Azərbaycan mətbuatında terminlər necə işlədilir?

Rəvayət edirlər ki, bir çoban təsadüfən alimlərin məclisinə düşür. Alimlər planetlər, onların xüsusiyyətləri haqqında elmi müzakirələr aparırlar. Müzakirə bitdikdən sonra çoban alimlərdən soruşur ki, yaxşı, siz ulduzların, planetlərin xüsusiyyətlərini öyrənə bilərsiniz, bəs onların adlarını haradan bilirsiniz?... Həqiqətən, maraqlı sualdır. Axı bu cür adlar elə-belə yaranmır.

Dilimizin mühüm hissəsini təşkil edən terminlər öz-özünə yaranmır və dəyişmir. Yeni yaranan və dəyişən terminlərin leksikonumuza daxil olmasında mətbuatın da mühüm rolu var. Mətbuat yalnız yaşadığımız ictimai-siyasi və mədəni həyatın deyil, həm də ana dilimizin aynasıdır. Dilimizin zənginləşməsi, yeni sözlərin ümumişləklik qazanması mətbuatın inkişafı ilə bağlıdır.

Müstəqillik qazandıqdan sonra respublikamızın başqa ölkələrlə həm iqtisadi, həm də siyasi əlaqələrinin genişlənməsi dilimizin terminologiyasını yeni sözlərlə zənginləşdirmişdir. İstər mətbuatda, istərsə də məişətdə bu terminlərin bir qismi işlənməkdədir. Sponsor, parlament, imic, lider, kompyuter sözlərini başa düşməyən çox az adam tapılar. Bu sözlərin dilimizin lüğət tərkibinə və məişətimizə belə tez daxil olması və müntəzəm işlənmək hüququ qazanması daha çox informasiya vasitələrinin bolluğu ilə bağlıdır. Müasir dövrdə termin kimi işlənən spiker, lobbi, ekologiya, internet, motorolla və s. sözlərin ümumişlək sözlərə çevrilmə prosesi gedir. Lakin bu proses elmi, ictimai-siyasi anlayışları əks etdirən bütün terminlərə aid edilə bilməz. Elə terminlər var ki, onlar uzun müddətdən sonra belə öz funksiyasını qoruyub saxlaya bilir. Mətbuatda işlək olan bu terminlər ümumxalq dilinə, məişət leksikonuna daxil ola bilmir. Koalisiya, reputasiya, sindrom, inteqrasiya, sfera terminləri kütləvi informasiya vasitələrində tez-tez işlənsə də, termin olaraq qalır.

Müstəqillik dövründə milli termin yaradıcılığı mənbələrindən biri olan dilimizin daxili imkanlarından istifadə üsulu həm milli mənafe, həm də prinsip baxımdan daha sərfəlidir. Dilimizin lüğət fonduna daxil olan terminlər çox vaxt dilimizin qayda-qanunları nəzərə alınmadan kortəbii surətdə qəbul edilir.Vaxtilə ərəb-fars və rus dillərindən alınan terminlər haqqında da bunu demək olar. Müasir dövrdə mətbuatda bir sıra terminlər paralel işlənir: bilgisayar-kompyuter, münaqişə-insident, layihə-proyekt, vəsait-investisiya, tərkib-kontingent, mühit-atmosfer, himayədar-sponsor, arasıkəsilmədən-intensiv və s. Bizim fikrimizcə, eyni anlayışları ifadə edən bu paralellərin birincisi işlənərsə, daha münasib olar. Çünki işlənmə məqamından asılı olaraq birincilər bəzən həm termin, həm də ümumişlək söz vəzifəsini daşıya bilər. Paralel terminlərin işlənməsi mətbuat dilini artıq sözlə yükləyir və anlaşılmazlıq yaradır.

Mənası çoxları tərəfindən anlaşılmayan terminlər son illərin mətbuatında fəal şəkildə işlənməkdədir. Bu terminləri alınma kimi səciyyələndirmək doğru olmaz. Bunlar, əsasən, tərcümə prosesində əvəzlənmədən dilimizə keçən sözlərdir. Müstəqillikdən əvvəl Avropa mənşəli sözlərin dilimizə keçməsində rus dili əsas rola malik idi. Həmin dövrdə mətbuat səhifələrində rus dili və onun vasitəsilə Avropa dillərindən alınan sözlərə tez-tez rast gəlirdik. Son vaxtlar bu axının qarşısı alınmış, Avropa mənşəli sözlər əvvəlki illərdən fərqli olaraq indi mətbuat dilinə birbaşa keçməyə başlamışdır.

Mətbuat səhifələrində və efirdə tez-tez işlənən reytinq, tender, sertifikat, arbitraj, infrastruktur, mikroklimat çox zaman hamı tərəfindən anlaşılmır. Bizim fikrimizcə, lüğətçiliklə məşğul olan mütəxəssislər bu sözlərin hamısının olmasa da, müəyyən hissəsinin qarşılığını tapmaq üçün dilin daxili imkanlarından istifadə etməlidirlər. Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı üçün olduqca böyük imkanlar var. Terminologiya ilə məşğul olan mütəxəssislərin gəldikləri ümumi fikir budur ki, milli termin yaradıcılığı ümumi ədəbi dilə əsaslanmalıdır. Bu həm terminlərin asan tələffüz edilməsinə , həm də tez-tez yadda saxlanmasına kömək edər. Son dövrlərdə kütləvi informasiya vasitələrində işlənən atəşkəs, soyqırımı, özəl, dönəm, anlam, çağdaş, özəlləşdirmə kimi dilimizin daxili imkanlardan istifadə etməklə nə qədər sözlər yaranmışdır.

Son illərdə dilimizin terminoloji qatına daxil olan axın bəzən tənzimlənməmiş, saf-çürük edilməmiş terminlərin dilimizin lüğət tərkibinə, mətbuat leksikonuna daxil olması ilə nəticələnir. İstər Avropa, istər türk dillərindən alınan terminlər həyatımızın bütün sahələrini əhatə edir.

Yeni alınan sözlər daha çox milli mətbuatımızda, elmi-kütləvi tirajlarda ilk dəfə funksionallaşır. Bu baxımdan mətbuat işçilərinin alınmalardan daha düzgün və seçmə üsulu ilə istifadə etmək imkanı var. Kütləvi informasiya vasitələri hamı üçün aydın ola bilən, gələcəkdə ümumişləklik qazana bilən terminlərdən istifadə etsələr, daha məqsədəuyğun ola bilər. Məsələn, ajiotaj, qeyri-legitim, koalisiya, akkreditə, regional struktur və s. terminlərin başa düşülməsi çətinlik yaradır. Son dövrlərdə mətbuatımızda alınma və beynəlmiləl terminlərin axını dilə daxil olan terminlərin tənzimlənməsi, dilimizin tələblərinə nə səviyyədə cavab verməsi məsələlərini ortaya qoyur.

İstərdik ki, ziyalılarımızın, alimlərimizin və qələm sahiblərimizin, həmçinin bütün ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olan kütləvi informasiya vasitələri, xüsusilə milli mətbuatımız kəmiyyətcə artdıqca keyfiyyətcə azalmasın. Milli mətbuatın yaradıcısı H.Zərdabiyə göndərdiyi məktubda M.F.Axundzadə yazırdı: ”Sizin qəzetin əsas məziyyətlərindən biri də üslubun gözəlliyi, məlumatın incə və aydın təsviri, orfoqrafiyanın, söz və terminlərin düzgünlüyü olmalıdır, çünki qəzetiniz başqa məqsədlərlə yanaşı, Azərbaycan yazısını qüsurlardan təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır”.

Mətbuat səhifələrində yazı dərc etdirən hər kəsin bir amalı olmalıdır:milli sərvətimiz olan doğma dilimizin saflığını, gözəlliyini, aydınlığını qoruyub saxlamaq. Qoy bu işdə bütün mətbuat işçiləri öz qüvvələrini və mübarizliyini əsirgəməsinlər!

Xanım QASIMOVA,

filologiya elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 13 oktyabr.- S.6.