“Adi xarakterli insanlar dramaturgiyanın bəyənmədiyi insanlardır...”

Pərvinin həmsöhbəti yazıçı-dramaturq Əli Əmirlidir.

Pərvin: Salam, Əli müəllim!

Əli Əmirli: Salam, Pərvin xanım.

Pərvin: Əli müəllim, bilirik ki, ədəbi fəaliyyətə nəsrlə başlamısınız. Xeyli hekayə, povest və romanlarınız da oxuculara tanışdı. Amma sonradan bütün yaradıcılığınızı dramaturgiyaya həsr etdiniz. Ümumiyyətlə, istərdim bu keçidin mahiyyəti, səbəbləri haqqında danışasınız...

Əli Əmirli: Mən 1971-ci ildən mətbuatda nəsr əsərlərimlə çıxış edirdim. 20 il nasirlik elədim. Ən böyük xoşbəxtliyim o idi ki, əsərlərimin çap olunmasına heç kəs mane olmurdu. Əksinə, hansı qapını döyürdümsə, hansı redaksiyaya gedirdimsə, yazılarımı məmnuniyyətlə, təmənnasız çap edirdilər. Mətbuatda əsərlərim haqqında maraqlı, müsbət fikirlər, söhbətlər gedirdi, oxucu sarıdan da kasadlığım yox idi.

Pərvin: Yəni sizi nəsrdən küsdürə biləcək ciddi bir səbəb olmayıb...

Əli Əmirli: Qətiyyən! Dramaturgiyaya keçidimi isə təbii, genetik bir hadisə də hesab etmək olar. Çünki gözümü açandan, həyatı anlayandan teatr mühitində olmuş, teatr söhbətləri eşitmişəm. Atam, Məmməd Əmirov əvvəl Ağdamda 1948-ci ilə qədər dövlət teatrında aktyorluq eləmişdi. Sonralar teatr bağlanmış və bir də 1967-ci ildə Ağdamda yenidən dövlət Teatrı yaradılanda o direktor vəzifəsinə təyin edilmiş və ömrünün sonuna kimi, yəni 1986-cı ilədək bu vəzifədə çalışmışdı. Buna görə məndə də teatra böyük maraq yaranmışdı. Hələ erkən yaşlarımdan kitabxanadakı pyeslərin demək olar ki, hamısını oxumuşdum. Klassik Azərbaycan, rus, dramaturgiyasını kifayət qədər bilirdim. Nəsrdən dramaturgiyaya keçməyimə təbii ki, bunların da təsiri olub.

Pərvin: Çox vaxt yazıçıların uğurlu qərarlarına təkan verən bir hadisə olur...

Əli Əmirli: Doğrudur! Gənclərin həyatından bəhs edən “Ərizə” adlı pyesimin Mədəniyyət Nazirliyinin 1987-ci ildə elan etdiyi müsabiqədə birinci yeri tutması məhz belə təkanverici hadisə idi. Müsabiqənin şərtlərinə görə qalib gələn pyes Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmalı idi. Belə də oldu. Əsər 1990-cı ildə tamaşaya qoyuldu və 7 ildən çox teatrın repertuarından düşmədi. O zaman tamaşanın müzakirəsində teatrın qocaman aktyorları Süleyman Ələsgərov, Firəngiz Şərifova çıxış edib dedilər ki, bizim teatrda gənclərin həyatından bəhs edən belə güclü tamaşa olmayıb. O vaxtlar Akademik Dram Teatrının direktoru və bədii rəhbəri Həsənağa Turabov da həmin premyeraya gəlmişdi. O zaman mən onunla heç tanış deyildim. Tamaşadan sonra bu böyük sənətkar məni Azdramaya dəvət elədi. Bir neçə ildən sonra “Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular” adlı pyesim onun xeyir-duasıyla çox sevdiyim rejissor dostum Bəhram Osmanovun quruluşunda tamaşaya qoyuldu.

O vaxtdan bu günə qədər mənim qəti əminliyim var ki, yaxşı əsəri statusundan asılı olmayaraq bütün teatrlar məmnuniyyətlə qəbul edirlər...

Pərvin: Maraqlıdır ki, danışdığınız hadisələr Azərbaycanda keçid dövrünə təsadüf edib. Həmin dövrdə həm ədəbiyyat, həm də incəsənətin bütün sahələrində çox çətin durum vardı. Demək olar ki, durğunluq dövrü yaşanırdı. Necə oldu ki, bütün bu çətinlikləri görə-görə yazmaq həvəsiniz itmədi?

Əli Əmirli: Çox doğru deyirsiniz... Təsəvvür edin ki, ilk pyesim “Ərizə”ni tamaşaya qoyanda 90-cı il “20 yanvar” faciəsi artıq olmuşdu. Cəmiyyətdə qəribə bir ümidsizlik, qorxu və xof vardı. Komendant saatı elan olunmuşdu. Teatrlar tamaşalar göstərməsələr də işləyirdilər. “Ərizə”nin məşqləri getsə də, tamaşanın ümumiyyətlə göstərilib-göstərilməyəcəyi sual altında idi. Hardasa, sentyabr ayında komendant saatı ləğv olundu, cəmiyyətdə bir arxayınlıq əmələ gəldi və onda “Ərizə”nin premyerası da baş tutdu.

Pərvin: Bizim üçün o zamanı təsəvvür etmək çətindir bir az...

Əli Əmirli: Bu təbiidir, siz çox gəncsiniz. Həqiqətən mürəkkəb bir dövr idi. Ədəbiyyat nüfuzunu, təsir gücünü itirmişdi. Yeni əsərlər yazılmırdı, yazılanlara fikir verən yox idi. İnsanlar bir-birini sürətlə əvəz edən siyasi hadisələri, inqilabi çevrilişləri, hər bir yaradıcılıqdan öndə olan qəzetləri izləyirdilər. Oxumaq limitini qəzetlərə sərf edirdilər. Yaradıcı adam işinin müqabilində zəhməthaqqı, qonorar ala bilmirdi. Teatrların maddi vəziyyəti ağır idi, amma yeri gəlmişkən deyim ki, heç bir teatr məndən sponsor istəmirdi, nə onda, nə də indi. O zamanlar Mədəniyyət Nazirliyinin pyesə görə verdiyi qonorar elə azdı ki, ona heç hekayə də yazmazdın, şükür ki, indi vəziyyət yaxşılığa doğru xeyli dəyişib. Amma yaradıcılıq məqamında pul və ya başqa dividendlər haqqında düşünməmişəm. Axı biz dünyaya övlad gətirəndə onun bizə gələcəkdə nəsə verəcəyi haqqında da düşünmürük. Sadəcə onun dünyaya gəlişinə sevinirik. Yazıçının əsərləri də elədir. Qaldı ki, bu əsərlərin sənə nəsə verəcəyinə, gətirəcəyinə, bu sonrakı məsələdir. İstər-istəməz insan zəhmətinin nəticəsini görmək istəyir. O dövrün bir məqamı da var idi ki, teatra maraq tam itməmişdi. Ən çətin vaxtda da heç olmasa premyeralar anşlaqla keçirdi. Sonrakı tamaşalarda salonda 200-300 adam olurdusa, bu artıq müəyyən məmnunluq gətirirdi ki, yazdığınla kimisə maraqlandıra bildin. İstənilən halda yaradıcılığa təmənnasız münasibətim imkan verirdi ki, mən həvəsdən düşməyim. Bir də yazmaq-yaratmaq həyat tərzidir, həvəsə baxmır.

Pərvin: Əli müəllim, haqqında bəhs etdiyiniz dövrdə yeni əsərlər yaranmırdı və ya az yaranırdı. Həmçinin dramaturgiya da inkişafdan qalmışdı. Amma indi, romanın, irihəcmli nəsr əsərlərinin çox yazıldığı bir zamanda dramaturgiyaya üz tutan yaradıcı adamların yenə də az olması, sizcə, nə ilə bağlıdır?

Əli Əmirli: Mən dramaturgiyanın inkişafının o biri yaradıcılıq sahələri ilə müqayisədə zəif getdiyini deməzdim. Sadəcə, nəsr, poeziya bir az güclü görünür, çünki bu gün mətbuat, internet portalları hekayə, şeir və hətta roman yazan bir dəstə gəncin əlindədir və təbiidir ki, hekayə yazan gənci də məhz hekayə yazan tay-tuşları və onların yazdıqları maraqlandırır, onları oxuyur, onlar haqqında danışırlar, şərh edirlər, müzakirə açırlar, mübahisə edirlər və s. Elə bir təəssürat yaranır ki, nəsrimiz və poeziyamız çox güclüdür. Mən bu təəssüratın əleyhinə deyiləm, təki elə olsun, amma bu hələ mahiyyət deyil, görüntüdür. Çünki o populyarlıq elə portallar səviyyəsində, məhdud bir çevrə içərisindədir. Məşhur bir filmdə deyildiyi kimi, “U vas svaya svadba, u nas svaya svadba!”. Bu başqa məsələdir ki, niyə bu qədər gənc şair və nasir arasında dramaturgiyaya meyl edən azdır? Səbəblər çoxdur. Teatral mühitlə tanışlığı olmayan, teatr görməyən, pyes oxumayan yazıçı hekayə, roman, şeir yaza bilər, amma pyes yaza bilməz. Dramaturgiya müəyyən mədəni səviyyə, böyük həyat təcrübəsi və teatra dərin, davamlı məhəbbətlə yaranır. Dramaturgiyanın çox möhkəm bir çərçivəsi var. O çərçivə daxilində seçilən, dərhal diqqəti cəlb edən əsər yaratmaq çox çətindir. Roman çox azad janrdı. Pyesdə bu azadlıq yoxdur. Hər şey iki saat ərzində baş verməli və bitməlidir. Bütün fikirlər, düşüncələr, hadisələr dialoqlar üzərində qurulmalıdır. Amma o dialoqları da ustalıqla qurmaq asan başa gəlmir. Bunun üçün beyinin dramaturji “ukladı”, düşüncəsi lazımdı. Əgər fitrətən bu yoxdursa, yaxşı pyes alınmayacaq.

Pərvin: Sovet dövründə demək olar ki, yazıçıların böyük əksəriyyəti, hətta şairlər də dram əsərləri yazırdılar. Lakin, son illərin ədəbi nəsillərində bu az müşahidə olunur. Sizcə, hansı daha düzgündür?

Əli Əmirli: Sovet dövründə bir qədər özünü tanıtdırmağı bacaran, cəmiyyətdə avtoriteti olan yazıçılar, daha çox şairlər dramaturgiyaya gəlirdilər, bir-iki əsər yazırdılar. Bəzi əsərlər uğur da qazanırdı. Amma bununla belə o şairlərin demək olar ki, heç biri dramaturqa çevrilmədi. Onları yenə də elə şair kimi tanıyırlar. Deməli, dramaturgiyası şeiriyyətindən, poeziyasından zəif idi ki, onlar ədəbiyyat tarixində dramaturq kimi qala bilmədilər. Məsələn, Bəxtiyar Vahabzadə çox avtoritetli, tanınmış şairdi. Onun xeyli dram əsərləri var. Bu əsərlər bir çox teatrlarda, o cümlədən Akademik Dram Teatrında da çox oynanıb. Amma bununla belə B.Vahabzadəyə dramaturq yox, şair deyirik. Çünki, onun poeziyası dramaturgiyasından çox-çox üstündür.

Dramaturqlar da rejissorlar kimi daha çox şəhər mühitində yetişirlər, ya da erkən yaşlarından şəhər mühitində formalaşan yazıçılar dramaturgiyaya meyl edirlər. Elə ona görə də bir qayda olaraq dramaturqların çoxu kənddən yox, şəhərdən çıxır. Yenə də gəlirik mühitin üstünə. Kənddə uşaq teatr görmür, orda nə Gənc tamaşaçılar teatrı var, nə də kukla teatrı. Yəni gözünü açıb teatr görməyən, dram əsərləri oxumayan adam necə dramaturq ola bilər?! Bu mümkün deyil. Bizim də yazıçıların əksəriyyəti kənd adamlarıdı. Hətta qeyd etdiyim kimi güclü rejissorlar da şəhər mühitindən çıxmış adamlardı. Bunu əlbəttə ki, nəzərə almaq lazımdı. Kənd stixiyası güclü poeziyanın, nəsrin yaranmasına səbəb ola bilər, amma hər şeydə istisnalar da mümkündür.

Pərvin: Bəzi sənətşünas alimlər belə bir fikir irəli sürürlər ki, Azərbaycanda milli teatr məktəbi yoxdur. Rus realist məktəbinin Azərbaycanlaşdırılmış variantı var. Bu fikrə münasibətiniz?!

Əli Əmirli: Ümumiyyətlə hər şeyə bir “milli” sözünün artırılmasını qəbul etmirəm. Folklor, xalq sənətləri, oyunları milli ola bilər, amma teatr, ədəbiyyat, təsviri sənət necə milli olar? Milli teatr məktəbi yoxdur deyənlər bəlkə düşünürlər ki, bizdə milli roman məktəbi var, milli kino var və sair? Əksər sənət növləri təbiidir ki, bizə Rusiya vasitəsi ilə Avropadan gəlib və bundan qətiyyən utanmaq lazım deyil. Elmin millisi olmadığı kimi, mədəniyyətlərin də siz dediyiniz mənada millisi yoxdur. Teatr da eləcə! Amma var güclü teatr, var zəif teatr. Biz çalışmalıyıq ki, hər sahədə güclü olaq, teatrda da o cümlədən.

Pərvin: Pyeslərinizdə, xüsusilə komediyalarınızda yerlipərəstlik məsələsi ilə tez-tez rastlaşırıq. İstər ictimai məzmunlu “Meydan” pyesinizdə, istər “Bala-bəla sözündədir” komediyanızda, istərsə də sonuncu səhnəyə qoyulan “Mən səni sevirəm” əsərinizdə...Bunun səbəbi nədir?

Əli Əmirli: (gülür) Bilirsiz, dünyanın hər yerində, Rusiyada, hətta Avropada da yerlipərəstlik var. Hər kəsin doğulduğu yer ona daha yaxındı. Sovet dövründə bakılı-rayonlu məsələsi çox qabarıq mental problemdi. Deyək ki, o zaman rayonlu bir oğlan bakılı qızını istəyirdisə, deyirdilər ki, “rayonluya ərə gedəcəksən?!” Millət bölünmüşdü iki yerə: bakılı və rayonlu! Yeri gəlmişkən bu problemdən mən özüm də xeyli əziyyət çəkmişəm evlənəndə. Rayonluların da şəhərlilərə münasibəti birmənalı deyildi... Mən əsərlərimdə yerlipərəstliyi tərənnüm etmirəm, ona rəvac vermirəm, sadəcə komik ünsür kimi istifadə eləyirəm.

Pərvin: Əsərlərinizdə qadın psixologiyasına, qadın-kişi münasibətlərinə çox toxunursunuz. Məncə, yaratdığınız qadın obrazları kişilərdən daha güclü görünürlər...

Əli Əmirli: Həyat kişi-qadın münasibətləri üzərində qərar tutur. Teatr isə həyatın özü olmasa da onun modelidir. Deməli, səhnədə hər iki cins olmalıdır. Mənim dramaturgiyama gəldikdə isə, haqlısınız, əsərlərimdə prioritet qadınlara məxsusdur. Fikrimcə səhnədə ön yerdə qadın dayanmalıdır. Bu çox vacibdir. Əgər pyesdə heç olmasa bir maraqlı qadın obrazı yoxdursa, o pyes ölüdür və ona baxmaq mümkün deyil. Çünki qadının xarakteri, onun bütün hadisələrə münasibəti çox vaxt qeyri-məntiqi, gözlənilməz, paradoksal və bütün bunlarla yanaşı hədsiz cazibədardı. Belə olan halda səhnəni qadınsız necə təsəvvür eləmək olar? Axırıncı yazdığım pyes “İki aktrisa üçün baş rol” adlanır. Adından göründüyü kimi burda da iki, cəsarət edib deyim ki, parlaq qadın obrazı var, amma əsərdə kişilər zəif olsa, təbii ki, bədii cəhətdən, onda əsər bütövlükdə naqis alınar. Ona görə də pyesdə qadınlar da, kişilər də güclü, maraqlı, gözlənilməz, hətta epataj xarakterli olmalıdırlar. Adi xarakterli insanlar dramaturgiyanın bəyənmədiyi insanlardır.

Pərvin: Demək olar ki, pyesləriniz Azərbaycanın əksər teatrlarında tamaşaya qoyulub. Hətta Azərbaycandan kənarda – Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan, Gürcüstan, Rusiya və başqa ölkə səhnələrində oynanılıb. Bəlkə yaradıcı adama belə sual vermək düzgün deyil. Amma mənə maraqlı olduğu üçün soruşmaq istəyirəm ki, ən çox bəyəndiyiniz tamaşanız hansıdır? Elə tamaşa ki, ondan tam razı qalmısınız?

Əli Əmirli: Bu yerdə adətən cavab verirlər ki, əsərlərim balalarım kimidir, heç birini ayıra bilmərəm, amma mən elə deməyəcəm. İyirmidən artıq əsərimin ayrı-ayrı teatrlarda yüzdən yuxarı premyerası olub. Təbii ki, mən onların çoxunu görməmişəm, amma sualınıza cavab olaraq məmnuniyyətlə “Köhnə ev” tamaşasının adını çəkərdim. Bu pyesim 1999-cu ildə Milli Dram Teatrında Bəhram Osmanovun quruluşunda tamaşaya qoyulmuşdu. Çox gözəl aktyorlarımızdan Şüküfə Yusupova, Safurə İbrahimova, mərhum Eldəniz Zeynalovun və başqalarının ifasında bu tamaşa məni çox razı saldı. Bir də mərhum Hüseynağa Atakişiyev “İyirmi ildən sonra” adlı pyesimi tamaşaya qoymuşdu. Bax bu iki tamaşa haqqında mənim çox munis və dadlı xatirələrim var. Ümumiyyətlə, 21 illik teatr təcrübəm mənə göstərdi ki, hər tamaşanın öz taleyi, öz ömrü, öz şansı var. Onu əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün deyil və bütün bunların müəyyən edəni və qiymət verəni tamaşaçıdır. Əsər elə yazılmalı, tamaşa elə hazırlanmalıdır ki, o həm aşağı, həm də yuxarı zövqlü tamaşaçının xoşuna gəlsin, onu razı salsın. Mən yaradıcılığımda həmişə buna çalışmışam və buna nə dərəcədə nail olmuşam onu yenə də tamaşaçı bilir.

525-ci qəzet.- 2011.- 24 sentyabr.- S.20.