Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Əsərləri Üçüncü cild (1915-1916)

Ön söz

Ankarada Azərbaycan siyasi mühacirəti və Türkiyə ictimaiyyəti 1954-cü ilin yanvarında Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və tanınmış lideri, ilk milli demokratik Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 70 illik yubileyini təntənə ilə qeyd etmişdi. Yalnız Türkiyədə deyil, dünyanın bir sıra demokratik və müstəqil ölkələrində sığınacaq tapmış həmvətənlərimiz, həmçinin Rusiyanı tərk etməyə məcbur olmuş digər millətlərin və xalqların istiqlal mücahidləri yubilyarı təbrik edir, öz arzu və istəklərini bəyan edirdilər. Bu tarixi təbriklər içərisində tanınmış tatar milli mücahidi Seyid Cəfər Krımərin M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Bir gün həyatınızı yazacaq bəxtli bir türk gənci, yaxud da şəxsiyyətinizi canlandıracaq bir türk sənətkarı ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb anladıqca “nə şərəflidir mənə ki, bu yaşamağa dəyər səhifələri canlandırıram” – deyə sevinəcəkdir. Bunların əsərlərini oxuyan və ya seyr edənlər də Sizi daima sonsuz məhəbbət, hörmət və rəhmətlə anacaqlardır”.

Uzaqgörənliklə, peyğəmbərcəsinə yazılmış bu sətirlər mənim də həyat devizim olmuşdur. Uzun müddətdir ki, mən bu sevinci yaşamaqdayam.

M.Ə.Rəsulzadənin elmi-nəzəri, siyasi-ictimai, ədəbi-bədii və publisistik irsi çox zəngin bir xəzinədir, xalqımızın milli intibah və milli istiqlal hərəkatının canlı salnaməsidir. Yarım əsrlik bir zaman kəsiyində mən saysız-hesabsız dövri mətbuat orqanlarını, tarixi sənəd və memuarları nəzərdən keçirərkən bunun şahidi olmuşam.

Azərbaycan nə qədər ki Sovet imperiyasının tərkibində idi M.Ə.Rəsulzadə irsini nəinki nəşr etmək, hətta onun adını belə hörmətlə çəkmək yasaq idi. Lakin zaman ulu mücahidimizin də yəqinliklə söylədiyi kimi öz hökmünü verdi. Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdi. M.Ə.Rəsulzadə 1919-cu il mayın 25-də Azərbaycan Milli Məclisindəki çıxışında demişdi: “Cəmaət istiqlala o qədər mənus olmuş, hürriyyət və istiqlal fikri o qədər xalqın təninə sinmiş, ruhuna işləmişdir ki, şimdi artıq istiqlal fikri bir firqənin, bir kütlənin arzusu deyil, bütün cəmaət vətəni və milləti istiqlalsız və dövləti hürriyyətsiz təsəvvür edəmiyor”.

Artıq 20 ildir ki, sifarişsiz və təmənnasız bu böyük millət fədaisinin əsərlərini araşdırmaq, toplamaq və nəşr etdirməklə məşğulam. 1992-ci ildə əsərlərinin I cildini (1903-1909), 2001-ci ildə II cildini (1909-1914) çox böyük çətinliklə də olsa nəşr etdirməyə müvəffəq olmuşam. İndi III cildi, yəni 1915-1916-cı illərdə “İqbal”, “Yeni İqbal”, “Açıq söz” qəzetləri və “Qurtuluş” məcmuəsində dərc edilmiş əsərlərini oxuculara təqdim edirəm. Bu çox zəngin, mürəkkəb, təhlükəli, qeyri-adi dövr idi. Bəşəriyyət ilk dünya müharibəsi faciəsini yaşayırdı. Millətlərin, xalqların, dövlətlərin taleyi həll olunurdu. Dünyanın siyasi durumu, xəritəsi dəyişirdi. Dövlət müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü itirmiş, hətta fiziki mövcudiyyəti təhlükə altında olan Azərbaycanı xilas etmək kimi tarixi bir vəzifə yaranmaqda idi. Millətin bütün sağlam qüvvələrini vətəni və milləti xilas etmək uğrunda mübarizəyə hazırlamaq lazım idi. Bu müqəddəs vəzifəni öhdəsinə götürmüş mücahidlərin öndəri M.Ə.Rəsulzadə idi. Onun 1915-1916-cı illərdəki fəaliyyətinin, o cümlədən publisistik fəaliyyətinin məğzi, qayəsi də bu idi. Dövlət müstəqilliyini bərpa etmək fikri, məfkurəsi məhz bu illərdə yaranmağa başlamışdı. İki il sonra 1918-ci il mayın 28-də bu arzu çin oldu. Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildi.

Ümid edirik ki, xalqımızın böyük mütəfəkkir oğlu, görkəmli dövlət xadimi, müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi M.Ə.Rəsulzadənin əsərlərinin III cildi də oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaq, Azərbaycan və onunla əlaqədar Rusiya, İran, Türkiyə və I Dünya müharibəsi tarixini öyrənmək istəyənlər üçün dəyərli mənbə və vəsait olacaqdır.

Yaponiya məsələsi

Neçə zamandan bəri arada bir Yaponiya məsələsidir müzakirə olunuyor.

Siyasət dilində “məsələ”lər kiçik və zəif dövlətlər ilə millətlərin adlarına tərdif olunmaq bir adətdir: Albaniya məsələsi, Ermənistan məsələsi, Şərq məsələsi, Balkanıstan məsələsi kibi.

Bu nöqteyi-nəzərdən “Yaponiya məsələsi” ünvanı əlbəttə ki, nəzərə qərib gəlir. Fəqət bu kərə “məsələ”nin tam başqa bir mənaya malik olduğunu düşünürsək, əlbəttə, burada bir qəribəlik olmadığı anlaşılar.

Hali-hərbidə olan Avropa millətləri üçün Yaponiya məsələsi bu gün olduqca ciddi bir məsələ şəklini almaqdadır. Bittəbii avropalılar bu məsələni həll edəcək degildirlər. Biləks Yaponiyanın əli ilə həll olunacaq Avropa məsələsi vardır.

Bu da qərib bir siyasət təcəllisi degilmidir?

Daha müharibənin əvvəllərində idi ki, Yaponiyanın da etilafi-müsəlləs lehinə işə qarışacağı şayiə olmuş və hətta, bu dövlətin Avropa toprağına qoşun çığarıb da almanlar əleyhinə vuruşacağı zehinlərə yol tapmışdı. Fəqət, nəticə başqa dürlü oldu. Çenduni aldıqdan sonra “şəms şariq” hökuməti artıq özünün bu müharibədən alacağı hissəni almış kibi hərəkət edib, sakit qaldı kibi nəzərə gəldi. Avropa işlərinə qarışmağı Yaponiya rəva görmədigi kibi avropalılar da mümkün olduğu qədər bu müavinətdən istifadə etməmək tərəfdarı idilər.

Müharibələrin uzun çəkməsi və davaların şəkli dəgişib səngər halını alması artıq sayları çox olan etilafi-müsəlləs dövlətlərində belə yeni və cəngarvər bir qüvvəyə möhtac olmaq hissini doğurdu.

Müharibənin ən şiddətli bir zərbəsini yemiş olan Belçika hökuməti bir an əvvəl zavallı məmləkətini düşmən ayaqları altından xilas etmək ümüdindədir. Fransa, İngiltərə və Belçika ordularından ibarət olan müttəfiq ordu bu məqsədi ifa etməkdə isə də, məmləkətlərinin kamali-surətlə azad olmasını görmək istəyən belçikalılar müttəfiq ordunun ağır bir surətdə vaqe olan müvəffəqiyyətlərindən çox da məmnun olamiyorlar. Binaənileyh yaponiyalıların Avropaya əsgər çıxarmaları üçün hər kəsdən ziyadə onlar çalışır, can atırlar.

Paytaxt qəzetələrinin aldığı son teleqraflara nəzərən Belçika hökuməti öz ərazisini düşməndən təmizləmək üçün mütləqa yapon ordusunun Avropaya gəlməsinə lüzum görüyor və bu nəzərini İngiltərə və Fransa siyasilərinə izhar eləmişdir.

“N.V.” müxbirinin Kopenhaqdan verdigi xəbərə nəzərən ora məhafili-siyasiyyəsi Yaponiya hökumətinin Avropaya qoşun göndərməsi həqqində əsasən razı olacağına şübhə etmiyorlarmış. Fəqət, böylə mühüm bir ordunun bu qədər uzun bir yol ilə dünyanın o başından bu biri başına nəql olunması böyük bir məsarifi-mucibdir.

Bu qədər məsarifi isə Yaponiya hökuməti ödəyə bilməz. Müxbirin aldığı məlumata nəzərən, bu xüsusda İngiltərə kömək edəcək və pul məsarifini öz öhdəsinə götürəcəkmiş. Yaponiya əsgərindən bir hissəsi Sibiriya dəmir yolu vasitəsi və Arxangelsk yolu ilə Belçika ərazisinə çıxacaqmış. Yenə eyni mənbədən gələn həvadisə görə rus diplomasiyası da bu işə razılıq vermişdir.

Əcəba, bu nəzəriyyə dönüb də bir həqiqət şəklini alacaqmı?

Almaniya imperatoru yaponların müvəffəqiyyəti üzərinə vaxtilə Avropanı “sarı təhlükə”dən qurtarmış idi: Əcəba bu qorxu imdi Almaniya üçün həqiqətən də bir təhlükə təşkil edəcəkmi?

Əlbəttə, bir çoxlarından ötrü Yaponiyanın Əqsayi-Şərqdən qalxıb dənizlər, dağlar, təpələr ötüb ta Əqsayi-Qərbə qədər gələcəgi və buradakı müharibələrin nəticəsi üzərində qəti bir təsir oyadacağı, əlbəttə ki, şer və ecaz qəbilindən bir şey ədd olunar. Fəqət, zamanımizin bir ecaz zəmani olduğuna qənaət edənlər də yox degildir.

Fəqət, hər nə qədər fövqəladə təzahürlər müqabilində qalmış olsaq da, möcüzə kibi nəzərə gələn şeylərin zühurunda belə maddi bir saiq görməmək qabil degildir. Hələ yaponlar kibi maddi düşünən bir millət heç də “N.V.”-nin düşündigi kibi şer və həmasət naminə qan axıdamazlar. Mikado hökuməti Avropaya qoşun göndərməgi qərara aldığı zaman hərəkət ordusuna “yürü!” əmrini verməzdən əvvəl şübhəsiz ki, bu əmrin bahasını təmin edən övraq və vəsaiti əldə etmək istəyəcəkdir.

Əlbəttə, etilafi-müsəlləs dövlətləri düşmənlərin hesabına olan Əqsayi-Şərq sularında Yaponiyaya nə istərsə verə bilər və bu xüsusda onu təmin edə bilərlər. Fəqət ittifaqi-müsəlləs hesabına alınacaq şeyləri Yaponiya Avropa səfərinə çıxmadan da hasil eləmişdir.

Binaənileyh, Belçika hökumətinin Yaponiyadan kömək gətirtmək xüsusundakı təklifindən bəhs edərkən Fransa mətbuatı nahaq degildir. Bu müavinətin Asiyadakı Fransa müstəmləkati bahasına oturacağından ehtiyatda olduqlarını bəyan eləmişlərdir.

Fəqət, bu məsələnin yalnız Avropadakı mənfəətlərin iqtizası nöqteyi-nəzərindən degil, Əqsayi-Şərqdəki və bilxassə Yaponiyanın özündəki əhval nöqteyi-nəzərindən də təhlil etməlidir.

Bəhri-mühiti-Kəbirdə olan beynəlmiləl mənfəətlər o qədər biri-birinə qarışmış və o qədər mülhəqq və müşkül bir şəkil almışdır ki, onu Balkandaki ixtilafi-mənafedən heç də geri tutmaq olmaz. Nə ticarətin azadlığını təmin edən “acıq qapı” siyasəti, nə də məntəqəyə nüfuz təmin eləmək tədbiri vaqe olan bu mənfəət ixtilafını aralaşdırmıyor və aralaşdıra da bilməz. Diplomatlar nə kibi məharətlə burada məntəqəyə nüfuz ayırsalar da, ünsüri bir surətdə böyüyüb artmaqda olan digər bir dövlətin sənaye və ticarəti haman təyin olunan xətaları pozub dağıtmaqdadır.

Amerika, Yaponiya və Avropa kibi sənaye və ticarət dövlətləri məmləkətlərin qayət sərih bir surətdə böyüyüb artmaqda olan ticarətləri haman mallarını işə vermək üçün bazar aramaqda və hər yana soxulmaqdadırlar. Çin, Hindi-Çin, Siyam, bəhri-mühitdə olan bir çox cəzirələr, Avstraliya, Şimali, Mərkəzi və cənubi Amerika günbatan sahilləri həsəd aparılacaq bazarlar olduğundan dövlətlərin hirs və tamahını cəlb eləməkdə buna görə dünya rəqabətinə meydan olmaqdadırlar.

Başqa dövlətlərin buralardakı mənfəətləri nə qədər çox olsa da, bu tərəflərdə başlıca rəqabət edən, biri-birinə qarşı şiddətli surətdə göz olan Yaponiya ilə Amerika cəmahiri-müttəfiqəsidir.

Panama kanalı qazıldıqdan sonra Amerika hökuməti Avropa rəqiblərinə qarşı böyük bir müvəffəqiyyət qazandısa da, Yaponiya haman mühüm bir rəqib olaraq qaldı. Bəhri-mühiti-Kəbirdə üstünlük etmək bəhsi, imdi bu iki dövlət arasında həll olunacaq bir məsələdir. cəmahiri-müttəfiqə dövləti bəhri-mühit üzərindəki üstünlügünü təmin edə bilmək üçün “şəmsi şərq” hökumətini əzmək məcburiyyətindədir. Felən camahiri-müttəfiqənin xariciyyə siyasətini əllərində bulunduran Amerika imperialistləri bu xüsusda bəsləməkdə olduqları fikirlərini gizləmiyorlar da, onlar elanən izhar ediyorlar kı: “Mühiti-Kəbir Amerika gölü olmalıdır”.

Bittəbii Yaponiya imperialistləri də Amerikaya qarşı dəfayə hazırlanmaqda olub “krasyasti” adı ilə məşhur olan millətlərindən zərrə qədəri geri durmuyorlar. Bilxassə iş başında olan imdiki hökumət bu məsləki təqib eləməkdədir.

Yaxın zamanlarda Yaponiya baş vəziri olan qraf Yakuma Yaponiya məclisi-məbüsanına müraciət edərək Koredə yeni əsgəri firqələr təşkili üçün təxsisat istəmişdi. Daxili islahat tərəfdarı olan müxalifət firqəsi qrafın istədigi bu təxsisatı təsdiq etmədigindən kabinə ilə məclis arasında ixtilaf əmələ gəldi və haman qanun-əsasi movcibincə yapon məclisi fəsx və yeni intixablar təyin olundu. Hal-hazırda Yaponiya məmləkəti intixab keşməkeşləri ilə məşğuldur. Bu intixabların nəticəsi məlum işdir ki, Yaponiyanın xarici siyasətini də təqib edəcək. Yaponiya xarici siyasətinin təyini isə Avropa müharibəsinin çıxardığı bir çox məsələlər nöqteyi-nəzərindən məraqəngizdir.

Əgər qalibiyyət qədim Kore politikasını aparmaq istəyən imdiki Yaponiya hökuməti firqə lehinə çıxarsa, o halda Əqsayi-Şərq sularında yeni bir taqım həvadisə intizar etmək olar ki, bu da imdiki müharibələri – tam mənası ilə – aləmşümul edə bilmək xassəsinə malikdir.

Bu iki əsas nöqteyi-nəzərdən məsələni müzakirə edib Belçika nöqteyi-nəzərindən bəhs olunan Yaponiya məsələsinə, yəni Yaponiyanın Avropaya qoşun göndərməsi məsələsinə gəlirsək, hər halda çox da nikbin ola bilməriz.

Dəha Çindov məsələsində Amerika dövlətinin Yaponiya siyasətinə qarşı nə kibi vəziyyət aldığı məlumumuzdur. Amerika hökumətinin nüfuz və təzyiqi altında olaraq Yaponiya dövləti Çindouni almanlar əlindən alıb zəbt elədigi halda, keyfi istədigi kibi orasını öz məmləkətinə ilhaq edə bilməyib Çinə qaytarılacağını zahirən də olsa bəyan etmək məcburiyyətində qaldı.

Bu vaqeə göstəriyor ki, Amerika hökuməti heç bir vəchlə Yaponiya dövlətinin Koreyə çıxıb “artıq” müstəmləkələr sahibi olmasına razı olamıyor. Çünki bu xüsus Bəhri-Mühitin Amerika gölü olması əleyhinədir. Halbuki, Yaponiya Avropaya göndərəcəgi əsgər müqabilində alacağı “təvizatı” Avropada, Afrikada degil, mütləqa bəhri-mühit sahillərində istəyəcəkdir. Bu isə Amerikanın mənfəətinə toxunmaya bilməz. Binaən ileyh Yaponiya xarici siyasətində fəal bir məslək tutmaq istərsə, Yaponiyanın öz başında böylə bir “mollası” olunca bittəbii Avropaya qoşun göndərmək məsələsi ikinci dərəcədə qalır. Yox, islahati-daxili firqəsi qələbə çalarsa, o vəqt Avropa işlərinə qarışmaq təbiətilə həll olunmuyub qalacaq və ya daha doğrusu, mənfi bir surətdə həll olunacaqdır.

İmdiki siyasətlərdə əsil təşkil edən iqtisadi və siyasi mənfəətlər nöqteyi-nəzərindən düşünüldikdə Yaponiyanın Avropaya əsgər göndərməsi yuxarıdakı mülahizələrə görə nəzərə bəsid gəliyor. Nikbinlərin düşündügü külli bir möcüzə vücuda gəlib də xaruqə törədirsə, o başqa.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 1 yanvar 1915, №828

Şariq – parlayan, tülu edən

Şümür – hesablanmış

Ecaz – möcüzə

Saiq – sövq edən, səbəb

Həmasət – şücaət, cəsarət

Hirs – acgözlük

Təvizatı – əvəzində

Qurama

Qarelərimizdən təşviq gördük. Qurama qura bilərmişik. Qarelərin xoşuna getmiş.

Birisi diyordu ki: nə olaydı Niş “ignəsini tez-tez saplıyaydı”, biz də hər gün qurama görəydik.

Belə qare ilə dünyada nə elemək olmaz?!... Maşallah, qare degil ki, kəklik!

lll

Qarelərin qurama həqqindəki rəyinə baxmaq gərək. Çünki məlum a, bunlar iş əhlidirlər. Əhli-xəbərənin sözü hər yerdə keçər. Bir də, bildigimiz kibi, qurama əsla qarı işi degilmi?

Bunu yazarkən yanımda birisi oturmuşdu. Demə yazdıqlarımı oxuyurmuş; dedi ki:

– Qare-dən qarıya nə var?

Doğrudan deyəsən burada bir yanlışlıq olmuş, “qare” sözü ilə “qarı” kəlməsi biri-birinə oxşayır. Bu da çox kərə xəlqin zehnini qarışdırıyor. Keçəndə hətta birisi deyirdi ki:

– A balam, bu qəzetəçilərin sözü varsa, bizə desinlər, arvadlarımızla nə işləri!

Qəzetəçiləri zənpərəsti ilə ittiham eləyən bu sözdən bən doğrusu heyrətə gəlmiş və kəmali-təəccüblə soruşdum ki:

– Necə məgər?

– Görmüyormusan ki, qəzetələr həmişə bir sözləri olanda: “qarılara məlumdur, qarılarımıza ixtar ediyoruz” – deyə yazıyorlar?

Bən haman barmağımı dişləmiş, yelin hankı tərəfdən əsdigini sızmış və izah üçün:

– Əzizim, qəzetələrin dedigi türk qarısı degil, ərəb qaresidir – demişdim.

– Üzür bədtər əz günah... de görək türk qəzetəsinin ərəb arvadı ilə nə alacağı və verəcəgi?

– Yox, əzizim, yanılmayınız, “qare” demək – yəni oxucu!

– Çox gözəl də, Allah sənə ömür versin: türk sözü durarkən nə lazım ki, xəlqin irz və namusuna toxunan ərəb sözləri işlədəsiniz! – deyə müsahibim artıq acıqlanmaq dərəcəsinə çıxmışdı.

Bu dərs mənim qulağımda idi...

lll

Türk qövmlərinin zavallı taleləri vardır. Öz sözlərini işlətmədiklərindən dilləri vasitəsiz qalmış, daralmışdır. Bunu genişlətmək və ədəbiləşdirmək qəsdilə və yainki qeyri-ixtiyari olaraq ərəbdən, farsidən bir çox sözlər almışlar. Fəqət, bunda da müəyyən bir qaidə gözədilməmiş. Burada bir məna ilə alınan kəlmə başqa tərəfdə digər mənada alınmışdır ki, bu hal əcaib hallara və gülməli anlaşmalara səbəb olmuşdur.

Böylə bir hal osmanlı mühərrirlərindən cəlal Nurinin də başına gəlmiş. Nuri Əfəndi “Şimal xatirələri” adlı bir kitabında Kazana getdigini və tatarlar həqqindəkı təəssüratını yazarkən bir yerində diyor ki:

“Volqa sahilində bir camei – şərifə getdim.

– Eynən iqtibas ediyoruz – imam və müəzzin ilə müsahibət ediyordum. Qapı açıldı, içəriyə ağsaqqal ruhanlığa bir pir girdi. Adəti – səhabədən olduğu üzrə əllər qalxdı, bir fatihə oxundu.

İxtiyara bizi, bizə ixtiyarı təqdim etdilər. İxtiyar bizə şöylə tanıtdırıldı:

– Məhməd... Əfəndi yaxşı kişidir. Həm qəvi adamdır. Kəndisi böyük sevda (?) sahibi, həm karxanəçidir (?) müsəlmanlara kup (çok) yararlığı toxunmuşdur. Kəndi məsrəfilə bura müsəlmanları üçün bir qarı (?) gətirtdi. Bu qarıyı bu gün sizin xidmətinizə verəcəgiz, gecə-gündüz sizinlə qalacaqdır.

Bu sözlər üzərinə bir İstanbul cocuğunun gülüb qanılması mümkün degildir. Bu qərabəti icab edən, bəzi kəlmələrin bizdə başqa tatar məmləkətlərində başqa məna və mövqedə istemallarıbdır. Sevda eşq və məhəbbət mənasına olmuyub, sadəcə ticarət mənasınadır. Karxanə – ümumxanə və fəhşəxanə degil, fabrikadır. Qarı isə qare kəlmeyi-ərəbiyyəsindən başqa bir şey degildir və hafiz-Quran deməkdir”.

lll

Gərək yuxarıdakı dərs və gərək isə Nuri Əfəndinin başına gələn bəni vadar elədi ki, yazdığım bu sətrlərə müvafiq bir ünvan arayıb atası, anası, babası və cəddi-əqrabası türk oğlu türk bir kəlmə tapam, tapdım da:

– Qurama

Bu daha kimsənin nə zövqünə dəgər, nə də namusuna!

lll

Quramanın təqibi qarelərin, yaxud qarıların, ya da ki, oxucuların təqdirinə buraxılmışdı. Bunun üçün də göz qulaq idik ki, görək nə deyirlər?

Konkada gedirkən iki şəxsin söhbətlərini eşitdim. Söhbətin zəmini bizim qurama idi.

“İqbal”ın quramasını oxudunuzmu?

– Oxudum. Özü də yolkalı bir müsəlman evində!

Demək ki, lap yerinə düşmüş.

– Hə, lap... Ancaq bir şey məlum ki, niyə bəs buna türkcə bir ad qoymayıb qurama demiş?

– Məsələn, nə deyəydi?

– Parça – tikə.

Parça da, tikə də – ikisi də farsi. Qurama özü türkcədir.

– Yəni belədir? Mənim bunda şəkkim var.

– canım, qurmaq quramaq sözündən degilmidir?

– Sənə nə var ki, keçəndə də diyordun ki, gediş türkcədir.

– İmdi nə olub məgər?

– Oxumadınızmı ki, qəzetədə “gedişat” – deyə yazılmışdı.

– Xub, bundan nə çıxar?

– O çıxar ki, gediş türkcə degil, ərəbcədir.

– Nə dəlil ilə?

– Gedişat fərmayişat vəznində degilmidir?

– Fərmayiş də ərəbcə degil.

– Siparişatə nə deyirsən?

– O da, bu da, ikisi də farscadır.

– Əcəb adamsan vallahi, o da farsidir, bu da farsidir. Hələ dildə demək asandır: Bəs bu zəhrimar ərəb “at”ı burada nə gəzir?

Hə... əsil “məharəti-ədəbiyyə” də bundadır ki, türk gedişini, fars siparişini ərəb atına mindirmək. Buna ədəbiyyat deyirlər. İştə bu at haman ədəbiyyatın axırında və yaxud altındakı atdır. Hankı söz ona süvar oldusa, adıdır.

lll

Bunların bu maraqlı müsahibəsi məni məşğul eləmiş idi. Dalğın-dalğın düşünüyordum. Ərəb atı, fars siparişi və türk gedişindən qarışıq dil kəşküli olan “ədəbiyyatımızı” düşünüyordum.

Ərəb atımız yalğı və yaxud – Bakı təbirincə becidligi ilə məşhur.

Fars siparişi də əhval və xəyalpərəstligi ilə məlum.

Türk gedişi dəxi tarixlərdə yıldırım və şimşək kibi təsvir olunmaqda...

İştə üç iti qaçan şikər bir yerə yığışmış da avam xəlqə məram anladan bir vasitəyi-ədəbiyyat olmuş. Bu surətlə xəlqimiz ədəbiyyatımıza çata bilmiyorsa, nə üçün təəccüb edəlim?

lll

Düşüncədən ayılınca gördüm ki, söhbət eləyənlər dayanmış, yanlarındakı başqa ikisi müsahibin danışıqlarına diqqət ediyorlar. Bunlar söhbətlərində ərəbi və farsi işlətmədikləri halda, sözlərinin axırı haman “at”dan ibarət idi.

Məsələn, bənim ilk eşitdigim cümlə bu idi:

– Vremiya otnimat eləyib, tak skazat getdim. Zakazat elədim. Kim ispraşivat eliyəcək ki, nə var və nə yox?

Əvvəlki müsahiblərdən birisi durub yoldaşına baxdı və yavaşcadan dedi ki:

– Bu danışan da ədiblərdən olmasınmı?

– Atlarının bolluğundan öylə bir şeyə bənziyor.

lll

Deyəsən mən də ədibləşdim. Lap ərəb atına minmiş adam kibi baş götürüb gediyorum. Zatən yazıçının, rəssam, musiqar və bu kibilərin təbi deyirlər ki, haman ərəb atı kibi bir şeydir.

Öylə isə:

– Təbim, du... ur!..

Niş

“İqbal”, 4 yanvar 1915, №830

“Əsli və Kərəm”

Opera mövsümü “Əsli və Kərəm” ilə açıldı.

Məlum olduğu üzrə “Əsli və Kərəm” hekayeyi-aşiqanəsi Azərbaycanda, Qafqasiyada və Anadolu türkləri arasında məşhur olan milli hekayələrdən, müəllif və şairi bəlli olmuyub xəlqin yaratdığı və saz aşiqi denilən xəlq sənətkarlarının böyük bir xülus və səmimiyyətlə gəzib oxuduqları məşhur əfsanələrdən biridir.

Hekayənin məzmunu bir türk oğlan ilə bir erməni qızının yek-digərlərinə qarşı şairanə və səmimanə bəslədikləri “həqiqi bir eşq” ilə mövcud şəraitdən dolayı hər iki aşiq üçün böyük bir fəlakət təşkil etdigini təsvir edir.

Həqiqətən də tarix və məişətcə biri-birinə mərbut olan və biri digərilə qapıbir qonşu yaşayan iki millət öz halı-təbiiyyəsinə buraxıldıqda xəlq hekayəsinin göstərdigi kibi bir “müsəlman” oğlu ilə bir “erməni” qızı – yəni xarici təsirlərdən mübərra qalan sadə xəlq sevişə bilərlər. Hətta yek – digərini sevə bilmək üçün dəli bir aşiq də kəsilərlər.

Fəqət bunların bu qovuşmasına, bu birləşməsinə mane olan səbəblər vardır. Xarici bir taqım təsirlər.

Bu təsirləri xəlq hekayəsi “keşiş” surətində göstərmiş.

Fəqət nə qədər təsadüf və nə qədər təbii bir təsadüf ki, xəlqin dühası ilə Avropa təsir və nüfuzi altında yazı yazan mühərrirlərimizin dühası bu məsələdə birləşiyorlar.

Məlum olduğu üzrə doktor Nəriman bəy Nərimanovun “Bahadır və Sona” adlı bir hekayəsi vardır. Burada da bir müsəlman oğlan ilə bir erməni qızın sərgüzəşti-aşiqanələri təsvir olunur. Kərəm ilə Əslinin eşqlərini onlar üçün bir fəlakət edən “keşişin” bəddüası və qarqışıdır. Bahadır ilə Sona da məqsədə irişməyib fəlakət və həlakətə düçar oluyorlar. Bunların fəlakətini icab edən şey “uçurum dərələr”dir.

Əfsanədəki “keşiş” ilə hekayədəki “uçurum dərə” xəlqin səmimiyyəti və sadə hikməti üzərinə sui-təsir icra edən haman “xarici təsirlərdir”.

Kim bilmir ki, bu zamanda, iştə bu “xarici təsirlər” sayəsində “Əsli və Kərəm” əfsanəsinin vaqe bullduğu yerlərdə nə kibi fəlakətlər və nə kibi faciələr icra olunuyor.

Ah, mümkün olsaydı da, millətlərin kütlə və əvamını idarə edənlərdə xəlqin özü qədər salim bir məntiq olsaydı... O vəqt “xarici təsirlər” bu qədər möhlik və qorxunc olmazdı!..

lll

“Əsli və Kərəm” əfsanəsinin icra olunan yerləri əfsanənin xasiyyəti və vaqeənin xüsusiyyəti nöqteyi-nəzərindən İran ilə Osmanlı hüdudunda vaqe Şərqi Anatoluda və yaxud Ermənistan denilən tərəflərdə vaqe olsa gərək.

Əlimiz altında “Əsli və Kərəm”in xəlq arasında mütədavil olan nüsxəsi yoxdur. Bəlkə də orada İsfahandan bəhs olunur. Çoxdan oxuduğumdan xatirəmdə degildir. Fəqət Urmiyəyə səyahət etdigim əsnada asari – ətiqəsi ilə məşhur olan Kuntiyə denilən bir xristian kəndinə getmişdim. Orada kəndin keşişinə qonaq olduq.

Qədim bir kənd kəlisasi: Kəlisanın ətrafı haman köylərə qədər uzanan qələlərlə məhsur: yanı güllük, giyahlıq. Kəlisa hasarından bir neçə qədəm aralıq bir çeşmə, çeşmənin üzərində summəvari bir bina, kəndin qızları gəlib də bu çeşmədən su aparıyorlar.

Xülasə, olduqca şairanə bir mənzərə. Aşiqanə macəralar başlanmasına yarar gözəl bir mövqe. Bunun üzərində düşündügümüz əsnada bizə deməsinlərmi ki, bu çeşmə, bu kəlisa əfsanələrin yadbud etdigi birər yadigarlardır...

Məgərsə Əslinin atası keşiş bu kəlisada olarmış, məgərsə Kərəm də Əslini ilk dəfə bu çeşmə başında görmüş aşıqlamışdır!...

Biz bəlkə də Amerika kəşfi qədər sevinmiş idik. Haman qonağımız keşişdən rica etdik, köy qızlarından birini çeşmədən su götürmək vəziyyətində bulundurdu. Əksini aldıq. Böylə şairanə bir mənzərə daxilində su aparmaqda olan bir köylü qız sevilə bilər. Fəqət bundan ötrü “vətən”dən ayrılıb dərbədər düşmək lazım gəlirmi?

Bunu bittəbii bəndən, səndən degil, Kərəm ilə dəli eşqdən xəbər almalı.

Böylə bir sualı Məcnunə vermişlər, cavabında:

“Tu mubin və məcnun bi çeşmu

Tu əbru u işarəthayi əbru” demişdi.

lll

Üzeyir bəy arkadaşımızın bu əsəri haqqındakı mütaliəmizi keçən mövsümdə oynandığı zaman sərd etmişdik. Bən “Əsli və Kərəm”i mövcud olan bilcümlə operalara tərcih edərəm. Hətta “Leyli və Məcnun”a da, səbəbi də bu operanın mövzusu ilə musiqisinə daxil olan türk ruhi və “türk havası”dır.

“Opera mövsümi” olduqca parlaq bir surətdə başlandı. Sarabski, Ağdamski və Tanrıkuluyev cənabları bu gecə birər mühüm qüvvə olduqlarını təkrar isbat etdilər.

Sarabski binəzir bir aşiqdir. Ağdamski arvadsız səhnəmiz üçün böyük bir nemətdir. Tanrıkuluyev isə sözün tam mənası ilə tam bir opera aktyorudur.

Digərləri də vəzifələrini hüsni-ifa etməklə seçildilər. Hələ Mahmudov cənabları nə qədər iqtidarlı bir “piri-sənət” olduğunu bu dəfə də göstərdi.

Xor ilə musiqi dəxi ahəngdar və müntəzəm idi. Yalnız Sofi rolundaki zat bir az təsirə nöqsan gətiriyordu.

Tamaşaçılar məmnun idilər. Məmnuniyyətlərini bizzat bəstəkar həzrətlərinə bildirmək üçün alqışlayaraq onu səhnəyə çıxartdılar...

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 6 yanvar 1915, №832

Xülus – xalislik, saflıq

Mübərra – təmiz

Möhlik – təhlükəli

Mütədavil – tədavüldə olan, işlənən

Giyah – göy at

Məhsur – asarlanmış

Sovməə – bəlkə, şayəd

Binəzir – misilsiz

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 24 sentyabr.- S.26-27.