Hesabat janrına “Azərbaycan” qəzetinin materialları əsasında bir baxış

Jurnalistikada hadisələrin təsviri forma və məzmununa görə dəyişir. Tədbirlər, yığıncaqlar, mitinqlər, konfrans, görüşlər, yarışlar xəbər kimi verilməkdən əlavə, bəzən daha geniş və ətraflı şərhə ehtiyac duyur. Bu zaman hesabat janrından istifadə edilir. Bundan əlavə, dövlət və digər siyasi qurumların, nazirliklərin, qeyri-hökumət təşkilatlarının, Prezident Administrasiyasının aylıq, rüblük və illik hesabatları olur. Televiziyada ikinci tip hesabatların təsviri bir qədər anlaşılmaz olur. Rəqəmlərin dili ilə danışmaq yoruculuq yaradır. Tədbirlərdən, konfranslardan və s. hesabatlar isə elə məhz televiziyanın spesifikasına uyğundur.

Mətbuatda hesabat janrının təsviri üçün isə rəqəmlərlə “danışmaq” kifayətdir. Dövlət qurumlarının hesabatları vaxtaşırı dərc olunmalı olduğu halda buna rast gəlmək çətindir. Görülən işlərin və ya planda olan layihələrin işıqlandırılması həm şəffaflığa xidmət edir, həm də əhalinin və maraqlı olan səlahiyyətli qurumların şübhələrinə gərək qalmır. Milli Məclisdə dövlətin hesabatları rəsmi qəzetlərdə mütləq dərc olunur. Görülən işlərə yekun vurulması, planlı işin təşkili hesabat janrında öz əksini tapır.

Hesabat mətbuata ayaq açmamışdan qabaq mövcud olmuş bütün dövlətlərdə başqa formada əksini tapıb. Əhalinin bu hesabatlara marağı olmadığından və açıqlanmağa ehtiyac duyulmadığından, hesabat, sadəcə, “hökmdar-əyan” arasında olurdu.

İctimai münasibətlər dəyişdikcə şəffaflığa ehtiyac duyulurdu. Və nəhayət bugün demokratik respublikada yaşayan hər bir şəxsin yuxarı instansiyaların gördüyü işlərdən xəbər almaq hüququ var. Bunun birbaşa həmin qurumdan öyrənilməməsi üçün mətbuat hesabatları öz səhifələrində dərc edərək oxucuya çatdırır.

Mərhum alim və şairimiz Famil Mehdi yazırdı: “Hesabatın başlıca vəzifəsi müraciət etdiyi obyektdə tədbirin, mərasimin gedişini diqqətlə izləmək, təhlil etmək, baş vermiş və verəcək yeniliklər, onların nəticələri, xarakterik cəhətləri, əhəmiyyəti, inkişaf meylləri, adamların əhval-ruhiyyəsi, yenilik yaratmaq və bunu gələcəkdə daha da genişləndirmək və möhkəmləndirmək cəhdləri haqqında oxucuya real, ətraflı, dolğun informasiya verməkdən ibarətdir”.

Rəsmi dövlət qəzetində dövlətin mövqeyini əks etdirən yazılarla yanaşı şəffaflığın göstəricisi sayılan hesabatlara da yer ayrılmalıdır. Sovet dövründə kolxoz-sovxoz hesabatları mütləq ictimaiyyətə təqdim edilir, qüsurlar qınaq obyektinə çevrilirdi. Bu hallara bütün qəzetlərdə rast gəlmək mümkün idi. Müstəqil qəzet olmadığından və bütünlüklə dövlətə aid olduğu üçün eyni materiallara digər qəzetlərdə rast gəlmək olurdu. Müstəqillik qazanıldıqdan sonra Azərbaycanda yaranan müstəqil mətbuat da ilk əvvəl mitinq meydanlarında baş verənləri hesabat janrı kimi təqdim edirdi. Sonralar bu hesabatlara dövlətin açıqlamaları, nazirliklərin cədvəlləri də əlavə olundu.

Hazırda Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin orqanı kimi işıq üzü görən “Azərbaycan” qəzeti gündəlik nəşr olunur və tirajı 8-9 min arasında dəyişir.

Bu gün “Azərbaycan” qəzeti bir çox məlumatlar üçün əsas mənbə sayıla bilər. Milli Məclisin iclaslarının gedişi, nazirliklərin, icra hakimiyyətlərinin, bələdiyyələrin, Ombudsman Aparatının və digər rəsmi qurumların hesabatları burada işıq üzü görür. “Azərbaycan” qəzetində hesabat janrının bütün növlərinə rast gəlmək mümkündür. Daha çox geniş xəbərə oxşasa da, operativ-informativ hesabat təhlil xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Belə hesabatlar rəsmi və qeyri-rəsmi ola bilər. Rəsmi informasiya agentliklərindən alınmaqla yanaşı qəzetin müxbirləri tərəfindən də hazırlanır. “Azərbaycan” qəzeti rəsmi hesabatları əsasən “AzərTAc” dövlət informasiya agentliyindən alır.

2007-ci il 1 may tarixli sayında “Dövlətimizin başçısı zəmanəmizin görkəmli musiqiçisi Mstislav Rostrapoviçin dəfn mərasimində iştirak edib” yazısı ilk baxışdan xəbərə bənzəyir. Amma “AzərTAc”dan alınan informasiya hesabat kimi təqdim edilib. Mərasimin gedişatı reportajdan da fərqli şəkildə təqdim edilib.

Qəzetin 20 oktyabr, 2009-cu il sayında “İsveçrə Kantonlar Şurasının sədri Alain Berset ilə görüş”, “Rəsmi qarşılanma mərasimi”, “İsveçrədə Azərbaycan mədəniyyət günlərinin rəsmi açılışı” kimi başlıqlar altında prezident İlham Əliyevin İsveçrəyə rəsmi səfəri təsvir olunur. Burada qısa informasiyaya da rast gəlmək mümkündür. Lakin daha irihəcmli yazılar səfərin gedişini tam təsvir etdiyi üçün hesabat sayılır. AzərTAc informasiya agentliyindən alınan informasiyalar rəsmi şəkildə verilmişdir. “Azərbaycan” qəzeti Milli Məclisin orqanı olduğu üçün materialların dili əsasən rəsmi üslubda olur. Amma digər informasiya agentliklərində və mətbuatda eyni informasiya başqa üslubda verilir. Yuxarıda adını çəkdiklərim operativ-informativ hesabata aid idi.

“Azərbaycan” qəzetinin 20 oktyabr 2009-cu il sayında “Dostluğun, qardaşlığın yeni büsatı” başlıqlı yazıda müəlliflər Flora Xəlilzadə, Akif Cabbarlı peşəkar yanaşmaları ilə Gülüstan sarayındakı konfransın gedişini əhatəli çatdırmağa nail olublar.

27 oktyabr 2009-cu ildə isə “Lüksemburqda Avropa İttifaqı-Azərbaycan Əməkdaşlıq Şurasının 10-cu iclası keçirilmişdir” yazısı da bu tip hesabata aiddir. Yazının dili sadə və anlaşıqlıdır. Səfər tam əhatə olunub.

Problem hesabatda problemin qoyuluşu daha çox məqalə, korrespondensiya, oçerk, məktub kimi janrlar üçün xarakterik olsa da, hesabatda da buna rast gəlinir. Hər hansı konfransın müzakirə etdiyi mövzu problemin ciddiliyindən, aktuallığından xəbər verir. Sadəcə, jurnalistin mövqeyi və üslubu hesabata hansı yöndən yanaşmasını bəlli edə bilər. Eyni mövzunu həm informasiya, həm hesabat, həm də problemli hesabat kimi vermək mümkündür. Problem-hesabatda fotoların dili ilə danışmaq daha effektli və cəlbedici olur. Qəzetin 20 oktyabr 2009-cu il sayında “Görünən görünməzlər” rubrikası altında “Paytaxt bazarlarının qeyri-adi görüntüləri” verilib. Fotoların müəllifi Ağaəli Məmmədov və yazını qələmə alan Anar Rasimoğlunun birgə işi maraqlı alınıb. Şəkillərdən əlavə məqalə də yetərincə dolğun təsəvvür yaradır.

“Özünəhesabat” tipli yazılara müasir rəsmi mətbuatda, demək olar, rast gəlinmir. Milli mətbuatımızın ilki “Əkinçi” qəzetində Həsən bəy Zərdabi müəyyən vaxta yekun vuranda qəzetin gəlirləri-çıxarları, mənfəətləri, ziyanın səbəblərini təhlil edən yazı dərc edirdi.

Hesabatın klassik formalarından biri satirik hesabatdır. Keçən əsrin əvvəllərində “Molla Nəsrəddin” qəzetində satirik hesabatlar daha çox ünvanlı idi. Bu hesabatlarda, adətən, tənqid, satira üstünlük təşkil edirdi. Nöqsanlar göstərilir, onu doğuran səbəblər, günahkarlar qeyd edilir. Satirik hesabat kəskinlik, boyaların tündlüyü digər satirik janrlardan fərqlənir. “Azərbaycan” qəzetində bu tipli hesabat olmur. Satirik hesabat qismən bugünkü “köşə yazıları”na uyğun gəlir

Ən çox tələb olunan analitik hesabat janrın mahiyyətini tam açıqlasa da, bugün “Azərbaycan” qəzetində ona az rast gəlinir. Məsələn, dövlət büdcəsinin Milli Məclisdəki müzakirələri stenoqram şəklində qəzetdə çap olunsa da, müstəqil ekspertlərin həmin hesabata münasibətinə, hesabatın təhlilinə rast gəlmək mümkün deyil. Və yaxud İcra hakimiyyətlərinin hesabatı, nazirliklərin vaxtaşırı hesabatları da o cümlədən. Digər rəsmi qəzetlərin – “Respublika”nın (Nazirlər Kabinetinin orqanı), “Xalq qəzeti”nin (Prezidentin İşlər İdarəsinin orqanı) olduğunu da nəzərə alsaq “Azərbaycan”ın bu məsələdə yükünün azaldığını demək olar. Lakin “Azərbaycan” qəzetinin Milli Məclisin orqanı olduğunu da yaddan çıxarmayaq.

Təşkil edilmiş yığıncaqlarda söhbət təhlil formasında aparılırsa, illik, aylıq hesabat açıqlanırsa, bu zaman jurnalistin səriştəliliyi, peşə ustalığı meydana çıxır. Analitik hesabat üçün güclü təhliletmə bacarığı olmalıdır. Həm də jurnalistin iqtisadiyyatdan, siyasətdən anlayışı olmalıdır.

Hesabatın analitik növündən başqa digərləri daha çoxdur. Operativ-informativ hesabatın həm rəsmi, həm qeyri-rəsmi növləri “Azərbaycan” qəzetində hər sayda işıq üzü görür. Ölkə prezidentinin çıxışları, görüşləri, iştirak etdiyi tədbirlər geniş şəkildə təsvir olunur.

Bugünkü hesabatlar daha çox reportaja və xəbərə oxşayır. Janrların qarışdırılması ayrı mövzu olsa da, qeyd etmək istəyirəm ki, müasir jurnalistikada hesabat janrı digər janrlarla qarışıq olur. Ən azından hər bir mətbu orqan “özünəhesabat” janrından istifadə etməklə oxucularla daha səmimi ola bilər.

Hesabat janrı bu gün müasir dövrün tələbləri olan – xəbər, reportaj, esse, məqalədən az işləkdir. Bunun bir səbəbi jurnalistlərdə və redaksiya heyətinin janr anlayışlarının aşağı olması ilə ölçülsə də, digər səbəb hesabatın alınmalı olduğu mənbələrlə (nazirliklər, icra hakimiyyətləri, dövlət komitələrinin və s.) redaksiyaların qarşılıqlı fəaliyyətinin arzuolunan səviyyədə olmamasıdır.

Pərviz SADIQOV

525-ci qəzet.- 2011.- 7 oktyabr.- S.6.