Sevginin fəlsəfəsi: tarixən və bugün

Əsrlər boyu sənətkarlar məhəbbəti tərənnüm edib, psixoloqlar və sosioloqlar onun səbəblərini və inkişaf meyllərini araşdırıblar. Məhəbbət qədər insan beynini və düşüncəsini məşğul edən ikinci bir həyat möcüzəsi göstərmək çətindir. Amma polemika bitməyib, tədqiqatlar qapanmayıb. Sənətkarlar eşqin eşqinə düşməkdən yorulmayıblar. Sevgi-məhəbbət-eşq daim yaradıcı adamların ilham mənbəyi olub. Məhəbbətə dastanlar qoşulub... Sürətli texniki tərəqqi və informasiya dövrü kimi səciyyələnən XXI əsrin insanı da sevib-sevilməkdən imtina etməyib. Çünki sevgi göylərin yerlərə, Allahın İnsana ərməğanıdır. Sevgi elə bir möcüzədir ki, Adəmlə Həvvadan bu yana Yer üzündə gedən bütün dəyişikliklərə sinə gərib, sirrini və sehrini, cazibəsini qoruyub.

Sevgi. Hamıya tanış olan hiss. Mayasında dayanan nədir? Tarixən sevginin fəlsəfəsindən çox yazılıb, amma konkret nəticəyə gəlinməyib. Bu duyğunun kimyasını da araşdıran çox olub, ancaq günümüzədək onun formulunu tapan olmayıb. Çünki sevgi özəl bir duyğudur və Yer üzündəki insanların sayı qədər təzahür formaları var. Ümumi cəhəti isə birdir: bütün siyasi partiyaların təməl amalı hakimiyyətə gəlmək olduğu kimi, bütün sevgilərin də (əks cinslərin sevgisindən söhbət gedir) təməlində qovuşmaq, vüsala yetmək istəyi dayanır. Qovuşandan sonra sevginin nə qədər sürəcəyi isə məsələnin başqa tərəfidir.

Sevgi – özünü unudub (ya da heçə sayıb) qarşıdakı üçün yaşamaqdır, sevdiyini özündən önə qoya bilməkdir, onun maraqlarını üstün tutmaqdır, sevdiyin şəxsin istək və arzularının həyata keçməsinə çalışmaqdır, nəhayət, öz xoşbəxtliyini onun xoşbəxtliyində görməkdir. Sevgi – sevdiyini hər gün görmək, eşitmək, duymaq ehtiyacıdır. Zamanını, ömrünü onunla paylaşmaq həvəsidir. Sevgi – qarşısıalınmaz cazibə qüvvəsidir, göz görə-görə insanı bataqlığa da sürükləyə bilər... Sevgidə “korluq” da var, bəyəndiyin şəxsin nöqsanlarını görməyə bilərsən.

Sevgi elə bir duyğudur ki, sevən şəxsin bioloji varlığında fizioloji dəyişikliklər etməyə qadirdir: həm cavanlaşmaya və sağlamlaşmaya doğru, həm də qocalmaya və dərd əhlinə dönməyə doğru. (Elmə çoxdan məlumdur ki, sevən, eşqə düşən şəxsin orqanizmində maddələr mübadiləsi dəyişir.) Sevgi – möcüzələr yaratmağa qadir qüvvədir. Dünya kinematoqrafiyasına nəzər salsaq, bir sıra filmlərdə ağır xəstəliyə mübtəla olmuş insanların məhz sevgi sayəsində, aşiq olduğunun qayğısından və məhəbbətindən pərvazlanaraq həyata bağlandığını, sağaldığını, xərçəng xəstəliyinə belə qalib gəldiyini görmüşük. Bütün bunlar ssenarist və rejissor təxəyyülünün məhsulu deyil, həyatdan götürülmüş ibrətamiz hadisələrdir. Təbabətin aciz qaldığı bir sıra məqamlarda insanın ali duyğuları köməyə gəlir. Mənəvi dayağın mövcudluğu xəstəyə dava-dərmandan daha güclü təsir göstərir. Son nəticədə insan mənəviyyatı, iradəsi qalib gəlir, xəstə sağalır. Əlbəttə, heç də bütün hallarda əzizlərinin sevgisi insanı xilas edə bilmir. Lakin sonu nağıllar aləmindəki kimi xeyirin şər üzərində, sevginin xəstəlik üzərində qələbəsi ilə bitən hadisələr duyğuların qüdrətinin təcəssümüdür. Ona görə el arasında sözün müstəqim və məcazi mənalarından ustalıqla istifadə edərək deyiblər ki, sevgi-məhəbbət insana qanad da verə bilər, onun qol-qanadını sındırıb bədbinliyə düçar edə, həyatdan küsdürə də bilər.

Şərqdə əfsanələşmiş Leyli-Məcnun məhəbbətini XII əsrdə nəzmə çəkən dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi ilahi duyğulara sözdən yoğrulmuş abidə ucaltdı. O, əsərin baş qəhrəmanı olmayan İbn Salam obrazının timsalında fədakarlığın simvolunu yaradaraq Şərq kişisinin qadına bəslədiyi ali münasibəti sərgilədi. Nizami göstərdi ki, o dövrün qadını cəmiyyətdə söz sahibi olmasa da, ailədə, ər yanında ən yüksək ehtirama layiq görülüb. Onun istəkləri, izzət-nəfsi nəzərə alınıb və... insan kimi, şəxsiyyət kimi qadının hüquqları qorunub. Sizcə, İbn Salamın fədakarlığının mayasında dayanan daha böyük sevgi deyildimi?! İbn Salam surətinin ədəbiyyatdakı varlığı belə bizə imkan verir ki, Şərq kişisinin xarakteri və qadına münasibəti barədə Qərb düşüncəsində mövcud olan stereotipi dağıdaq, yanlışlıqlara düzəliş verək, gender bərabərliyinin özünəməxsusluqlarına zaman və məkan, şərqli və qərbli mentaliteti rakursundan nəzər salaq.

Əfsanəyə görə, Leylini Məcnun qədər sevməyən, sadəcə onunla evlənən İbn Salam nikahlı qadınının hisslərinə hörmətlə yanaşır və Leyli istəmədiyi üçün ona toxunmur. Beləliklə də, Məcnunun eşqindən qəhr olan Leyli ər evində bəkarətini qoruyub saxlaya bilir və bu jestlə sevdiyinə sədaqətini, əhdinə vəfasını təsdiqləyir. Yəni “ey Məcnun, sən olmazsansa, dünya nemətlərini özümə haram edərəm” – deyir. Leyli ikiqat əzab içindədir: həm ayrılığın acısını yaşayır, həm də qanuni əri qarşısında qadınlıq borcunu yerinə yetirə bilməməyin xəcalətini çəkir. Bu, XII əsrin təfəkkürü, adət-ənənəsi, mentalitetidir. XXI əsrdə yaşayan gənc qızlar arasında isə kiminsə problemi bu cür çözəcəyi ağlabatan deyil. Çünki dövrümüzdə qızın razılığı olmadan, istəmədiyi və heç tanımadığı bir oğlana ərə verilməsi nadir rast gəlinə bilən hadisələrdəndir.

Leylini Məcnuna cəzb edən nə idi? Əslində Leyli gənc bir oğlan, fərd və şəxsiyyət olaraq Məcnunu deyil, Leylini sevən Məcnunu sevirdi. Əgər Leyli İbn Salama şans versəydi, kim bilir, az sonra bəlkə onu Məcnundan daha çox sevəcəkdi və uşaqlıq məhəbbətini – Məcnunu unudacaqdı... Amma Leyli İbn Salama bu imkanı vermir. Özünü ilahi duyğuların zindanında dustaq edir və hisslərinə azadlıq-sərbəstlik vermir. Leylinin dünyası reallıqdan çox uzaqdır, o, platonik məhəbbət aləmində yaşayır. Göylərdən yerə enmək ismətli, vəfalı şərqli qızının ağlına belə gəlmir. O, həyatı bahasına Məcnuna sədaqətini qoruyur.

Leyli Məcnunu məktəbdən tanıyıb sevmişdi, görüb aşiq olmuşdu, danışıb anlaşmışdı. Məhəbbət bu iki gəncin qəlbinə haradan yol tapmışdı: gözlərdən-baxışlardanmı, səsdən-sözdənmi, davranışdanmı, qarşı tərəfin cazibəsindənmi, yoxsa xoş münasibətindənmi?? Bəlkə də, öz içindəki sevmək ehtiyacından?.. Kim zəmanət verə bilər ki, ilk məhəbbətində uğursuzluğa düçar olan həmin gənclər daha geniş çevrədə tay-tuşlarını görmək-tanımaq-danışmaq imkanına malik olsaydılar, təkrarən aşiq olmazdılar? Onlarda başqa “Leyli”yə və yaxud başqa “Qeys”ə qarşı sevgi hissləri oyanmazdı?.. Bunu kimsə proqnozlaşdıra bilməz.

Eşqin böyüklüyünü, çərçivələrə sığmadığını, cəmiyyət qanunlarına belə qarşı çıxmaq iqtidarında olduğunu tərənnüm edən Nizami eşqdən cünun (dəli) olub çöllərə düşən Qeysin timsalında, əslində, platonik məhəbbətin kütlə tərəfindən bəyənildiyini, amma qəbul edilmədiyini göstərdi. Nizami dühası sanki platonik məhəbbət tülünün üzərinə şəfəq salaraq vəziyyəti aydınlatdı: göstərdi ki, ilahi məhəbbət və bu hissin daşıyıcıları olan insanlar sağlıqlarında, yəni var ikən qınağa məruz qalırlar, dünyalarını dəyişəndən, aramızdan köçəndən sonra isə alqışa layiq görülürlər! Bu da həyatın qəribə bir təzadıdır. Dünənədək dəlicəsinə bir-birini sevən və qovuşmalarına əngəl olan mühitə qarşı çıxan, daşlaşmış norma və qaydalara tabe olmayan aşiqləri qınayan cəmiyyət onları axirət dünyasına yola salandan sonra məsələyə başqa nöqteyi-nəzərdən yanaşmağa başlayır. Fiziki anlamda dünyanı tərk edən insanın həyatı və məhəbbəti mənəvi anlamda yaşadılır, bu hadisəni şüurundan silə bilməyən cəmiyyət onu ilahiləşdirir, nakam məhəbbət əfsanəyə dönüb əsrləri yola salır... Qeysin “Məcnun”, yəni “dəli” adlandırılması məhz toplumla fərd arasındakı, insanların şüurunda kök salmış qaydalarla platonik məhəbbətin qaydasızlığı arasındakı fərqin bariz təcəssümü idi. Hamı kimi sevməyən, eşqində bənzərsiz olan Məcnun öz doğma mühitində “ağ qarğa”ya çevrilmişdi. Amma yaşadığı cəmiyyətdən təcrid olunması belə onu Leylidən döndərə bilmədi. Məcnun son nəfəsinədək eşqinə sadiq qaldı!

Leylini sevirdimi Məcnun? Əgər sevirdisə, niyə onu rədd etdi, “get, get, sən Leyli deyilsən”, – deyə sevgilisinə qovuşmaqdan imtina etdi?? Sualın cavabını ancaq platonik məhəbbət müstəvisində araşdırmaq mümkündür. Çünki Məcnun eşqin elə bir mərtəbəsinə ucalmışdı ki, sevdiyini ilahiləşdirmişdi. O artıq cismani həzzin deyil, ilahi duyğuların cazibə dairəsindəydi. Məhz buna görə, qarşısındakı Leylini rədd edərək xəyalındakı Leylinin oduna alışıb-yanırdı...

Əsrləri aşıb gələn bu böyük məhəbbət bütün dövrlərdə qəlbləri titrətsə də, ona münasibət zaman-zaman fərqli olub. Hələ dünyanın düz vaxtlarında, münasibətlərin kirlənmədiyi və bir sıra dəyərlərin hörmətdən düşmədiyi XX əsrdə belə Leyli-Məcnun məhəbbətindəki acizlik amili ictimai nəzərdən yayınmırdı. (Oxucular arasında “acizlik” kəlməsinə görə bizi qınayanlar ola bilər. Amma bu, ictimai düşüncəni dəyişməz.) Sevginin Leyli-Məcnun ucalığı da aşiqlərin zəifliyini, gücsüzlüyünü ört-basdır edə bilmirdi. Reallıqla vuruşmaq, ya da barışmaq əvəzinə xəyalata təslim olmaq meyli məqbul sayılmırdı. Leylinin sevilmə dərəcəsinə qibtə edən çox idi, lakin Leylinin yerində olmaq istəyən qızlar yox idi! Leyli-Məcnunun dövrü də, mühiti də, aldığı tərbiyə də hamıya bəlli idi. Hamı qəbul edirdi ki, o şəraitdə başqa cür hərəkət etmək və çıxış yolu tapmaq müşkül məsələydi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq XX əsrin insanları, sevib-sevilən gənclər Leyli və Məcnunun mübarizliyinin yetərli olmadığı fikrindəydilər. Düşünürdülər ki, dəli olub çöllərə düşməkdənsə, mühitin yaratdığı problemin başqa çözüm yolunu aramaq lazımıydı.

Dünya ədəbiyyatı tarixi ölməz məhəbbətin rəmzinə çevrilənləri dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq eyni pyedestal üzərində heykəlləşdirib. Xüsusilə, nakam sevgilər ilham pərisinə çevrilərək bədii təxəyyülü daha çox qanadlandırıb. Yaranan əsərlər yaşadıqları dövrdə çoxlarının tanımadığı Qeyslə Leylini, Xosrovu, Fərhadı və Şirini, Romeo ilə Cülyettanı, Tristanla İzoldanı,.. xalqlara tanıdıb. Əsrlər ötüb, nəsillər dəyişib, amma məhəbbət simvoluna çevrilən adlar unudulmayıb. Duyğuların gözəlliyi, hisslərin saflığı, əzabların şirinliyi bəşər övladını özünə cəzb edib, məhəbbət uğrunda fədakarlıqlar ehtiramla anılıb. Qərb aləmində Şərqdəki Leyli-Məcnun qədər məşhur olan Romeo-Cülyetta dastanında məhəbbətə fərqli baxışla qarşılaşırıq. Şekspir dühasına məxsus “Romeo və Cülyetta”da qan düşməni olan iki tayfanın əziz-ərköyün övladları bir-birinə aşiq olandan sonra aşkarcasına, qanuni yolla qovuşmağın mümkünsüzlüyünü görəndə içində yaşadıqları mühitə qarşı üsyan edir, qarşıdakı təhlükələrə məhəl qoymadan gizlicə vüsala yetişirlər. Bu onlara həyatları bahasına başa gəlsə də, bir-birlərinə mənsub olaraq ölməyi ayrılıqdan daha məqbul sayırlar.

...Bir yanda bəkarətini qəbir evinəcən qoruyub saxlayan şərqli qızı Leyli, o biri yanda bəkarətini sevdiyinə təslim edən qərbli qızı Cülyetta. (Onların heç birini qınamaq fikrimiz yoxdur, hər ikisinin sevgisinə böyük sayğımız var.) Göz önündə isə günümüzdəki ildırımsürətli sevgilər, nikahlar və ayrılıqlar. Adlarını yüzilliklərin yaddaşına yazmış Leylinin də, Cülyettanın da nəsibi ölüm, faciə. Amma hər ikisinin nakam məhəbbətinin bəşər övladına təsiri hüdudsuzdur. Hər iki məhəbbət əfsanələşərək yüzilliklərin dizini qatlamaq qüdrətinin təntənəsini yaşayır. Di gəl ki, bu təntənədən nakam və nisgilli ölən Leyliyə, yaxud Cülyettaya bir fayda varmı? Yoxdur! Bəlkə bu həqiqəti dərk etdikləri üçün dövrümüzün gəncləri sevgiyə daha ayıq-sayıq yanaşır, ömür adlı zamanlarını qarantı olmayan duyğulara, platonik məhəbbətə xərcləmək istəmirlər? Bəlkə də. Görəsən, bugünkü sevgilərin və nikahların mayasında dayanan nədir: daha çox fizioloji və bioloji faktorlarmı, maddiyyat amilimi, mənəvi bağlılıqmı? Həyatın müvəqqətiliyinə realist yanaşmamı? Dövrün tələbinə və sürətinə uyğunlaşmaqmı? Bugünün leyli-məcnunları yoxdurmu? (Əlbəttə var: İlham və Fərizə!) Bəs, ibn salamları necə?? (Şəksiz, bu da var.)

Maraqlıdır, görəsən sevgi adlı duyğu harada yaranıb-yaşayır: ürəkdə, yoxsa beyində?? Axı, o bütün vücudu sarır... Tarixən dünya ədəbiyyatında sevginin məskəni olaraq ürək, qəlb göstərilir. O halda maraqlı bir sual meydana çıxır – təbabətin indiki inkişaf mərhələsində ürəyi dəyişdirilən şəxslərin sevgiləri də dəyişirmi?

Sevgi: duyğular aləmində və real həyatda. Təbii ki, duyğular aləmində var olan duyğu daha güclü olar. Lakin məsələnin o tərəfi də var ki, platonik məhəbbət mərtəbəsinə yüksəlmiş sevgi duyğular içində bulunduğundan görünməz hala gəlir. Bu halda ikiqat təsir gücünə malik olsa da. Amma reallıq içində mövcud olan duyğu görünür və nəzərə çarpdığı üçün özünə yer də tapa bilir. Yaşamaq haqqı qazanır. Əsrləri aşmaq, əfsanələşmək imkanı olmasa da. Ömrü daşıyıcısının ömür payı ilə məhdudlaşsa da...

Sevginin çətin yolu nakamlıqdan, əzablardan keçərək sevənləri əbədi şöhrətə qovuşdurur. Sevginin rahat yolu isə sevənləri bir-birinə qovuşdurur.

Razılaşaq ki, əfsanələşmək şansı nə qədər cazibədar görünsə də, XXI əsr platonik məhəbbət dövrü deyil!

Mənzərə SADIQOVA,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 12 oktyabr.- S.7.