Sözün poetik rəngi

Şair rənglərin rəngidir. Bu rəng çalarları söz-söz, misra-misra, sətr-sətr, məna-məna insan qəlbini qeyri-adi duyğularla doldurur. Əsl şairlər iç dünyalarının rənglərini yaratdıqları təravətli, poetik misralarda görürlər, hiss edirlər. Bəzən təəccüblənirlər. Bu söz bu misra necə doğuldu? Bu mənə şeirin qanına, iliyinə haradan hopdu. Bir az əvvəl sözə, fikrə, hakim kəsilən şair sonra ali duyğularının, sərrast deyimlərinin, poetik mühakimələrinin əsirinə çevrilir. Şeir isə kitabdan-kitaba, arı kimi qonur. Fikrin sirəsini çəkir, deyim-deyim, sinələşir, ağır-ağır təzə rəngə, duyğuya dönür. Bu şərtlə ki, şeiri şair yaza. Onun sinəsində söz odu, söz alovu, ən əsası Rəbbimiz tərəfindən verilən ruhani təbii, yazılış üslubu, sənətkarlıq məharəti ola, az-çox oxucu dünyasına baş vura billə. Bu deyimləri şair Tahir Rzanın şeirləri, qəzəlləri, poemaları haqqında demək çətin deyil.

Tahir Rzanın çoxdan tanıyıram. Xarakterinə, milli ruhuna, ədəbi dünyagörüşünə, kamilliyinə yaxşı bələdəm. Bu günə kimi onun irili-xırdalı 14 şeir kitabı işıq üzü görüb. Bu kitabların demək olar ki, hamısını oxumuşam. Şairin son kitabı “Xarı-Bülbüllə söhbət” adlanır. Kitabda şair öncə ədalətli, alicənab, dəyərli və yaxşı insanlara üz tutur, onların səsindən, sözündən, mənliyindən xüsusi zövq alır. Həm də şair bu şeirində əsrarəngiz vətən gözəlliklərindən qürur hissi ilə danışır. Xalq ruhuna ölməzlik, müqəddəs dilimizin şirinliyi, saflığı onu sanki qanadlandırır. Ümumən, Azərbaycan mövzusu Tahir Rza poeziyasından qızıl xətlə keçir. Azərbaycanımızı o həmişə uca, əzəmətli, məğrur görmək istəyir. Eyni zamanda Vətənin haqsız axan qanları, ədalətsizliklər, xəyanətlər, fitnə-fəsadlar onu silkələyir.

Ulu və qüdrətli Azərbaycanımız haqqında minlərlə şeir yazılıb. Ancaq bu şeirlərin öz rəngi, öz ahəngi, öz deyim və duyğu gözəlliyi olub. Tahir Rza bir həssas, müdrik vətəndaş, kimi bu doğma mövzuya öz prizmasından yanaşır. Özündə Azərbaycan boyda ümid və inam yaradır:

Çox bəlalar çəkdi başın, fəqət yenə əyilmədin,

Keçdiyin yol nəsillərə yaxşı dərsdir, Azərbaycan!

Qarabağ yoxluğu tapdalanmış Vətən torpağı onu təlatümə gətirir. Bir növ o Vətən ağrısına dözə bilmir:

Axan qanlar, çıxan gözlər, xəyanətlər, fəlakətlər,

Bil, haqqına, amalına fitnə, qəsddir, Azərbaycan.

... Tahir deyil tək baş əyib torpağına

səcdə edən,

Öz xalqına müqəddəsdən

müqəddəsdir Azərbaycan!

Sonra şair qeyrətli Vətən oğullarına üz tutur, onları xalq, Vətən və torpaq uğrunda ölüm-dirim savaşına səsləyir:

Qalxın Vətən oğulları,

Açın açılmaz yolları.

Sevindirin anaları,

Gücün həsrətli qolları

Qala bilməz yerdə bu qan,

Sizinlədir Azərbaycan!

Ümumiyyətlə, bu kitabda Tahir Rza şeirlərinin əsas bel sütunun Qarabağ mövzusu təşkil edir. Onun “Qarabağ deyərik, gor evinədək” şeiri ürəyi həqiqi vətən eşqi ilə çırpınan şairin andı kimi səslənir. Şairin gözü qarşısında Qarabağ deyilən cənnətməkan viran oldu, ellər pərən-pərən düşdü. Evlər yandı, gorgahlarımız tapdalandı, şəhərlərimiz yağmalandı və külə çevrildi. Bu amansız fəlakət əlbəttə, həssas bir şair üçün dözülməz faciədir:

Dağlar boynu bükük, dərələr əsir,

Çaylar dərdli-dərdli çoşur, çağlayır.

Həsrət arzuların yolunun kəsir,

Laçın yasa batıb, Şuşa ağlayır.

Və yaxud;

Burda həyat ölüb, zaman dayanıb,

Sanki insanlarda daşdı, kəsəkdi.

Tarixin əlləri qana boyanıb,

Tanrı haqsızlıqla üzbəüz, təkdir.

Şairin fikrincə əgər böyük yaradan haqsızlıqla üzbəüz, tək qalırsa onda vay bizim halımıza. Tərəfkeşliklə nəfəs alan insanlar, əslində dünyanın kələfini elə dolaşdırıblar k, onu fələklər belə aça bilməz. Necə ki, Qarabağ düyünü açılmır ki, açılmır. Demək, hər şey dolaşıq düşüb. “Bəs nədən haqq, nahaq düşüb dolaşıq” – deyən şair, bədii suallarla kimdənsə cavab gözləyir. Zamanı, zülmü, istibdadı, haqsızlığı lənətləyir:

Zaman fikrə dalıb, gözlərində qan,

Tanrı sanki bezib yaratdığından.

Fələk də bu dərdə tablamır inan,

Haqqın gözü kordur, qulaqları kar,

Dünya günahkarmı, insan günahkar?

Daha sonra bütün insanlıq adından allahdan üzr istəyir. İnsanların imana-dinə gəlməməyini təvaqqa edir.

Cəllad mələk donunda,

Hakim oğru yanında

Son haqq-hesab anında,

Allah, bizi bağışla.

Tahir Rzanın bundan əvvəlki kitablarından biri “And iç Qarabağa” adlanır. Biz əsasən müqəddəs dini kitabımız olan “Qurani-Kərimə”, çörəyə, günəşə, namus və qeyrətə and içirik. Ancaq şairə görə Qarabağ andını hər kəs içməlidir. “Qalmaz yad əllərdə, qalmaz Qarabağ” şeiri də əslində and kimi səslənir:

Kövrəlmə, inləmə, ağlama belə,

Həsrət qəlbimizi dağlama belə.

Ümidi gümana bağlama belə,

Düşmənə yurd-yuva olmaz Qarabağ!

Qalmaz yad əllərdə, qalmaz Qarabağ!

Onun bu qəbildən olan şeirləri çoxdur. Bu şeirlər ulu millətini, xalqını, dövlətini ürəkdən sevən, Qarabağ yarası kimi göyüm-göyüm göynəyən şair üçün manifest kimi səslənir. Şair dünyəvi mövzulara da ciddi yanaşır. Var-dövlət hərislərini sözlə məşhər ayağına çəkmək istəyir. Altun, pul, zəngin həyat fanatiklərini düşünməyə, gəldi-gedər dünyanın təlatümlərinə nəzər salmağa səsləyir. “Cəsarət olsa” şeiri bu mənada çox aktualdır. Şair yazır:

Gəl soxma gözümə var-dövlətini,

Şərəfsiz şan-şöhrət, dövlət qan-qəda,

Vəzifədə görsən səadətini,

Ağladar, inlədər səni dünya da

Dünyada doğulub ölməyə nə var,

Ömrü ömür kimi yaşamaq çətin,

İnsan var dünyada hörmət qazanar,

İnsan var insanın kinin, nifrətin!

Tahir Rzanın “Biz bir olsaq”, “Bəsdi daha, qərənfilim ağlama”, “Dünyaya göz dəysə”, “Nadanlıq dərsi”, “Qartal ölümü”, “Kəpənək xoşbəxtliyi”, “Allah sirr açmayıb”, “Məni tamahıma qul etmə”, “Dünyanın”, “Heç vaxt”, “Heyif”, “Gələr”, “Xasiyyətnamə”, “Bilən yox”, “İlahi”, “Nankor dost” kimi şeirləri ayrıca təhlilə cəlb oluna bilər. Bu şeirlər həqiqi hissin, duyğunun, poetik təxəyyülün məhsuludur. Dünya haqqında çox şairlər şeir yazıb. Hərəsi dünyanın bir cürə hallandırıb, vəfasız, gəldi-gedər, qoca, zalım deyiblər. Hətta dünyaya bol-bol söyüblər. Dünya bəzi şairlərin gözündə bir məzar daşı kimi soyuq və vahiməli görünüb. Tahir Rza da “Dünyanın” adlı şeirində dünyanı gözəl görür, insanları isə bədniyyət. Çünki dünya bizə Günəş, hava, su, od, dağ-dərə, coşqun çay, yol, təlatümlü dərya, uca-uca dağlar, behişt ətirli gül-çiçək, yaşıl-yaşıl ormanlar, aydın, işıqlı səhər bəxş edib. Dünyada nə qədər ləzzətli ömür-gün görmüşük. Və sairə...

Yaxşıları, yamanları çox görüb,

Çox zalıma, zülmkara tor qurub.

Bilən varmı kim aldadıb, kim girib,

İnsan ilə arasına dünyanın.

Və yaxud;

İnsan var ki, bircə anda allanır,

Dövlətinə, parasına dünyanın.

İnsanda var balın əmir, ballanır,

Gileylənir qarasına dünyanın.

Digər şeirində Tahir Rza dünyanın başına dolanmağı vacib sayır. Axı dünyanın nə günahı? Məsləhət yaradanındır:

Bu dünyada nə ədavət, qan olar,

Vurğun olsaq baharına, qışına.

Dünya bizim başımıza dolanar,

Biz dolansaq dünyamızın başına!

Gözəl və mənalı deyilib. Dünya həqiqətən gözəldir. Tahir Rza dəridən-qəmdən yan keçmir. Ömür varsa, həyat varsa dərddə var, qəmdə. Dərd-qəm sevinclə qardaşdı, – deyən şair fikrinə belə poetik don geyindirir:

Dərdi olmayanlar, bilməz dərd nədir,

Həyatım dərdimlə olub bəxtiyar.

Dərdimin dərmanı öz əlimdədir,

Dərdim dərdə düşməz, dərd duyanım var.

Başda bir şeirində Tahir deyir:

Tahir, dərd gələrsə, ömrün sabahı –

Sönər, fələklərdə görmə günahı,

Dünyanın dəhşəti, amanı – ahı,

İnsana insanın özündən gələr.

Qəzəl çətin janrdır. Qəzəl yazmaq üçün klassik şairlərin, yaratdığı möhtəşəm qəzəl, qəsidə, müxəmməs, müsəddəs, tərki-bənd, rübai, qoşma və s. şeir növlərini yaxşı bilmək şair üçün çox vacibdir. Xüsusən, əruz vəznini bilmədən qəzəl yazan şairləri əslində qəbul etmək, onları oxumaq günahdır. Ancaq Tahir Rza qəzəl janrında özünü sınayıb, yazdığı, dünyəvi və aşiqanə qəzəlləri göstərir ki, o bu çətin janrı mənimsəyə bilib. Misal üçün:

... Nadana qalsa əgər, dünya cəhənnəm olacaq,

Günümüz qarə gəlib, hər gecəmiz qəm olacaq!

... Tahir, hər kəs Vətənə sövq ilə xidmət etsə,

Yurdumuz yüksələcək, başda bir aləm olacaq!

Başqa bir aşiqanə qəzəlində deyilir:

... Elə sev ki, ürəyin yanmağa adət eləsin,

Çünki eşq əhli üçün, sevgi-məhəbbət olacaq.

... Tahirin qəlbi əsirdir sözünə, sevgisinə,

O bilir ki, əbədi eşq ilə sənət olacaq!

Məlumdur ki, Qarabağ dərdi, yarası hər bir yaradıcı insanı hədsiz dərəcədə ağrıdır. İnsanın az qalır başına hava gəlsin. Cənnətməkan Şuşa, əzəmətli Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdərə, nəhayət bütün Qarabağın toy otağı olan Ağdam yoxdu! Bəli, bunlar hələlik bizə göz dağıdır. İndi o yerlər ocaq yeri kimi qaralır. Gorgahlarımız viran qalıb, əsir-yesir ana və bacılarımız, qocalarımız, uşaqlarımız, igid ərənlərimiz əsirdilər. Ən əsası şeirimizin şah misrası qədər əziz olan “Xarı-Bülbül” düşmən ayağı altında əzilib yox olur. Deyərdim ki, milli ruhu, təmiz qanı olan hər bir vicdanlı şair və yazıçılarımız bu gözəllik simvoluna şeir yazıb.

Tahir Rzanın “Xarı-Bülbüllə söhbət” poeması bu mövzuda yazılan şeir və poemalardan fərqlənir. Doğma Şuşa və Xarı-Bülbül həsrəti onu qovurur. Ruhunu silkələyir. Sanki o zərif, incə, təravətli gül üçün bir növ ağı deyir:

Xarı-Bülbül, Qarabağda kimin var,

Kim hayına, bir kimsəni haraylar?

Qəmlə ötən bu fəsillər, bu aylar –

Yaddaşlardan silinərmi, gedərmi?

Dərdimizə de bir çarə edərmi?

Şair Qarabağ üçün həqiqətən ağlayır, sızlayır. Oradakı abı-hava, gül-çiçəklər, əsrarəngiz mənzərələr, uca dağlar, çoşğun çaylar, keybir bulaqlar şairin yaddaşını ovxarlayır, bütün vücudunu təlatümə gətirir.

Xarı-Bülbül, əlim çatmır əlinə,

Qurban olum ağı deyən dilinə,

Qır atların bir gün minib belinə,

Mərd oğullar çatacaqlar dadına,

Şad günləri salacaqlar yadına!

Şair Xarı-Bülbülün timsalında məhv olan gözəlliklərimizi, Qarabağımızın çəkilməz dərdini çox ustalıqla şeirin gəraylı formasında poetik inamla oxuculara çatdırır:

Xarı-Bülbül, Qarabağda kimin var,

Kim hayına bir kimsəni haraylar?

Qəmlə ötən bu fəsillər, bu aylar,

Yaddaşlardan silinərmi, gedərmi?

Dərdimizə de bir əlac edərmi?

Poemanın hər bəndi, misrası, sözü, mən deyərdim şair yanğısı, şair qəzəbi və düşmənə nifrət hissilə qələmə alınıb. Şair bir Qarabağlı kimi Vətən itkisinə, Vətən ağrı-acısına sarınır. Qarabağı özünün əsl Qibləsi, Quranı, Kəbəsi kimi görür. Fəqət, əli çatmır, ünü yetmir. Bu yanğının alovu, közü əbədi və sönməzdir, unudulmazdır:

Xarı-Bülbül, Vətən Qibləm, Quranım,

Qarabağım, Zəngilanım, Turanım,

Onsuz olsa, bir saatım, bir anım,

Qətrə-qətrə əriyərəm, solaram

Əsir qalıb qurd-quşa yem olaram!

Digər bir bənddə şair həm özünə, həm də gözü Qarabağ üçün yolda qalan insanlara inam verir:

Xarı-Bülbül, torpaq şərəf, şanımız,

Ona qurban ürəyimiz, canımız.

Haqq yolunda qoy tökülsün qanımız,

Düşmənlərin axırına çıxarıq!

Gələcəyə ağ gün ilə baxarıq!

Xarı-Bülbül, inan, üzün güləcək,

İgidlərin göz yaşını siləcək,

O xoş günlər, xoşbəxt günlər gələcək,

Bütöv görüb, bu torpağı, Vətəni,

Bağrımıza basacağıq biz səni!

Bəli, əziz oxucular! Biz Tahir Rza poeziyasının cüzi bir hissəsinə toxunduq. Onun bütün əsərləri oxunaqlıdır. Poetik deyimləri aydın, işıqlı və dünyəvidir. Qeyd etdiyimiz kimi şairin vətəndaşlıq ruhu çox yüksəkdir. Mən Tahir Rzanın bundan sonra da daha milli ruhlu əsərlər yaradacağına əminəm. Şeirin – çətin, keşməkeşli, yolu onu heç vaxt qorxuzmasın. Mən istedadlı qələm dostumun poetik ruhuna, mənəvi dünyasına bələdəm. Mən ondan şeir – sənət yolunda mübarizlik və poetik amallardan yoğrulmuş, daha geniş həcmli qiymətli əsərlər gözləyirəm.

Ənvər ƏHMƏD,

fəlsəfə doktoru, şair

525-ci qəzet.- 2011.- 11 oktyabr.- S.7.