Pırəli

(hekayə)

Qələm götürüb ağ vərəqlər üzərində ilk sətirlərini yazmağa başladığım bu hekayənin adını oxuyanda bəziləri fikirləşəcəklər ki, yəqin hansısa bir yanlışlığa yol verilib. Kiçik bir xəta olub, hərfin biri gözdən qaçıb. Ad Pırəli yox, Pirəli yazılmalıdır. Amma adda heç bir yanlışlığa, korrektura səhvinə yol verilməyib. Bu elə Pırəlidir ki Pırəli. Onun əsl adı Əlidir. Bütün sənədlərdə də adı elə belə yazılıb. Özü də polis sistemində işləyib. Çox sonralar Əlinin iş yoldaşları onun adının qarşısına “pır” sözönlüyü də artırmışdılar. Bu hadisə də bir təsadüf nəticəsində baş vermişdi. Həmin hadisədən sonra hamı ona Əli yox, Pırəli deməyə başlamışdı. Bir müddət bu qurama adı ona qoyduqlarına görə iş yoldaşlarına, qonum-qonşuya hirslənirdi, qanqaraçılıq olurdu, aralarında inciklik, küsülülük düşürdü. Amma küsməyin, hirslənməyin də bir xeyri olmurdu. Hamı onu “Pırəli” deyib çağırırdı. Zaman keçdikcə o, yavaş-yavaş təzə adına alışırdı. Daha nə hirslənirdi, nə də kimsədən küsüb-inciyirdi. Əlinin heç ağlına gəlməzdi ki, vaxt olacaq, bu ada görə ona nəzir verəcəklər, pay gətirəcəklər, ayağının altında qurban kəsəcəklər, “seyid” deyəcəklər. Məclislərdə yeri həmişə yuxarı başda olacaq. İllər keçəndən sonra bütün bunlar baş verdi. Köhnə tanışlardan biri onunla rastlaşmasaydı, ömrünün sonunadək elə beləcə, kefi kök, damağı da çağ yaşayacaqdı. Amma onun “seyid”liyi elə də uzunömrlü olmadı.

Əlinin adının birdən-birə Pırəli olmasını mənə təzə qonşum, onunsa keçmiş iş yoldaşı, indi təqaüddə olan Əkrəm kişi danışmışdı. Bu hadisə lap çoxdan olmuşdu. Aradan illər keçmişdi, xeyli zaman ötmüşdü. Günlərin birində haradansa Pırəlinin başına gələnləri qələmə almaq ağlıma gəldi. Ona görə də Əkrəm dayıdan onu təzədən danışmağı xahiş etdim. Əkrəm kişi həmin hadisəni yerli-yataqlı, özü də elə əvvəlki həvəslə danışdı:

– Moskva yaxınlığındakı Kaluqa şəhərində polis idarəsində işləyirdim. Məndən başqa da burada bir neçə həmyerlim vardı. Onlardan birinin adı Əli idi. Rus iş yoldaşlarımız Əlinin adını olduğu kimi deməyə çətinlik çəkirdilər. Ona görə də elə “Alik” deyirdilər. Hündürboy, enlikürək və gülərüz bir adam olan Əlinin sifətindən nur yağırdı. Zalım oğlu, zalım heç elə bil polis işçisi deyildi. Üzündə ciddilik bildirən heç nə gözə dəymirdi. Mülayim adam idi Əli. Onun çatışmayan cəhətləri rus dilini yaxşı bilməməsi, bir də içkiyə çox meylli olmasıydı. Yazıq ha çalışırdı ki, dili öyrənsin, amma bacarmırdı. Bu gün əzbərləyirdi, sabah yaddan çıxırdı. Rus dilini bilməməsi isə ona çox böyük çətinliklər yaradırdı. Camaatla danışa bilmirdi, ünsiyyət saxlamaqda çətinlik çəkirdi. Bir gün polis rəisi Viktor Petroviç Əlini otağına çağırır qəfəsdə olan bildirçinləri ona verir və tapşırır ki, quşları onun evinə aparıb arvadına versin. Əli onların evlərini yaxşı tanıyırdı. Rəisin evlə bağlı olan belə işləri olanda ona tapşırırdı. Həmişəki kimi, Əli bu dəfə də qəfəsi götürüb “baş üstə” deyərək otaqdan çıxır. Rəisin evi elə də uzaqda deyilmiş. Piyada çox olsaydı, on-on beş dəqiqəlik yol idi. Əli qəfəsi də, qəfəsdəki bildirçinləri də götürüb yola düzəlir. Rəisin evinə çatmağa az qalmış qolları yorulur. Qəfəsi yaxınlığında yerə qoyub, oturur ki, bir az dincini alsın. Bildirçinlərə baxanda onlardan çox xoşu gəlir. İstəyir ki, onlardan birini əlinə götürüb bir az sığal-tumar çəksin. Qəfəsin gözlüyünü açır, quşlardan birini götürür. Amma gözlüyü bağlamağı yaddan çıxarır. Qəfəsdə qalan quşlar isə qəflətən, açıb qalmış gözlükdən uçub gedirlər. Bunu görən Əli tez özünü qəfəsin üstünə atır, gözlüyü bağlamaq istəyir. Amma çatdıra bilmir. Tələsdiyindən əlindəki bildirçini də buraxır. O da uçub gedir. Tutduğu bu işdən qanı qaralan Əli götür-qoy edir, bilmir ki, irəli getsin, yoxsa geriyə qayıdıb vəziyyəti rəisə danışsın? Nəhayət, qərara alır ki, rəisin evlərinə gedib, heç olmasa boş qəfəsi həyat yoldaşına versin. Rəisgilə çatıb, qapının zəngini basır. Rəisin həyat yoldaşı İrina qapını açır. O, Əlinin gələcəyini əvvəlcədən bilirmiş. Əli yazıq da “sabahın xeyir”dən sonra əlindəki boş qəfəsi ona uzadıb deyir ki, bunu rəis göndərdi. İrina qəfəsi alıb baxanda onun içini boş görüb və soruşur:

– Alik, a ptitsı qde?

Əli rəisin arvadını sözlə ha başa salmağa çalışsa da, onun dediklərindən İrina heç nə başa düşmür. Vəziyyəti belə görəndə yazıq Əli hadisəni olduğu kimi təsvir etməyə başlayır, quşların uçub getdiyini, necə qanad çaldığını rəisin arvadına göstərməyə çalışır və həmin yerə çatanda “pır-pır, pır-pır” eliyərək əllərini göyə qaldırır. Amma İrina onun bu pırıltılarından heç nə anlamayıb, qəfəsi ona qaytararaq ərinin yanına göndərir. Suyu süzülmüş vəziyyətdə geri qayıdan Əli rəisin otağına gedir və hadisəni – quşların necə uçub getdiyini ona da başa salır. Yenə də “pır-pır, pır-pır” deyərək əllərini göyə qaldırır.

Rəis bütün bunlardan heç nə başa düşməyib bizi otağa çağırdı. Və xahiş etdi ki, Əlinin dediklərini ona başa salaq. Əli bizim yanımızda da quşların qəfəsdən necə uçub getdiyini və səhvə yol verdiyini öz dilimizdə danışdı. Həmin yerə çatanda “quşlar pırıldayıb uçub getdilər” dedi və “pır-pır” sözünü bir neçə dəfə təkrar etdi. Əlinin quşları qəfəsdən qaçırmasına rəis heç kefini də pozmadı. Ertəsi gün yenə də ona qəfəsdə bildirçin gətirdilər. Amma bu dəfə onları evə aparmağı başqasına tapşırdı. Bu hadisəyə hamımız möhkəmcə güldük. Bizi güldürən quşların uçub getməsi deyil, Əlinin o cür “pır-pır” etməsi idi. Həmin gündən sonra həm iş yoldaşları, həm də dost-tanışlar ona “pır-pır” Əli, yaxud elə sadəcə olaraq Pırəli deməyə başladılar. Əvvəl-əvvəl Əlini bu adla çağıranda bir az cırnayırdı. Amma heç kim buna məhəl qoymayaraq ona elə Pırəli deyirdi.

Bir müddət keçəndən sonra Pırəlini başqa şəhərə göndərdilər. Biz polis şöbəsində Əlisiz qaldıq. Təqaüdə çıxandan sonra ailə vəziyyətimlə əlaqədar mən də həmin şəhərə köçməli oldum. Bu şəhərdə azərbaycanlılar çox idi. Tez-tez onlarla görüşüb, bir yerə yığışıb söhbət edir, dərdləşirdik. Bir gün təzə tanış olduğum həmyerlim Abbas dedi ki, şəhərin o biri başında çox ağır bir seyid yaşayır. Çox gözəl insandır, yaman güclü cəddi var. Onun cəddinə and içdinsə, mütləq işin düzələcək. Çox hörmətli, izzətli və xeyirxah adamdır. Adı da Pirəlidir. Biz tez-tez dost-tanışla yığışıb onun ziyarətinə gedirik. Gəl bir gün gedək, sən də onunla tanış ol. Etiraz etmədim. Dedim nə olar, onun cəddinə qurban olum, ziyarətinə gedərik, tanış olarıq. Uzun müddətdir doğma el-obadan uzaq düşmüşük. Bu yad şəhərdə seyidin olmağı lap yerinə düşdü. Gedib həm onu ziyarət edərik, həm də nəzir verərik. Axı biz müsəlmanıq, neçə illərdir din-imandan uzaq düşmüşük. Heç olmasa, yaşımızın bu ahıl çağında günahlarımızı bu yolla yuyaq.

Danışdığımız kimi, bir neçə gündən sonra Abbas bir neçə dost-tanış yığışıb seyidi ziyarət etməyə, onunla tanış olmağa getdik. Gəlişimiz lap yerinə düşmüşdü. Seyidi ziyarət etməyə gələnlər çox idi. Buradakı həmyerlilərimiz seyidin şərəfinə yaxşı bir ziyafət təşkil etmişdilər. Stolun üstündə içkidən başqa dünyanın bütün naz-neməti var idi. Məclisdə adam əlindən tərpənmək mümkün deyildi. Hamı pay-pürüşlə onu ziyarət etməyə, nəzir verməyə gəlmişdi. Bəziləri hətta qurbanlıq heyvan da gətirmişdi. Amma hələ seyid gəlib çıxmamışdı. Gələnlər intizarla seyidi gözləyir, onun mübarək çöhrəsini görmək istəyirdilər. Birdən məclisdəkilər ayağa qalxıb əllərini sinələrinin üstünə qoyaraq baş əyməyə başladılar. Abbas da mənim böyrümü dürtmələyib dedi ki, tez qalx ayağa, seyid Pirəli gəlir, sən də baş əy, təzim elə. Onun sözünü yerə salmayıb camaata qoşulub əllərimi sinəmə qoyub seyidə baş əydim, təzim etdim. Seyid də eyni hərəkəti edə-edə məclisə daxil oldu. O, ucaboy, enlikürək bir adam idi. Aralardan keçərək həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlib onun üçün baş tərəfdə xüsusi olaraq düzəldilmiş yerdə oturdu. Seyidə yaxın olanlar gəlib onunla görüşür, əlindən öpür, nəzir-niyaz verirdilər. Biz gec gəldiyimizdən bir az aralıda oturmuşduq. Seyidin üzünü güclə görürdük.

Ziyafət başlandı. Hamının başı yeməyə qarışmışdı. Mən ona diqqətlə fikir verəndə baxıb gördüm ki, a kişi, bu seyid mənim polis yoldaşım olmuş Əliyə, həmin o Pırəliyə yaman oxşayır. Fikirləşdim ki, Pırəli hara, seyidlik hara? Onun içkiylə arası sazı idi axı. Nə bilim vallah, insan-insana oxşayar, amma day bu qədər də yox də! Axı deyirlər ki, insanlar tək doğulmurlar. Təbiətdə də oxşar mənzərələr nə çoxdur. Düzdür, indi saqqal buraxmışdı, din xadimlərinə məxsus geyinmişdi. Amma nə qədər geyinib-geçinsə də bu seyid Pırəliyə çox oxşayırdı. Bir azdan o ayağa qalxıb danışmağa başladı. Səsini eşidən kimi tüklərim biz-biz oldu, qulaqlarım təkrar-təkrar cingildədi. Seyidin səsi də Pırəlinin səsinə bənzəyirdi. Fikir verib gördüm ki, əl hərəkətləri də, ayaq üstdə dayanmağı da Pırəliyə oxşayır. Bir az da diqqətlə fikir verəndən sonra gördüm ki, burada heç bir şübhəyə yer yoxdur. Camaatın səcdə etdiyi, nəzir verdiyi, cəddinə and içdiyi, yolunda qurban kəsdiyi mənim keçmiş polis yoldaşım Pırəlidir ki, Pırəli. Deməli, o bu şəhərə gələndə həmyerlilərinə adının Pirəli olduğunu və ağır seyid olduğunu deyib. Onun əl-qolunu ölçə-ölçə danışmağını görəndə “pır-pır” məsələsi yadıma düşdü. Gic gülmək məni tutdu. Dodağımın altında qımışaraq uca səslə gülməkdən özümü güclə saxlayırdım. Bunu görən Abbas asta səslə məni danladı:

– Nə olub, niyə gülürsən, ay Əkrəm dayı, burada gülməli nə var ki? Kişi gül kimi söz danışır. Özün qulaq asmırsan asma, qoy barı biz eşidək görək nə deyir.

Bir az özümü ələ alıb gülməyimi saxladım və yavaşca Abbasa dedim ki, mən bu adamı tanıyıram, o seyid zad-deyil, ona gülürəm.

Abbas isə bir az əsəbləşərək tərs-tərs mənə baxıb dedi:

– Əstafürullah, əstafürullah, sən nə danışırsan, ay Əkrəm kişi? Biz neçə ildir onu ziyarət edirik, cəddinə and içirik. Pirəli ağır seyiddir. Ona şəkk eləmə, cəddi səni tutar. Bizim seyidimizə də şər atma, ayıbdır, özün də yaşlı, ağsaqqal adamsan. Heç bu sözləri səndən gözləməzdim. Bilsəydim ki, belə danışacaqsan, seyidimizə şər atacaqsan, heç səni özümlə gətirməzdim. Görmürsən camaat ona necə səcdə qılır, qurban kəsir, əlindən öpür. Sən də birinci dəfə gördüyün adam haqqında ağza gələni danışırsan. Allah bilir ki, sən onu kimə oxşadırsan. Bu adam seyiddir, özü də lap xalisindən. Neçə adamlar şəfa tapıb onun əlindən, onun cəddindən. Camaat növbəyə düşmək üçün gecə-gündüz onun qapısında yatır. Kişinin ağzından dür tökülür. Yaxşısı budur qulaq as, gör seyid nə deyir.

Abbasa etiraz edərək dedim:

– Mən heç kimə şər atmıram, olanı deyirəm. Bu adamı çox yaxşı tanıyıram və sübut edərəm ki, o, seyid deyil.

Abbas heç nə demədi. Çox qəribə baxışlarla məni süzüb ziyarətə gələnlərə tamaşa etməyə başladı. Seyidi ziyarətə gələnlərin isə ardı-arası kəsilmirdi. Pırəliyə yaxınlaşanlar qarşısında əyilir və onun əllərindən öpürdülər. Pırəli isə özün çox ağır aparır, onu ziyarətə gələnlərə xeyir-dua verirdi. Onun bütün hərəklərinə, səsinə diqqət verib, artıq tam əmin oldum ki, bu Pırəlidir. İrəli gedib onunla görüşmək bir az çətin idi. Həm də onunla görüşsəm də, nə deyəcəydim ki? Camaatın yanında gedib desəm ki, sən Pırəlisən, seyid deyilsən, mənə heç kim inanmayacaqdı. Əksinə, məni daşa basacaqdılar. Əgər tanıdığım Abbas mənə belə sifət göstərirsə, bəs gör o biriləri nə edər. Pırəli məni burada daşaqalaq elətdirər. Nə isə müxtəlif fikirləri beynimdə götür-qoy etdiyim vaxt birdən Abbas üzünü mənə tərəf çevirib soruşdu:

– Sən necə sübut edərsən ki, bu kişi seyid deyil? Yox, əgər sübut edə bilməsən, dediklərin yalan çıxsa, onda canını hara qoyacaqsan?

Əsəbiləşib dedim:

– Mən özümə inanıram və onun seyid olmadığını sübut edərəm.

– Axı necə? – deyərək Abbas yenə də soruşdu.

İlk ağlıma gələn bu oldu ki, əgər hər hansı quş qismindən biri olsaydı, işim asanlaşar, bir yol tapıb Pırəliyə məclisdə onu tanıyanlardan kiminsə olduğunu işarə verərəm. Bununla da Abbasla mübahisəmiz bitər və bu adamın seyid Pirəli yox, Pırəli olduğunu sübut edərəm. Ağlıma gələn bu fikri Abbasa da dedim:

– Abbas, əgər sən mənə ya bir göyərçin, ya bir bildirçin, nə isə bir quş tapa bilsən, dediklərimin, doğru olduğunu sübut edərəm.

Abbas bir az da hirslənib dedi:

– Əşşi, quşun-muşun mətləbə nə dəxli var? Sözün var söz de, bizi dərə-təpəyə salma. İndi mən burada quşu sənə haradan tapım?

Yavaşca onun qulağına pıçıldayıb dedim ki, özün bil, daha sonra mənə yalançı demə. Bir azdan Abbas ayağa qalxıb dedi:

– Bu işi birtərəflik etmək lazımdır. Qoy görüm sənə haradan bir quş tapıram? Görək sən o quşla nə edəcəksən, bu kişinin seyid olmadığını necə sübut edəcəksən?

Çox keçmədi ki, Abbas əlində bir bildirçin geri qayıtdı və onu mənə tərəf uzadıb dedi:

– Ala, bu da sənə quş! İndi görüm sən edəcəksən bununla?

Ondan quşu almayıb dedim ki, bu dəqiqə gəlirəm. Məclisdən küçəyə çıxdım. Küçədə bir neçə uşaq dayanmışdı. Onların içindən ən diribaşını, ən fərasətlisini özümlə götürüb geri qayıtdım. Abbasdan bildirçini alıb bu uşağa verdim, cibinə də on manat pul basdım. Dedim ki, bu quşu aparıb düz seyidin yaxınlığında, lap onun gözü qarşısında havaya burax və bir neçə dəfə “pır-pır, pır-pır” elə. Əgər bunu yaxşı eləsən, sənə əlavə on manat da verəcəm. Uşaq bildirçini əlinə alıb adamların arasından güclə keçib seyidə yaxınlaşmağa başladı. Abbas dördgöz olmuşdu. Çaşıb qalmışdı, yazıq bilmirdi ki, seyidə, quşa, yoxsa uşağa baxsın. Axır ki, uşaq seyidin lap yaxınlığına gedib çatdı və o baxa-baxa bildirçini göyə buraxıb, bir neçə dəfə də uca səslə “pır-pır, pır-pır” deyib qışqırdı. Bunu görəndə Pırəlinin rəngi bir az qaçdı. Ətrafdakı camaat isə bu quş uçurmaqdan heç nə başa düşmədi. Rəngi qaçmış Pırəli ürəyində götür-qoy edir, necə hərəkət edəcəyini fikirləşirdi. Hövsələsini basmayan Abbassa böyrümü dümsükləyib dedi:

– Nə oldu, bu da sənin bildirçinin? Hə, indi nə olsun ki, quşdu da, atdın göyə uçub çıxıb getdi, burda qəribə nə var ki?

Abbasa dedim ki, kəmhövsələ olma, sənin seyid dediyin bu zırpı adam indi məclisi tərk edəcək, camaatı qoyub qaçacaq.

Pırəlinin arvadı Kəmalə də bu “pır-pır” məsələsini bilirdi. Əri “seyid” olandan sonra xeyli var-dövlət qazanmışdılar. Artıq keçmiş günləri unutmuşdular. Amma indi onun başı arvadlara çox qarışıq olduğundan uşağın bildirçini göyə atıb, Pırəliyə işarə verilməsini görməmişdi. Pırəli fikirləşir ki, bunu təşkil edən kimdisə, onu çox yaxşı tanıyır və elə bu dəqiqə meydana çıxıb, hamının gözü qarşısında onu biabır edəcək. Onu bu “seyidlik” işinə arvadı salmışdı. Elə çıxış yolunu da, indi necə hərəkət etməyi də ondan soruşmaq üçün arvadına tərəf əyilib yavaşca qulağına deyir:

– Arvad, evimiz yıxıldı, bu məclisdə bizim keçmişimizi bilən kimsə var. İndicə bir bildirçini gözümün qabağında göyə buraxıb “pır-pır” qışqırdılar. O kimdirsə, mənə işarə edir, o hadisəni yadıma salır. İndi neyniyək, başımıza nə çarə qılaq? Axı mən sənə deyirdim ki, bu işin axırı yoxdu. Gec-tez bunun üstü açılacaq. Evimiz yıxıldı, seyidliyimiz əldən çıxdı.

Arvadı da ona təskinlik verərək astaca deyir ki, yaxşı bu qədər qorxaq, ağciyər olma. Sən özünü naxoşluğa vur, məclisdən çıxıb qaçaq.

Pırəli arvadının dediyi kimi də eləyir.

Bir də gördük ki, o, ayağa qalxıb yaxınlığındakılara nəsə dedi. Hamı narahat olub, yerindən durub Pırəliyə yol verdi. Abbas gözlərini Pırəlinin oturduğu yerə dikib dayanmışdı. Bir azdan orada səs-küy qalxdığını gördü. Baxıb gördü ki, seyid qalxıb tələsik addımlarla məclisi tək edir. Yalnız ondan sonra dediklərimə inanmağa başladı. Yazıq Abbas seyidi ziyarət etməyə böyük həvəslə gəlmişdi. Amma indi geriyə kor-peşman qayıdırdı. Nə qədər məni dilə tutsa da, Pırəlinin keçmişini, bildirçin məsələsini həmin gün ona danışmadım.

Bir müddətdən sonra yenə də küçədə Abbasla rastlaşdıq. Baxdım, bir az sözlü adama oxşayır. Salam-kalamdan sonra dedi ki, Əkrəm kişi, xəbərin varmı, ogünkü məclisdən sonra seyidi bir daha görən olmayıb. Deməli, sizin dedikləriniz doğruymuş, o, saxta seyidmiş.

Sonra məni yenə də dilə tutub Pırəlinin keçmişindən danışmağı xahiş etdi. Bu dəfə sözünü yerə salmadım. Məni axıradək dinlədikdən sonra uğunub getdi...

Nə, Əkrəm dayının belə məzəli söhbətləri çox idi. Yeri düşdükcə onları bizə danışırdı. Amma onların ən maraqlısı Pırəli haqqında danışdığı idi.

Vahid MƏHƏRRƏMOV

525-ci qəzet.- 2011.- 29 sentyabr.- S.7.