sui-qəsd hazırlamaq təşəbbüsündə bulunmaqda ittiham edilən “İttihad və Tərəqqi” Partiyası öndərlərinin və sui-qəsddə şübhəli sayılanların məhkəməsi vaxtı, Qara Kamalın bərk axtarıldığı sıralarda Ə.b.Hüseynzadə hər şeydən xəbərsiz olaraq onun evinə gedibmiş. Səlim bəy bu üzdən atasının da əski prezident Fəxri Qorutürk’ün qayınatası Salah Cimcoz ilə bərabər mühakimə edildiyini, istintaq əsnasında bir adam onun “İttihad və Tərəqqi”yə and içdiyini söylədiyinə görə Əli bəy Hüseynzadənin “biz “İttihad və Tərəqqi”yə kəlmə olaraq yəmin etdik” deyə təfsir etdiyini söyləmişdir.

S.Turan atasının Moskvada liseydə ikən orkestrdə birinci skripka olduğunu, Türkiyəyə ilk gəlişində Əsgəri Tibbiyyə’yə (Hərbi Tibb Akademiyasına) girdiyini, ancaq “skripka Tibbiyyeyi-Şahanə tələbəsinə yaraşmaz” deyə əlindən alındığını və özüylə gətirdiyi mikroskopdan uzun zaman şübhələnildiyini, assistent olduqdan sonra onun Damad Əhməd Cəlaləddin paşa’nın evində yayda Üsküdar’da, qışda Ortaköy’də üç yoldaşıyla qonaq edildiyini bildirmişdir.

Atasının Türkiyədən qaçdıqdan sonra Azərbaycana getdiyini, Ə.b.Ağaoğlu ilə birlikdə “Füyuzat” və “Tərəqqi”ni çıxardığını (Səlim Turan burada yanılmaqdadır; atası Ağaoğlu ilə “Həyat” qəzetini çıxarmış, “Füyuzat” məcmuəsini isə təkbaşına nəşr etmişdir, “Tərəqqi”ni isə Əhməd bəy çıxarırdı), yenə bir rəvayətə görə, Maksim Qorki’nin onların qəzetində (deməli, “Həyat”da) mürəttib kimi çalışdığını anlatmışdır.

Tanpınarın Səlim Turandan dinləyib qeyd etdiklərinə görə, Əli bəy Hüseynzadə sosialist bir millətçilik tərəfdarıymış. Hitlerin hərəkətlərindəki nasional sosializm üçün “indi hərəkət vüzuh qazandı (aydınlaşdı, üzə çıxdı)” deyirmiş.

Ə.b.Ağaoğlu sürgündə olarkən Əli bəygil onun evinə yemək göndərərmiş. Səməd Ağaoğlu da atası Malta’da sürgündəykən maddi yardım göstərməyə gücü çatmayacaq qədər yoxsul durumda bulunan Əli bəyin onların mənəvi dəstəklərindən biri olduğunu yazır. Ağaoğlunun iki qızı onun evində qalaraq oxumuşdur. (Yılmaz Özkaya’nın “Türk yurdu” dərgisinin aprel 2011 tarixli 284-cü sayındakı “Əhməd Ağaoğlunun Hüseynzadə Əli bəyə məktubları” adlı yazısında verilmiş məktublarda da bu haqda bilgilər var). Ağaoğlunun qızı Sürəyya Ağaoğlu öz xatirələrində evlərində qaldıqları Əli bəy Hüseynzadənin onun atasına yazdığı məktubda bacıları nəzərdə tutaraq “Tezər bir alim, Sürəyya bir aləm” dediyini göstərir.

Yuxarıda bildirdiyimiz kimi, Əli bəy Atatürkə sui-qəsd iddiasıyla tutulmuşdu, ancaq istintaqdan sonra sərbəst buraxılmışdır. 26 avqust 1926-da bəraət alıncayadək o, Ankaradakı mühakimədə bir neçə ay Ağaoğlugildə qalmışdır. O zamanlar Hüseynzadələr ailəsi İstanbulda, Süleymaniyyədə Bozdoğan kəmərinin üstündəki Əlmaruf məhəlləsində Simxanə caddəsində Misirli Qalib paşanın imarətinin salamlıq qismində otururmuş.

Tanpınarın Səlim Turan haqqında söylədikləri onun gündəliklərindən başqa, Avropaya getdiyində dostlarına yazdığı məktuplarda da əksini tapmışdır. Kitab halına gətirilən məktublarını daha çox dostları Məhəmmədəli və Ədalət Cimcoz’a yazmışdır. Parisdən onlara göndərdiyi bir məktubda bu şəhərdə bulunan dörd önəmli Türk rəssamı arasında Səlim Turanı da göstərmişdir. Onun öz yaşındakı rəssamların ən yaxşısı olduğunu və abstrələrinin çox şaşırdıcı olduğunu, bir neçə santimetr fərqlə abstrə kompozisyon etdiyini bildirmişdir. Səlimin Parisdə ona rəhbərlik etdiyinə və yavaş-yavaş şəhərə qovuşdurduğuna işarə etmişdir.

Onu ziyarətə gələn Turanın bəzi dərdlərini də ona açdığını deyən Tanpınar onun rəftarındakı bütün mülayimliyə baxmayaraq, Parisdə yaşayan bəzi dostlarıyla aralarında məsələlər olduğunu da anladır. Səlim bəy 8 dekabr 1959-dakı ziyarətində sözü esseçi, tərcüməçi Səbahəddin Eyuboğlu’na gətirmiş, onun qardaşı olan şair, rəssam Bədri Rəhmi Eyuboğlu’nun sənətının yarımçıq qalmasında payı olduğunu söyləmişdir. Bu ziyarətində o, tanınmış Türk teatr yazarı Cəlal Müsahibzadə ilə bağlı bildiklərini də anlatmışdır. Onun Üsküdarda Mövləvi, Bəktaşi, tarix maraqlısı, musiqişünas bir çox adamlarla oturub-durduğunu, aralarında bir də hafizi-kütüb (kitabları əzbər bilən) bulunduğunu, Müsahibzadənin fransızca bildiyini, Molyerdən bəzi tərcümələrini oxuduğunu demişdir.

Buraya qədər yazdıqlarımızla yalnız iki şəxsin özəl münasibətlərini ortaya qoymaq deyil, onların simasında Türk dünyasının Türkiyə və Azərbaycan kimi iki ən önəmli torpağını ruhən birləşdirən mənəvi tellərin sarsılmazlığını da göstərmək istədik.

Ömər ÖZCAN

525-ci qəzet.- 2011.- 1 oktyabr.- S.22.