ORALARDA KİMLƏR VAR:Tomas Tranströmer

SƏHİFƏNİN QONAĞI YAZAR ASLAN QƏHRƏMANLININ TƏQDİMATINDA

Tomas (əslində Tumasdır) Tranströmer 1931-ci il aprelin 15-də Stokholmda anadan olmuşdur. Məşhur İsveç şairidir. Bu il Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.

Tranströmer ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı alan yeddinci isveçlidir. Əvvəllər Selma Lagerlöf (1909),Verner fon Heydenstam (1916), Erik Aksel Karlfeldt (1931), Per Lagerkvist (1951), EyvinYonson və Harri Martinson (1974) Nobel mükafatı laureatı olmuşlar.

Tomas Tranströmer ixtisasca həkim-psixoloqdur və Stokholm Universitetini bitirmişdir. 1960-cı ildən 1966-cı ilə qədər İsveç şəhəri olan Linkepinqdə həddi-buluğa çatmamış cinayətkarların saxlandığı koloniyada psixoloq vəzifəsində çalışmışdır.Onun “Zindan” şeirində həmin dövr müşahidələrinin əlamətləri var. Sonralar 1980-ci illərdə yenə öz ixtisası üzrə işə düzəlmiş, Vesteros şəhərində istehsal şəraitində ciddi zədə almış fəhlələrə psixoloq köməyi göstərmiş və iş yerində qarşılıqlı münasibətlər üzrə məsləhətçi işləmişdir.

Tranströmer yaradıcılığa çox erkən, 13 yaşında sərbəst şeirlərlə başlamışdır. 1950-ci illərin əvvəllərində onun şeirləri və poemaları artıq müxtəlif ədəbi jurnallarda çap olunurdu. İlk kitabı 1954-cü ildə “17 poema” (İsveç dilində “17 dikter”) adı altında çap olunmuşdu. Şeirlər və poemalardan ibarət bu ilk toplu mütəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı və son onilliyin ən mühüm ədəbi debütü kimi qeyd edilmişdi. Bundan sonra onun bir-birinin ardınca “Yolda gizlinlər” (1958), “Yarımçıq səma” (1962), “Səslər və izlər” (1966), “Qaranlıqda görən” (1970),”Həqiqətin maneəsi” (1978), “Açıq meydan” (1983) və s. kitabları nəşr olundu.

Tomas Tranströmerin memuar janrında yazdığı kitab və fransız sürrealist şairlərinin, o cümlədən Andre Bretonun əsərlərinin İsveç dilinə tərcümələri də yüksək qiymətləndirilir.

Tranströmer bədii əsərlərdən ibarət 12 kitabın müəllifidir. Skandinaviya ölkələrində verilən bütün ədəbi mükafatları almışdır. Bunlardan ən mühümü Bonniyer nəşriyyatının poeziya mükafatı hesab edilir. O həm də bütün Avropada məşhur olan və Almaniyada verilən Petrarka poeziya mükafatı laureatıdır.

Şərq ölkələrinin poeziya ənənələri Qərb ənənələrindən çox fərqlidir, ona görə də Tranströmer Asiya ölkələrində az tanınır. Maraqlıdır ki, onu köhnə Avropa poeziya məktəbinə daxil edirlər, yazıları isə bizə heç də klassik nümunələri xatırlatmır.Tənqidçilər bu şairin məcazi mənadan sənətkarlıqla istifadə etməsini xüsusi nəzərə çarpdırırlar və göstərirlər ki,onun əsərlərində bənzətmələr incəliyi və zərifliyi ilə seçilir.Ona görə də əsərlərini tərcümə etmək həddindən artıq çətindir.Bəzi tərcüməçilər süni olaraq, sərbəst şeirləri qafiyəli şeir formasına gətirsələr də, əsl poeziya həvəskarları orijinalın daha gözəl olduğunu söyləyirlər.

Tranströmer 1990-cı ildə çox ağır insult keçirib və onun bədəninin sağ tərəfi iflic olub. Buna baxmayaraq,o,xəstəliyə qalib gələ bilib,hətta sol əlilə həm yazmaq və həm də fortepianoda çalmağı öyrənib; peşəkar pianoçu olan tanınmış şair üçün bəstəkarlar yalnız sol əllə çalınan əsərlər də yazmışlar.

Səksən yaşı bu il tamam olmuş Tomas Tranströmeri dahi isveçlilər Emmanuel Svedenborq, Avqust Strinberq və İnqmar Berqmanla bir sıraya qoyurlar. Qeyd edək ki,E. Svedenborq (1688-1772) təbiətşünas və ilahiyyatçı, A. Strinberq (1849-1912) yazıçı, İ. Berqman teatr və kino rejissoru olmuşdur. Maraqlıdır ki, digər Nobel mükafatı laureatlarının heç birini Tranströmerlə müqayisə etmirlər, halbuki onlar da çox görkəmli yazıçılar idilər. Mən 1951-ci ildə bu mükafata layiq görülmüş Per Lagerkvistin yaradıcılığı ilə yaxından tanışam. O, həqiqətən gözəl sənət nümunələri yaratmışdır. Gənc yaşlarımda oxuduğum “Cırtdan”, “Cəllad” romanları xüsusilə xoşuma gəlmişdi.

Tranströmerin şeirləri dilimizə çevirilməmişdir, rus dilində də az sayda tərcümə olunmuş əsərləri var. Şairin klassik formada sərbəst şeirləri ilə yanaşı “hayku” adlanan şeir formasında eksperimental yazıları da məlumdur və onların xeyli hissəsi 2004-cü ildə nəşr olunmuş “Böyük sirr” kitabına daxil edilmişdir. Qeyd edək ki, əvvəllər “hokku” adlanan bu yapon şeir növü iki yerdə qırılan 17 hecalı bir sətirdən ibarətdir (əslində sütun da demək olar, çünki yapon heroqlifləri sütun şəklində yazılır); ona görə də bir sətir əslində üç sətirdir. Hayku digər şeir formalarının ilk sətiri olur; məsələn, haykudan sonrakı sətir 14 hecalıdırsa, iki yerə bölünürsə və fikri tamamlayırsa, tanka (kiçik nəğmə) adlı şeir alınır. Bunlar yapon şeirində belədir, qalan xalqlarda isə hecalara fikir vermirlər, 3 sətirlik şeir hayku, 5 sətirlik isə tanka adlanır.

Hazırda Stokholmda arvadı Monika ilə yaşayan Tomas Tranströmerin əsərləri dünyanın 60 dilinə tərcümə edilmişdir; 61-ci dilə, Azərbaycan dilinə ilk tərcümələri oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

ŞEİRLƏRİNDƏN SEÇMƏLƏR

Aprel və sükut

Bahar səhra kimi bomboş,

Qara məxməri xəndək

yanımla sürünür,

əksi yoxdur onun,

təkcə sarı çiçəklər

işıqlanır,

kölgə aparır məni,

qara qutuda

skripkayam elə bil,

Demək istədiyim söz

əlçatmaz bir yerdə

parıldayır

Sələmçinin gümüş pulu kimi.

Bülbül

Bülbülün keçə bilmədiyi sərhəddə

yamyaşıl gecə yarısında

ağır yarpaqlar mürgüləyir,

qulağı batmış avtomobillər

şütüyür neon yolla,

bülbül oxuyur

səsi güclüdür xoruz banı kimi,

çünki keçmir o yana,

amma gözəldir,

Bir zamanlar mən məhbəsdəydim,

o gəlmişdi yanıma,

mən xəstə olanda

haradasa lap yaxındaydı,

oxuyurdu,

onda fikir verməmişdim,

amma indi ...

Qoqol

Rəngi solğundur,

Ac canavar sürüsü kimi

Seyrəkdir kürkünün tükləri,

Üşüyür

əlyazmalarına baxa-baxa,

Səhifələr cəngəlliyinə

vəhşilər doluşub,

səhvlər uzun-uzadı ulayır,

çatışmazlıqlar

xəbis təbəssümlə

dişlərini şaqqıldadır,

hamısı atılır kağız çənbərdən,

buna ürəyi dözmür,

Qürub da bir tərəfdən

tülkü kimi ehmalca irəliləyir,

getdikcə qatılaşır qaranlıq,

Səma at kimi çapır dördnala,

kölgə örtür sarı pəncərələri,

SPb -Sankt Peterburq

Söykənib ölüm meridianına,

əyilib, sanki qüllədir,

tezliklə yıxılacaq,

Şəhərin son sakini hərlənir

buz bağlamış kvartallar arasında

sərgərdan balıq kimi.

Oturub otaqda titrəyir,

heyvanların xəbis təbəssümü

bir də pəhriz

onu tamam əldən salıb,

heç nəyə yoxdur inamı,

Ruhlar kəhkəşanı

ağ xəz kimi

parıldayır uzaqda.

Vaxtdır!

Sür alov saçan döyüş arabanı,

uzaqlaş bu məmləkətdən!

Qartal qayaları

Terrarium şüşəsi arxasında

görünür

hərəkətsiz və qəribə sürünənlər.

Səssizlikdə qadın

paltar sərir,

ölüm sakitdir.

Dərinliklərin dərinliyində

qəlbim üzür

kometa kimi aramla.

Zindan

Qarışıqlıq düşdü

futbol oyununda,

top divardan aşıb getdi.

Onlar səs-küy salırlar ki,

zaman qorxsun,

daha sürətlə keçsin.

Burada həyat fərqlidir,

gözəllik aşiqləri

bədənlərinə şəkil döydürürlər.

Həbsdən qaçanı tutdular,

boşaltdı

göbələklə dolu ciblərini.

Meşəni heyrətləndirir

səs-küylü iş və bir də

gözətçi qülləsinin şiş ucu.

Dəmir şəbəkə qaldırılır,

həyətə giririk

ilin başqa mövsümündə.

Lampa divarı işıqlandırır,

mığmığalar yad işığın

ləkəsini görürlər.

Gecə yük maşınının səsi eşidilir,

məhbusların yuxuları

qorxudan tir-tir əsir.

Oğlan süd içib

şirin yuxuya gedir,

kamerada − daş ananın qucağında.

Ələm qayığı

Gərginlikdir ̶

elektrik xətləri

notsuz donub qalıblar.

Gecə keçir

Şərqdən qərbə,

Ay sürətilə.

Tuneldə də Allaha yaxın ol,

Quşların oxuması ilə

İşığa yol tap.

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2011.- 29 oktyabr.- S.23.