“İnsanda hər şeydən əvvəl önəm verdiyim cəhət vətənpərvərlikdir”

Pərvinin həmsöhbəti AMEA-nın müxbir üzvü, professor Teymur Kərimlidir.

Pərvin: Salam, Teymur müəllim!

Teymur Kərimli: Salam, Pərvin xanım. Xoş gəlmisiniz!

Pərvin: Təşəkkür edirəm! Teymur müəllim, əksər alimlər məhdud elmi dairələrdə tanınırlar. Amma sizi geniş tamaşaçı kütləsi televiziyadan “Məclisi–üns” və başqa verilişlər vasitəsi ilə tanıyıb. Alimə populyarlıq lazımdırmı?

Teymur Kərimli: Siz mənim üçün çox ağrılı olan bir məqama toxundunuz. Mənə görə alim üçün ən arzu olunmaz cəhət onun populizmidir. Xüsusən, akademiya alimi dar bir sahədə ixtisaslaşmalı və tanınmalıdır. Müxtəlif sahələrə əl-qol atan adam müəyyən mənada yarımçıq olur. Amma alimin apardığı elmi tədqiqatların nəticələrini populyarlaşdırması və bu yolla kütləyə biliklər verməsi də bir fəaliyyət sahəsidir. Mən çalışıram ki, bizim klassik ədəbiyyatın tərənnüm etdiyi mənəvi-əxlaqi dəyərlərimizi sadə bir dildə geniş tamaşaçı auditoriyasına çatdırım.

Pərvin: Amma burda bir məsələ var ki, klassik ədəbiyyatımızın böyük hissəsi çox ağır ürfani – fəlsəfi məqamlar üzərində köklənib. Belə demək olarsa, hazırlıqlı insanlar üçündür. Sizcə, bu fəlsəfi ədəbiyyatın incəliklərini geniş kütləyə öyrətməyə nə dərəcədə ehtiyac var?

Teymur Kərimli: Bilirsiniz, bizim əsas məqsədimiz müasir həyatda yaranan ictimai-mənəvi problemlərin həllində klassik ədəbiyyatdan istifadədir. Məsələn, Nizami öz əsərini yazarkən zalım bir padşahı tərbiyə eləmək istəyib. İndi zalım padşah yoxdursa, Nizaminin məqsədi nə olmalıdır? İnsanda hörmət, məhəbbət hissini gücləndirmək. Bu baxımdan klassik irs həmişə üzdə qalır, aktual olur. Çünki, qoyduğu problemlər o qədər çoxqatlı olur ki, hər bir nəsil ondan öz payını götürür. İctimai-sosial münasibətlər dəyişdikcə, klassik ədəbiyyat sanki öz-özlüyündə bir metamarfozaya uğrayır və yeni yaranan ağrılı məqamları həll etməyə çalışır. Bu baxımdan klassik irs çox dəyərlidir və kütlənin bundan xəbərdar olması vacibdir.

Pərvin: Lakin, son illərdə kütlə daha çox asan, tez anlaşılan ədəbiyyata meyl edir. Azərbaycanda, elə başqa dünya ölkələrində də çoxluğun anlayacağı, qəbul edəcəyi, bəzən “kütləvi” ədəbiyyat adlandırılan tendensiya yaranıb. Necə düşünürsünüz müasir dövrdə kütlə dediyiniz məsələləri dərk etməyə qadirdirmi?

Teymur Kərimli: Maraqlı sualdır! Ümumiyyətlə, insan bir bioloji varlıq kimi tənbəl və istər intellektual, istərsə də fiziki cəhətdən özünə əziyyət vermək istəməyən varlıqdır. Bütün texniki kəşflər də bir növ bundan yaranır. Yəni, həyatı asanlaşdırmaq, komfort yaratmaq üçün. İki gənc oturub saatlarla lətifə danışıb gülə bilər, amma hansısa bir sosial, mənəvi problemi həll etmək barəsində ən azı düşünmək çətin gəlir onlara. Çünki, beynində müəyyən baza yoxdur. Texnikanın inkişaf etdiyi dövrdə müasir insanın klassikanı başa düşməsi bir qədər çətin olur, bəlkə də ona heç lazım olmur. Əslində, tədqiqatlar göstərir ki, mənəvi-psixoloji dəyərləri yaşadanlar bəşəriyyətin beş faizini təşkil edir və bizim əsas işimiz bu beş faizi artırmaq olmalıdır.

Pərvin: Sizcə, bunun üçün hansı işlərin görülməsinə ehtiyac var?

Teymur Kərimli: Mən burda mətbuatın üzərinə düşən vəzifəni böyük görürəm. Bizim ədəbi, yaxud ədəbiyyat yönümlü orqanlarımız var, deyək ki, elə “525-ci qəzet” kimi. Onlar məşğul olmalıdırlar. Amma təbii ki, televiziya daha effektiv vasitədir. Məsələn, çox vaxt deyirlər ki, şou-proqram lazım deyil, bunun əvəzində didaktik verilişlər çox olmalıdır. Amma, məncə, bunların hər ikisi öz qaydasında, həcmində lazımdır. Bir də əsas məsələ peşəkarlıqdır. Düşünürəm ki, klassik ədəbiyyatımız tamaşaçıya peşəkarlıqla çatdırılsa, daha gözəl nəticə verər.

Pərvin: Qeyri-peşəkarlıq son dövrün çox aktual problemlərindəndir. İstərdim tərcümələrin səviyyəsindən danışasınız. Sizin kimi alimlərin farsdilli klassik ədəbiyyatımızı orijinaldan oxumaq imkanı var. Sizcə, həm sovet, həm də müasir dövrdə farsdilli şairlərdən edilən tərcümələr nə dərəcədə keyfiyyətlidir?

Teymur Kərimli: Sovet dövrünün bir çox nöqsanları olsa da, istər elmi, istər bədii yaradıcılıqda çox sərt tələbləri var idi. Bu tələbləri yerinə yetirməyənlər uğur qazanmırdılar. Tərcümə məsələsinə də çox ciddi baxılırdı və yüksək səviyyədə idi. Lakin, dünyada eyni müəllifin bir neçə dəfə tərcümə olunması təcrübəsi var. Məsələn, Şekspiri 5-6 dəfə tərcümə ediblər. Bizdə də müəyyən əsərlərin yenidən tərcüməsinə ehtiyac var. Hər bir nəslin öz klassiki olduğu kimi, öz tərcüməsi də olmalıdır.

Nizaminin “Xəmsə”si 40-cı illərdə heca vəznində tərcümə olunmuşdu. Sonra Xəlil Rzanın tərcüməsi oldu. İndi Prezidentin təşəbbüsü ilə Gəncədə Nizami Mərkəzi yaradılıb və bu dahi şairimizin irsini öz vəznində və bəhrində tərcümə ilə bağlı yeni müsabiqə elan olunub. Məncə, Nizamişünaslığın inkişafında bu hadisənin xüsusi rolu olacaq.

Pərvin: Bəzi ölkələrdə filoloji tərcümənin bir az poetikləşdirilmiş variantından daha çox istifadəyə üstünlük verirlər. Onlar hesab edirlər ki, formanı qorumağa çalışanda əsərin fəlsəfi mahiyyəti itir. Bizdə isə daha çox poetik tərcüməyə üstünlük verilir. Bu da bəzən mənanın zəifləməsinə gətirib çıxarır. Sizcə, bu iki yolun hansı daha məqsədəuyğundur?

Teymur Kərimli: Filoloji tərcümə daha çox elmi tədqiqatlar üçün lazımdır. Tutaq ki, bir alim Nizamini orijinaldan oxuya bilmirsə, filoloji tərcümə onun üçün baza rolunu oynaya bilir. Amma şairin ümumi istedadını, səviyyəsini, ruhunu oxucuya çatdırmaq üçün mütləq poetik tərcümələr lazımdır. Çünki, poeziya qəribə təsir gücünə malikdir. Amma bizdə də filoloji tərcümələr olunur. Məsələn, 80-ci illərin ortalarında Ulu Öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Nizaminin bütün yaradıcılığı həm rus, həm də Azərbaycan dilinə filoloji tərcümə olunub çap edilib.

Pərvin: Teymur müəllim, indiyə kimi bir çox şairlərimizlə bağlı tədqiqat əsərləri yazmısınız. Yaradıcılığını araşdırdığınız şairlərdən hansını öz şairiniz, ruhunuzun şairi hesab edirsiniz?

Teymur Kərimli: Məncə, klassik ədəbiyyatla məşğul olan hər bir alim bu suala birmənalı cavab verər: Füzulini. Çünki, Füzuli zirvədir.

Pərvin: Uzun illər ara-sıra şeirlər də yazmısınız və çoxu əruz vəznində olan şeirlərdən ibarət “Hicran ömrü” adlı kitabınız nəşr olunub. Sizcə, hansı daha maraqlıdır: tanınmış alim, yoxsa tanınmış şair ömrü?

Teymur Kərimli: Şairlik nə sənətdir, nə seçimdir, nə də insanın istəyi ilə olan bir işdir. Bu qismətdir, həyat obrazıdır. Mən bu həyat obrazını özümdə görmürəm. Bəzən insan bir işdən yorulanda başqa nə iləsə məşğul olmaq istəyir, mən də klassik ədəbiyyatı, poeziyanı yaxşı bildiyimə görə qələmimi bu sahədə sınadım. Amma özümü şair hesab etmirəm. Heç uzun müddət şeir kitabını çap elətdirmək istəməmişəm. Yalnız dostlarımın təkidi ilə çap olundu.

Pərvin: Bir ədəbiyyatşünas kimi “Hicran ömrü” haqqında elmi məqalə yazmalı olsaydınız, bu kitabı necə dəyərləndirərdiniz?

Teymur Kərimli: (gülür) Maraqlıdır! Bilirsiz, mən həmişə demişəm ki, azərbaycanlıları təvazökarlıq hissi məhv edəcək. Ona görə bu hiss imkan verməz ki, mən belə bir iş görüm.

Pərvin: Fəaliyyətinizin bir tərəfi də alimlər haqqında yazdığınız monoqrafiyalardır. Bildiyimə görə, akademik Akif Əlizadə, akademik İsa Həbibbəyli və akademik Bəkir Nəbiyev haqqında kitablarınız var. Doğrusu, klassikanı araşdıran alimin öz müasirləri haqqında yazması maraqlıdır...

Teymur Kərimli: Doğrudur! İnsanda hər şeydən əvvəl önəm verdiyim cəhət vətənpərvərlikdir. Bu hər bir insanın daxili səsidir. Vətən məhəbbəti olmayan adam yetim quzu kimidir. O psixoloji cəhətdən özünü tək hiss edir və bu kompleks başqa duyğulara, inkişafa imkan vermir.

Sadaladığınız alimlərin ilk öncə vətənpərvərlikləri məni maraqlandırıb. Daha sonra insani keyfiyyətləri, istedadları, elmi fəaliyyətləri, xarakter açıqlıqları cəlb edib və hesab etmişəm ki, belə adamlar az olduğundan onlar barəsində yazmaqla bu keyfiyyətləri təbliğ etmək lazımdır. Onu da deyim ki, bu kitablarda da şablondan qaçmağa, yeni üslub tapmağa çalışmışam və deyilənə görə alınıb.

Pərvin: İstərdim ki, son olaraq ədəbiyyatda sizi maraqlandıran əsas problemlər, məsələlər barədə məlumat verəsiniz...

Teymur Kərimli: Məni klassiklərin qoyduğu əbədi problemlər maraqlandırır. İnsanların kamilləşməsi, xoşbəxt olmaq üçün doğulması və s. Bu baxımdan mənə elə gəlir ki, orta əsrlərlə bizim dövrümüzün elə də böyük fərqi yoxdur. Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında bu problemlərin qoyulması və tipologiyasını araşdırıram. İki dahi bir-birindən xəbərsiz olaraq müxtəlif ölkələrdə eyni problemi qoyur və bunları araşdıranda məlum olur ki, bəşəriyyətin düşüncə tərzi, problemlərə baxışı həm Qərbdə, həm də Şərqdə eynidir. Mən son dövrlərdə “Nizami və Şekspir” monoqrafiyası üzərində çalışıram. Burada da Qərblə Şərqin bir-birinə təsiri məsələləri olduqca maraqlıdır. Ümumilikdə Qərb də, Şərq də insan mədəniyyətidir. Mən ədəbiyyatın köməyi ilə bu həqiqəti bir daha açmaq, çatdırmaq istəyirəm.

525-ci qəzet.- 2011.- 22 oktyabr.- S.21.