İrəvan Teatrı 130-cu mövsümünə qədəm qoyur

Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları ilə 1873-cü il, mart ayının 10-da Bakıda və elə həmin ildə Tiflisdə peşəkar Azərbaycan teatrının bünövrəsi qoyuldu. Az sonra, 1882-ci il, aprel ayının 2-də isə İrəvanda peşəkar teatr yarandı. Daha sonralar Azərbaycanın demək olar ki, əksər bölgələrində, ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif janrlı teatrlar yarandı və inkişaf etdi. Doğrudur, onların bir qismi sonralar müxtəlif səbəblərdən fəaliyyətini dayandırmalı oldu. Lakin ümumən Azərbaycan teatr sənəti, yarandığı gündən bu günə qədər keçdiyi böyük yaradıcılıq yolu ilə, sanballı və qüdrətli sənət nümunələri yarada bilmişlər. O cümlədən də Cəfər Cabbarlının adını daşıyan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı. Diqqəti çəkən bir əsas məsələ budur ki, İrəvan Teatrının tarixinin bir qədər də əvvəllərə təsadüf etməsinə dair kifayət qədər faktlar var və Bakı, Tiflis və digər teatrlardan fərqli olaraq İrəvan Teatrı, yerli müəlliflərin yazdığı əsər əsasında yaranmışdır. Onu da demək yerinə düşər ki, İrəvan Azərbaycan Teatrının yaradıcılıq yolu, böyük çətinliklərdən keçib. Teatr dəfələrlə düşmən qəsdinə məruz qalaraq qapadılmış, mərkəzdən əyalətə köçürülmüş, hətta bir neçə dəfə, doğma yurdundan didərgin salınmışdır. Lakin bu qocaman sənət ocağı heç vaxt düşmənə boyun əyməmiş, öz əzmkar və fədakar fəaliyyəti ilə həmişə düşmənlə layiqli mübarizə aparmış və bu mübarizə bu gün də davam etməkdədir, həm də qəhrəmancasına!..

1882-ci il, aprel ayının 2-də ilk tamaşasını oynamaqla peşəkar fəaliyyətə başlayan İrəvan Teatrı, İrəvan şəhərində yaşayıb-yaradan ziyalıların və bir qrup müəllim-tələbə heyətinin birgə zəhməti nəticəsində pərvəriş tapmışdır. Görkəmli alimlərimiz sənətşünaslıq doktoru, əməkdar incəsənət xadimi, professor İlham Rəhimlinin və sənətşünaslıq namizədi, əməkdar mədəniyyət işçisi İsrafil Məmmədovun ayrı-ayrılıqda apardıqları elmi araşdırmalar nəticəsində bizə bəlli olur ki, İrəvan şəhərində Məşədi İsmayıl və Nəzminin (Vasaq Mədətov) azərbaycan dilində qələmə aldığı “Tamahkarlıq düşmən qazanar” adlı vodevili əsasında hazırlanmış tamaşa ilk dəfə 1882-ci il fevral ayının 27-də oynanılmışdır. Kasıb tələbələrə kömək məqsədi ilə ikinci dəfə oynanılan elə həmin tamaşanın tarixi 1882-ci il, aprel ayının 2-nə təsadüf edir. Birinci tamaşa barədə əlimizdə heç bir afişa, proqram və hər hansı təsdiqi sənəd olmasa da, ikinci tamaşa haqqında yazılan maraqlı məqalələrlə tamaşanın uğurları dövrü mətbuatda geniş işıqlandırılmışdır.

Fakt:

“Psak” (“Çələng”) qəzetində (10 aprel, 1882-ci il) yazılan məqalədə qəzetin redaktoru “Xryuşi” təxəllüslü Vasak Papacanyan 2 aprel, 1882-ci il tarixdə ikinci dəfə oynanılan “Tamahkarlıq düşmən qazanar” tamaşasının iştirakçılarının tamaşaçıları heyran etdiyini yazır.

Qeyd etmək istəyirəm ki, hər iki alimin araşdırmalarından belə bir fakt da bizə bəlli olur ki, İrəvan teatrının tarixi bizə bəlli olan tarixdən də xeyli əvvələ təsadüf edir. Lakin hal-hazırda əlimizdə olan müfəssəl sənədlər hələ ki, teatrın tarixini 1882-ci il 2 aprel tarixi ilə qərarlaşdırmağa imkan verir. Şübhəsiz ki, bu tarixlərin dəqiqləşdirilməsi üçün ciddi araşdırmalar aparılmasına böyük ehtiyac vardır və inanıram ki, alimlərimiz bu istiqamətdə araşdırmalara başlayacaq və nailiyyətlər əldə edə biləcəkdir. Yeri gəldikcə mən İrəvan Teatrının tarixi ilə bağlı adıçəkilən alimlərimizin əldə etdiyi tarixi faktları və qənaətləri onların araşdırmalarından sitatlar gətirməklə diqqətə çatdırmağa çalışacağam. Beləliklə mən, İrəvan teatrsevərlərinin diqqətini 129-cu mövsümünü yenicə yekunlaşdıran və 130-cu mövsümünə başlayan İrəvan Teatrının bizə bəlli, əzmkar və keçməkeşli tarixinə, onun böyük yaradıcılıq qüdrəti ilə zəngin və xeyirxahlıqla dolu olan, bu günə qədərki ömür yoluna, yaradıcılıq dövrünə qısaca da olsa, ümumilikdə nəzər salmağa cəlb etmək istəyirəm.

Düşünürəm ki, İrəvan Teatrının tarixinə nəzər salarkən daha doğru olar ki, öncə bu teatrın qibləgahı hesab olunan İrəvan Xanlığının özünün tarixinə diqqət yetirək.

Tarixi mənbələr göstərir ki, türk tayfalarının ilkin yaşayış məkanı olan İrəvan şəhəri altı yüz il bundan əvvəl Çuxursəəd bəylərbəyliyində Əmir Səəd, Qara Yusif, Pirbudaq, Pirhüseyn, Yaqub bəy kimi azərbaycan-türk oğulları tərəfindən hasara alınmış və qalaya çevrilmişdir. Qalada imarətlər tikilmiş, abidələr ucaldılmışdır. Qala içinin ekzotik gözəlliyi üçün yaraşıqlı küçələr, bağ-bağatlar salınmışdır. Bir qədər sonra Səfəvilər Dövlətinin hökmdarı Şah İsmayıl Xətai (1501-1525) Rəvanqulu xana qalanı yenidən qurmağı tapşırmışdır və Rəvanqulu xan qalanı yenidən qurmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dəfələrlə yadelli işğalçıların basqınına məruz qalmasına baxmayaraq, qalanın igid sakinləri hər zaman düşmənlərlə qəhrəmancasına vuruşmuş, heç vaxt düşmənə boyun əyməmişdir.

1679-cu il, iyul ayının 4-də İrəvan qalası təbii fəlakətə məruz qalır. Zəlzələ nəticəsində yerlə yeksan olur. Əzmkeş irəvanlılar qalanı bərpa edirlər.

Bu möhtəşəm qalaya 1679-1688-ci illərdə Zal Xan, 1762-1773-cü illərdə Hüseynəli xan, 1796-1801-ci illərdə onun oğlu Məhəmməd Xan və ən sonda 1807-1827-ci illərdə Hüseynqulu xan və qardaşı Həsən xan başçılıq etmişlər. Bütün dövrlərdə İrəvan xanlığı Azərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq müdafiə olunmuş, öz alınmazlığı ilə şöhrət tapmışdır. Buna sübut olaraq yaxın tariximizdən bir neçə faktı söyləmək məncə kifayət edər.

Çar-rus ordusunun görkəmli sərkərdələrindən hesab olunan general Sisiyanov 1804-cü il, iyun ayının 4-dən sentyabr ayının 4-nə qədər İrəvan qalasını mühasirədə saxlasa da, qalanı təslim edə bilmir. Nəhayətdə o, çara yazdığı məktubla, döyüş təcrübəsində ilk dəfə olaraq mühasirədə saxladığı qalanı almaqda aciz olduğunu etiraf etmiş və geri çəkilmək məcburiyyətində qaldığını bildirmişdir.

Çar-rus ordusunun daha bir səriştəli, sanballı sərkərdəsi general Qudoviç 1808-ci il sentyabr ayının 25-də İrəvan qalasına hücuma keçmiş, bu hücum da İrəvan qalasının qəhrəmanlarının rəşadəti nəticəsində dəf olunmuşdur. Nəhayət, çar-rus ordusunun növbəti, üçüncü nəhəng generalı Paskeviç, böyük qoşun heyəti ilə İrəvan qalasına həmlə etmiş, 1827-ci il oktyabr ayının 1-də, saysız-hesabsız itki verməklə, qəhrəmancasına döyüşən qala sakinlərinin müqavimətini qıraraq, qalanı işğal edə bilmişdir.

Qürurla demək olar ki, İrəvan Teatrının fəaliyyətə başladığı və pərvəriş tapdığı qəhrəman İrəvan qalası, ümumən İrəvan xanlığı ilə bərabər dəfələrlə türk, fars, rus dövlətlərinin təəbəliyində olmasına baxmayaraq, tarixdə öz qəhrəmanlıq salnaməsini yaratmış və bu mənada digər xanlıqlarımıza da nümunə ola bilmişdir.

Fikrimcə, İrəvan Teatrının tarixinin araşdırılmasına ciddi ehtiyac olduğu kimi, İrəvan qalasının tarixinin dərindən öyrənilməsinə və təqdir edilməsinə də böyük ehtiyac vardır. Bugünkü ictimai-siyasi durumun diktə etdiyi mənzərə İrəvan xanlığı haqqında bədii əsərlərin yazılması, tamaşaların hazırlanması və kinofilmlərin çəkilməsi istiqamətində gecikmədən iş aparılmasını tələb edir. Fikrimcə bu məsələyə ali vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşılmalıdır. Belə olan surətdə biz, erməni şovinistlərinin bu gün, bizə qarşı apardıqları haqsız savaşa tutarlı zərbə endirmiş, dünya birliyi üçün, İrəvanı özününküləşdirmiş ermənilərin puç tarixinə də, bununla yanaşı İrəvan qalasının tarixi həqiqətlərinin aydın mənzərəsinə də, bu həqiqətlər içində özünə mötəbər yer tutan İrəvan Teatrının məzmunlu tarixinə də aydınlıq gətirmiş olarıq.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, teatrın tarixi XIX əsrin II yarısına aid sənədlər əsasında müəyyən olunmuşdur. Buna baxmayaraq, əslində bir çox əsaslı faktlarla sübut olunur ki, teatr bu gün bizə bəlli olan tarixdən daha qədim tarixi keçmişə malik olan bir sənət ocağıdır. Müxtəlif mənbələr bizə belə təqdim edir ki, bu teatrın peşəkar fəaliyyətinə qədər uzaq keçmişdə, İrəvan şəhərində qeyri-peşəkar aktyorların Novruz bayramları ərəfəsində, dini mərasimlərdə meydanlarda və ayrı-ayrı məhəllələrdə peşəkar teatrın başlanğıcına zəmin yaradan, xalq teatr nümunələri olan “Kosa-Kosa”, “Cütcü oyunu”, “Yel baba”. “Qodu-qodu”, “Güdül” və “Kəvsəs” oyunları oynanılırdı. Belə ki, İrəvan Teatrının tarixi göstərir ki, bu teatrın qeyri-peşəkar fəaliyyətinin səsi eramızın birinci minilliyinin əvvəllərindən gəlir. Çünki hörmətli alim İsrafil Məmmədovun gərgin və geniş araşdırmaları ilə İrəvan Teatrının tarixinə dair aşkarladığı çox vacib və maraqlı faktlar, bu teatrın peşəkar fəaliyyətinin 1600-cü illərə təsadüf etdiyini sübut edə bilən səlis həqiqətləri üzə çıxarmışdır. Alim (Puteşestvie Şardena po Zakavkaziyu v 1672-1673 qq. Tiflis, 1902. s. 242). mənbəsinə istinadən yazır ki, “İrəvan qalasında, İrəvan sərdarının sarayında ulularımızın yüksək bədii-estetik zövq və tükənməz həvəslə tamaşaya qoyduqları səhnə əsərləri, hələ üç-dörd yüz il bundan əvvəl də Avropa səyyahlarını valeh edib, heyran qoymaqdaydı. Fransadan gələn məşhur səyyah Yan Şarden (1643-1713) də Sərdarın bu sarayında olmuş, burada ulularımızın göstərdikləri tamaşalara məftunluqla baxmış və onların səhnələşdirilmiş hərəkətlərini, ifaçılıq məharətini Avropadakı operaya bənzətmişdir”. (İ.M. İrəvan dəftəri III, səh. 25. Bakı-2009)

Təkcə bu fakt bizə əsas verir o qənaətə gələk ki, həqiqətən də İrəvanda teatr mühitinin və peşəkar teatr sənətinin tarixi daha qədimdir. Məşhur fransız səyyahını heç kəs məcbur edə bilməzdi ki, o, İrəvanda baxdığı tamaşanı Avropadakı operaya bənzətsin. Avropadakı operaya bənzərliyin isə peşəkarlıqdan xəbər verdiyi və bu peşəkarlığa qədərki dövrün uzun bir prosesdən keçmiş olma ehtimalı şübhə altına alınmamalıdır.

Bu faktı sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəimli İrəvan Teatrının 125 illik yubileyi münasibəti ilə yazdığı “İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı” adlı kitabında da təsdiqləyir.

XIX əsrin II yarısında Qafqazda baş qaldıran ədəbi-mədəni mühitin inkişafı, maarifçiliyin tərəqqisi sayəsində teatr özündə yeni güc toplayaraq digər Qafqaz teatrları ilə yanaşı, intibah mərhələsinə qədəm qoyur. Qori müəllimlər seminariyasını bitirərək İrəvana gələn və İrəvan gimnaziyasında müəllimlik fəaliyyətinə başlayan Firudin bəy Köçərlinin 1886-cı il, fevral ayının 4-də Mirzə Fətəli Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” əsəri əsasında hazırladığı tamaşa, bu inkişaf mərhələsinin əsasını təşkil edir. Teatr bir-birinin ardınca Rzayevin “Könülsüz nikah” (1890), Vasq Mədətovun “Qırt-qırt” (1893), Sultanməcid Qənizadənin “Dursunəli və ballıbadı”, Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hacı Qara”, (1894), “Sərgüzəşti-Vəziri-Xani-Lənkəran” (1897), Vasaq Mədətovun (Nəzmi) “Tamahkarlıq düşmən qazanar” (1899), adlı əsərlərə səhnə həyatı verir. Bu əsərlər isə Yunis Nuri, Kərim Əhmədov, Qənnadı Cabbar, Mirzəli, Cəfər Əhmədov, Hüseyn Salmanov, Rza Şeyxzadə, Mustafa və Məcid Rəcəbovlar, Mehdi Kazımov, Asəf bəy Şəfiyev, Məmmədağa Şahtaxtlı (Şahtaxtinski), Məşədi Hüseynqulu, Ayaqçı Sadıq kimi sənətkarlar nəslinin yetişməsinə səbəb olur. Həmin sənətkarlar İrəvan Teatrının inkişafına fədakarcasına xidmət göstərmişlər. Müxtəlif janrlarda yazan milli və əcnəbi ədiblərin (Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı, Şekspir, Şiller, Molyer, Çexov, Qoqol) əsərlərinə müraciət etməklə teatr repertuarını zənginləşdirə bilmişdi. Türkiyədən, Bakıdan, Tiflisdən İrəvan Teatrının işığına yığışan görkəmli teatr xadimlərinin fövqəladə zəhməti hesabına, İrəvan qalasının adına layiq bir sənət ocağına çevrilməklə, teatrın şöhrəti, ətraf ölkələrə yayılmışdı.

Bu şöhrət, İrəvan Teatrının bölgədə nüfuzunun təkcə sənət meyarı nöqteyi-nəzərindən artması ilə məhdudlaşmadı, teatr həm də xeyirxahlıq missiyası ilə insanların böyük rəğbətini qazana bildi. Mən bu barədə ayrıca söz açmaq, İrəvan Teatrının bu gün də davam etdirdiyi qürurverici xeyirxahlıq missiyası barədə fərəhlə danışmaq istəyirəm.

Yuxarıda qeyd etmişdik ki, 1882-ci il, aprel ayının 2-də İrəvan Teatrının oynadığı M.İsmayıl və V,Mədətovun “Tamahkarlıq düşmən qazanar” tamaşası kasıb tələbələrə kömək məqsədi ilə hazırlanmışdı. Beləcə, bünövrəsi xeyirxah missiya ilə qoyulan bu sənət ocağı bütün fəaliyyəti boyu xeyirxahlıq missiyasını ləyaqətlə özündə qoruyub saxlamışdır.

Fakt:

1905-ci ildə üç dəfə baş verən (20-22 fevral, 23-26 may və 18 sentyabr) erməni-türk qırğını nəticəsində çoxlu sayda azərbaycanlı ziyan çəkmişdi. Həmin hadisələrdən hiddətlənən teatrın kollektivi Canpoladov qardaşları klubunda, 25 avqust tarixdən başlayaraq, bir neçə tamaşa oynamış, əldə olunan gəliri həmin insanların ziyanlığını ödəməyə sərf etmişdi.

1912-ci il. Yerli qəzetlərdə dərc olunan elanlar vasitəsi ilə Azərbaycanın dahi şairi M.Ə.Sabirin “Hophopnamə” məcmuəsinin çapı üçün bütün Qafqaz müsəlmanlarına, vəsaitlə köməklik göstərilməsinə dair dönə-dönə xahişlə müraciət edilir. Bir il ərzində cəmisi 20 manat 19 qəpik vəsait yığılır. Bu fakt, dəhşətli bir hadisədir. Bu hadisə, dəhşətli bir ağrıdır. Bu ağrı, heç zaman unudulmayan və sağalmağa böyük ehtiyacı olan ağır xəstəlik və bir milli müalicə məsələsidir. Sabir özü nə gözəl deyib:

“Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi!

Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, İlahi!”

Bu dözülməz hadisəni xatırlarkən düşünürsən, tarixi vərəqlədikcə bu cür utanc gətirən hadisələrlə o qədər üzləşirsən ki... Fikrimcə, biz çox halda, özümüz öz əllərimizlə, öz dəyərlərimizi məhv etməyə, həqiqətimizin ucalmasının qarşısını almağa çalışmışıq. Ona görə də, bu gün, haqqımızı sübut etməkdə böyük çətinliklərlə qarşı-qarşıya durmaq məcburiyyətində qalırıq. Xalqımızın milli mənəvi sərvətinin üzə çıxarılmasında böyük çətinliklərlə üzləşirik. Nə qədər ağrılı da olsa deməliyəm ki, biz hələ milli-ədəbi nümunələrimizi dünya miqyasına kifayət qədər sanballa təqdim edə bilməmişik. Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, M.F.Axundzadənin, Ə.Haqverdiyevin. Ə.Sabirin, M.Cəlilin, H.Cavidin, M.Müşfiqin və sair bu kimi görkəmli ədiblərin əsərlərinin dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunmasına çalışmamışıq. Məncə bu məsələ təkcə dövləti məsələ deyil, bu bir başa milli mübarizə məsələsidir ki, bunu da ictimaiyyət özü anlamalı və kütləvi şəkildə iş aparmalıdır.

İrəvan Teatrı hər zaman millət, xalq sevgisini uca tutmuş, bu gün də həmin meyarları ən ali dəyər müstəvisində qoruyur. İrəvan teatrı və bu teatrın kollektivi üçün millətini sevmək- milli dəyərlərə mötəbər münasibətlə yanaşmaq, dövlətini və dövlətçiliyini göz bəbəyi kimi sevmək və onu canı bahasına belə qorumağa çalışmaq, xalqının istedadlı övladlarını öz istedadsız övladından üstün tutmaq və həmin insanlara daha çox meydan yaratmaq, öz yerini düzgün müəyyən etmək və özgəsinin haqqını tapdalamaq üzərində öz xoşbəxtliyini qurmağa çalışmaq kimi nifrətə layiq məntiqdən sıyrılıb çıxa bilmək həqiqətindən keçir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin yanğı ilə söylədiyi “Hər bir insanın milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir! Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən, AZƏRBAYCANLIYAM!” kəlmələr burada çox yerinə düşür... Biz bu gün bu kəlamlarla körpələrimizi böyütməli, əsl AZƏRBAYCANLI övladı yetişdirməliyik! İrəvan Azərbaycan Teatrı həmişə belə meyarlara söykənərək yaşayıb-yaratmışdır.

1918-ci ilin martında daşnak ermənilərin İrəvanda, Bakıda və Azərbaycanın bütün bölgələrində törətdiyi, azərbaycanlıların qanlı tarixinə çevrilən geniş miqyaslı, kütləvi qırğınları nəticəsində bu fədakar kollektiv öz dədə-baba yurdundan İranın Xoy şəhərinə didərgin salınır.

O vaxtlar təkcə Qərbi Azərbaycanda, əhalinin bir qismi qətlə yetirilməklə, bir qismi isə silah gücünə doğma ocağından didərgin salınmaqla, 575 min azərbaycanlı əhali ziyan çəkdi.

Cəmisi 30 ay hakimiyyətdə qalan daşnak şovinistləri Azərbaycanın əzəli torpaqlarında-İrəvan quberniyasında, paytaxtı İrəvan şəhəri (indiki Yerevan) olmaqla Ermənistan dövləti yaratdılar. Təəssüf! Təəssüf və çox təəssüf!

Həmin müddət ərzində, Teatrının kollektivi, Xoy şəhərində, Yunis Nurinin rəhbərliyi altında teatrın fəaliyyətini fasilə vermədən davam etdirdilər.

Sonra, 1920-ci ilin 29 noyabrı gəldi. Qızıl ordu erməni daşnaklarının hakimiyyətini süquta yetirdi, əvəzində Azərbaycanın qədim torpağında Ermənistan Sosialist Respublikasını elan etdi. Daşnaklar tərəfindən didərgin salınan azərbaycanlıların geri qayıtması məsələsi ilə bağlı İnqilab Komitəsi xüsusi komissiya yaratdı.

1920-ci il, 6 dekabr. S. Kasyanın imzası ilə mühüm əhəmiyyətə malik, 4 nömrəli bir əmr də imzalandı. Əmrdə, Ermənistan Respublikasının müsəlmanlar yaşayan yerlərində erməni dili ilə yanaşı azərbaycan dilinin də dövlət dili elan edilməsi göstərilirdi. (5,s.1). 1921-ci ildən etibarən isə Sovet Ermənistanında Azərbaycan dilində “Kommunist” “və “Rəncbər” qəzetlərinin dərc olunmasına da başlandı. Şübhəsiz ki, İrəvan Azərbaycan Teatrı da kollektiv şəkildə vətənə döndü. Bu dönüşlə İrəvan Teatrının yaradıcılığının yeni mərhələsi başlandı.

1921-ci ildən, 1928-ci ilə qədər böyük vüsətlə çalışan teatr, sovet ideologiyasının təbliğ olunması prosesində əsas qüvvələrdən birinə çevrildi. O illərdə İrəvanda yaradılmış “Türk klubu”, “Müsəlman qadınlar klubu” teatrın formalaşması və intibah etməsi üçün böyük meydan oldu. Yunis Nuri, Bala Əfəndiyev və xanımı Fatma xanım, Əkbər Rzayev və xanımı Firəngiz xanım, həvəskar artistlər Yusif Ziya, Abbasəli Axundov, Məşədi Rzayev, Əşrəf Yusifzadə, Həbib Məmmədzadə, Cəfər Əhmədov, Gövhər xanım və daha başqaları ilə yanaşı, Pənah xanın evində təşkil olunmuş “Müsəlman qadınlar klubunun” (sonralar o klub Klara Setkinin adını daşıyırdı) fəal üzvləri olan F.Rzayeva, F.Qədimova, F.Əfəndiyeva, L.Qazıyeva, M.Axundova və başqaları sözün əsl mənasında teatrın inkişafı üçün yorulmadan, vicdanla çalışırdılar. Bu illərdə “Hacı Qara” (M.F.Axundov), “İblis”, “Şeyda” (H.Cavid), “Dağılan Tifaq” (Ə.Haqverdiyev), “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (N.Vəzirov), “Nadir şah” (Nəriman Nərimanov), ”Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun”, “Ər və arvad” (Ü.Hacıbəyov), “Aydın”, “Sevil” (C.Cabbarlı), “Zorən təbib” (J.B.Molyer) və sair kimi nəhəng əsərlərə səhnə həyatı verildi. Kollektiv, respublikanın Pəmbək, Şirak, Ağbaba, Göyçə, Zəngibasar, Vedibasar, Dilican, Qafan, Gümrü İrəvan və başqa bölgələrində böyük maraq və həvəslə tamaşalar oynayırdı. Belə məhsuldar və uğurlu fəaliyyət, teatrın, dövlət statusuna gedən yoluna parlaq bir çıraq tutdu. 1928-ci il, mart ayının 15-də Ermənistan Sosialist Respublikası tərəfindən bu əzmkar teatra İrəvanda səyyar tipli Türk Dövlət Dram Teatrı statusu, 1935-ci ildə isə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan teatr və kino sənətinin müqtədir sənətkarlarından olan Cəfər Cabbarlının adı verildi. Kollektivdə böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olan bu hadisədən sonra teatr, Tiflis və Azərbaycan teatrları ilə yaxından əlaqələr yaratdı. Kollektivin üzvləri olan Y.Nuri, M.Qaraxanov, Ə.Yusifzadə, H.İbrahimov, A.Dərzadova, A.Həsənov, H.İbrahimov, A.Şirinova, Z.Teryan, M.Əsgərov kimi püxtələşmiş istedadlı sənətkarlarla birgə fəaliyyət göstərmək üçün, Q.Həqqi, X.İsmayılova, Q.Məlikov, İsmət Əliyeva və az sonra İsmayıl Dağıstanlı, Ətayə Əliyeva, Həsən Mirzəyev, Kamil Qubuşov, Adil Əsgərov Kazım Ziya, Əli Zeynalov və başqa aktyorlar da bu teatrla əməkdaşlığa səy göstərdi. İrəvan Teatrının məktəbində püxtələşən və formalaşan həmin aktyorların bir hissəsi bir müddətdən sonra Bakıya gəldilər. Onlar Bakı teatrlarında fəaliyyətlərini davam etdirərək, Azərbaycan Teatr sənətinin korifeylərinə çevrildilər.

Beləcə, İrəvan Teatrı, Azərbaycan teatr sənətini İrəvanda inkişaf etdirməklə yanaşı, həm də digər Azərbaycan teatrları üçün böyük bir sənət bazasına çevrilmişdi.

1978-ci il. Bu tarix İrəvan Teatrının həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir tarixdir. Teatr dövlət statusu almasının 50-ci il dönümünü dövlət səviyyəsində qeyd edirdi. O vaxtlar Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik edən Heydər Əliyevin xüsusi diqqət və qayğısı ilə teatr Bakı şəhərinə geniş qastrol səfərinə dəvət olundu. Bakı qastrolu zamanı teatrın bir qrup aktyoru Azərbaycan Respublikasının fəxri adları və diplomları ilə təltif olundu. Bu hadisə mənim yaddaşımda həmişə öz ecazkarlığı ilə yaşayır. Bakıda əsl teatr bayramı hiss olunurdu. İrəvan Teatrı öz yüksək bədii keyfiyyətlə hazırlanmış tamaşaları ilə Bakı teatr ictimaiyyətini sözün əsl mənasında heyrətləndirə bilmişdi. Fikrimcə bu dövr İrəvan Teatrı üçün intibah dövrü hesab oluna bilər. 50 illik yubiley tarixindən on il ötdü.

1988-ci il. Bu tarix... bir topa qara buluda bənzəyən bu faciəvi tarix, artıq 23 ildir ki, İrəvan Teatrı üçün də, Qərbi Azərbaycanlılar üçün də, Qarabağlılar üçün də və ümumən dünya azərbaycanlıları üçün də həqiqi tufana, borana. fırtınaya çevrilmişdir.

Erməni milliyyətçiləri tərəfindən Azərbaycana növbəti torpaq iddiası ilə Qarabağda törədilən iğtişaş və ətraf bölgələrdə geniş etnik təmizləmə prosesi, ilk növbədə Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən də İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların zorla yurd-yuvalarından didərgin salınması ilə başlandı. 1989-cu ildə İrəvan Teatrı, Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin təkidli tələbi ilə, kollektiv şəkildə Azərbaycanın cənub bölgəsinə qastrol səfərinə göndərildi. Qastrol bitdikdən sonra İrəvana qayıtmaq üçün kollektiv nə qədər səy göstərsə də, bu səfər, qocaman İrəvan Teatrının, bütün əmlakı əlindən alınmaqla, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına deportasiya olunması ilə nəticələndi.

Tarix boyu belə sarsıdıcı hadisələrə dəfələrlə sinə gərən və vəziyyətdən əzmlə çıxan bu qəhrəman sənət ocağı, bu dəfəki sarsıdıcı hadisələrin ağır zərbəsinə də sinə gərə bildi. Kollektivin bir qrup əməkdaşlarının səyi və Qərbi Azərbaycanın Azərbaycanda yaşayan təəssübkeş ziyalılarının böyük köməkliyi nəticəsində, 1989-cu ildən, teatra, Abşeron Rayon Mədəniyyət Sarayında yerləşməklə, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının nəzdində Teatr-Studiya kimi fəaliyyət göstərmək imkanı yaradıldı. Teatr ilk illərdə köhnə tamaşaların bərpası ilə məşğul oldu. 1994-cü ilə qədər bu cür, özünümaliyyələşdirmə prinsipi ilə yaşaya bildi. 1994-cü il 31 avqust tarixində ulu öndər Heydər Əliyevin qayğısı sayəsində teatr dövlət statusu qazandı və H.Sarabski adına Mədəniyyət Evinin bir hissəsində yerləşdirildi. Həmin dövrdən etibarən teatr, bərpa olunan tamaşalarla yanaşı bir sıra yeni tamaşalar da hazırlaya bildi. Azərbaycanın rayonlarına və bir dəfə İrana qastrol səfərləri həyata keçirdi.

1997-ci ildə Tiflisdən sevindirici xəbər aldıq. Ulu öndər Heydər Əliyevin növbəti qayğısı ilə, bu dəfə, keçən əsrin ortalarında fəaliyyəti dayandırılmış Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının bərpa olunması üçün Gürcüstan Respublikasının prezidenti Eduard Şevardnadzenin imzaladığı sərəncam xəbəri, İrəvan Teatrının ikinci dəfə dövlət statusu alması xəbərinin sevincinə qarışdı. O zamanlar mən, Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində və televiziya tamaşalarında, teleseriallarda aparıcı rollar oynayan aktyor kimi çalışırdım. Eyni zamanda 1991-ci ildə sazın operası kantekstində təsis etdiyim Azərbaycan Milli Dastan Teatrının qurulması prosesi ilə məşğul idim.

Bu sərəncamdan irəli gələn bir sıra məsələlərin həyata keçirilməsi üçün, Azərbaycan tərəfinin üzərinə düşən işləri həyata keçirmək məqsədi ilə mən, 1998-2000-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Tiflisə uzunmüddətli ezamiyyətə göndərildim. Orada, Tiflis Teatrının bərpası üçün bizim üzərimizə düşən dövlət tapşırıqları uğurla yerinə yetirildi. Fərəhlə demək olar ki, bu gün həmin teatr fəaliyyətini davam etdirir və teatr ulu öndər Heydər Əliyevin adını daşıyır.

1999-2000-ci illərdə İrəvan Teatrının daxilində yaradılan münaqişələrin sorağı miqyasını aşmaq dərəcəsinə qədər gəlib çıxmışdı. Mədəniyyət Nazirliyinin rəhbərliyi tərəfindən bu teatra yeni rəhbər axtarışı, mənim Tiflis Teatrındakı missiyamın yekunlaşaraq Bakıya qayıtmağım ərəfəsinə təsadüf etdi. Tiflisdən döndükdən sonra mən, öz aktyorluq peşəmlə məşğul olmaq niyyətimi cənab nazirə bildirməyimə baxmayaraq, bir neçə gündən sonra bu qocaman və fədakar teatra rəhbər vəzifəyə təyin olundum. Biz, kollektivin üzvləri ilə birgə, teatrın qədim ənənələri üzərində, yeni quruculuq işlərinə başladıq.

Beləliklə, 2000-ci ildən İrəvan Teatrının fəaliyyətində yaradılan uğurlu inkişaf nəticəsində teatr bu günə qədər 60-a yaxın premyera ilə tamaşaçı qarşısına çıxa bildi. Bir-birinin ardınca hazırlanan, biletləri əllərdə satılan yeni, yüksək zövqlü, maraqlı tamaşalar teatrın şöhrətini öndə gedən teatrlar sırasına qaldırdı.

Dövrü mətbuat, radio və televiziya kanalları İrəvan Teatrının maraq doğuran fəaliyyəti barədə tez-tez yazılar yazdı, süjetlər təqdim etdi. Teatrın bir çox tamaşaları telekanalların qızıl fondu üçün çəkildi.

Hazırlanan tamaşalar sırasında olan S.Rəhmanın “Yalan” (30 noyabr, 2000), Hidayətin “Məhəbbət yaşayır hələ” (29 oktyabr, 2000), “Durnalar qayıdanda” (1 may, 2001), “Bu dünyanın adamları” (21 fevral, 2006), A.Rəhimovun “Əsgər anası” (28 dekabr, 2000), “Məhəbbət və cinayət” (22 fevral, 2003), “Pul hərisləri” (10 aprel. 2004), R.İbrahimbəyovun, “Qum üstündə ev” (14 noyabr, 2001), Anarın “Telefon gecələri” (8 iyun, 2001), “Təhminə və Zaur” (2007), K.Abdullanın, “Elə bil qorxa-qorxa” (22 iyun, 2002), Ə.Əmirlinin “Müqəddəs Valentin günü” (15 noyabr, 2003), İ.Əfəndiyevin “Məhv olmuş gündəliklər” (20 iyun, 2003), “Unuda bilmirəm” (22 dekabr, 2004), “Boy çiçəyi” (2007), M.B.Marinyenin, “Oğru” (23 mart, 2003), Ə.Nesinin, “Toros canavarı” (16 noyabr, 2004), C.Okarnaççinin və R.Farabuzinin “Sənətim cəmiyyət sinyorudur. (11 aprel, 2004), A.Çexovun “Elçilik (Təklif)” (22 noyabr 2004), İftixarın “Gülün, gülsün dünyamız” (20 dekabr, 2004), “Dan yeri söküləndə” (26 aprel, 2006), “Körpü” (2008), A.Makoyonokun “Tribunal” (3 iyun 2005), Elçinin “Poçt şöbəsində xəyal” (10 dekabr, 2005), “Qatil” (1 mart, 2010), Ü.Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” (14 mart, 2006), E.Hüseynbəylinin “Hamının günahı” (2007), “Adəm və Həvva” (2009), İ.Məlikzadə və S.Ələsgərovun, “Subaylarınızdan görəsiniz” (2007), A.Babayevin “Xilaskar” (3 may, 2009), M.F.Axundzadənin “Əhvalati-Sərgüzəşti-Vəziri-Xani-Lənkəran”,(2009), J.B.Molyerin “Məcburın doktor” (2011) və bir çox başqa müəlliflərin əsərləri ilə 50-dən çox, bir-birindən maraqlı premyeralar oynanıldı.

Bu uğurlu fəaliyyət Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin ali diqqət və qayğısı ilə 30 avqust, 2006-cı il tarixdə imzaladığı sərəncama əsasən, 2007-ci il oktyabr ayının 16-da, Bakıda təntənəli şəkildə 125 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi ilə dəyərləndirildi. Elə həmin gündə ölkə başçısının imzaladığı növbəti ali sərəncam ilə teatrın bir qrup sənətkarları fəxri adlarla təltif olundu. Yubileydən bir neçə gün sonra, 18-25 noyabr tarixlərində, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xətti ilə, yubiley tədbirləri planı çərçivəsində teatrın kollektivi Türkiyə Cümhuriyyətinin İzmir, Manisa, Niğdə şəhərlərinə 10 günlük səfər etdi. Səfərdə Ü.Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” tamaşası əsasında hazırlanmış “Məşədi İbadın toy mərasimi” musiqili məzhəkə-komediyası və İftixarın ulu öndər Heydər Əliyevə həsr etdiyi “Müstəqil Vətənin Memarı” ədəbi-bədii kompozisiyası türk tamaşaçılarına təqdim olundu. Hər iki tamaşa haqqında yerli media orqanları geniş məqalələr dərc etdilər, rəngarəng süjetlər göstərdilər.

2008-ci il fevral ayının 8-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin növbəti, 47 “S” saylı sərəncamı ilə M.Rəsulzadə qəsəbəsində yerləşən M.Rəsulzadə adına Mədəniyyət Sarayı hüquqi ünvan olaraq C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının balansına verildi. Əslində bu teatrın İrəvandakı fəaliyyəti dövründə heç vaxt öz binası olmamışdır. Baxmayaraq ki, o torpaqlarda azərbaycanlıların özü kimi teatrlarının tarixi də ermənilərin oraya gəlişindən və teatrlarının tarixindən daha qədimdir, Ermənistan dövləti heç vaxt bu kollektivin rahat, arxayın fəaliyyət göstərməsinə heç bir şərait yaratmamışdı. Həmişə iynə üstündə saxlamışdı. İndi isə Azərbaycan dövlətinin qayğısı ilə əzm və fədakarlıqla sənət nümunələri yaradan, bu gün də bənzərsiz fəaliyyəti ilə öndə gedən teatrlar sırasında uğurla çalışan bu sənət məbədi yaşayır və intibah edir. Teatr paraleldə bir neçə əsərin məşqlərini aparır, eyni zamanda qastrol səfərləri həyata keçirir və beynəlxalq layihələrdə iştirak edir.

Çətin şəraitdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq teatr, genişmiqyaslı beynəlxalq layihələr həyata keçirməyə başladı. 22-24 fevral 2009-cu il tarixdə, İftixarın “Körpü” əsəri ilə, 29 nəfərlik bir heyətlə, 3 gün müddətinə Tiflis şəhərinə ezam olunaraq Qafqaz miqyaslı bir layihə həyata keçirdi. Tamaşa, sülh və barış kontekstində olan bir mövzuya həsr olunmuşdu.

15-28 mart 2010-cu il tarixdə Türkiyə Cümhuriyyətinin İstanbul və Manisa şəhərlərində Türk Teatrları ilə birgə hazırlanan “Çanaqqalaya can verənlər” beynəlxalq layihədə iki nəfər aktyorla təmsil olundu.

Yenə də nazirliyin layihəsi ilə, 14-27 mart 2010-cu il tarixdə 19 nəfərdən ibarət bir heyətlə A.Babayevin “Xilaskar”, xalq yazıçısı Elçinin “Qatil”, şair-dramaturq Hidayətin “Bu dünyanın adamları” və İsi Məlikzadənin “Subaylarınızdan görəsiniz” əsərləri ilə Dağıstan Respublikalarında, geniş tərkibli heyətlə, iki həftə davam edən qastrol səfərini uğurla həyata keçirdi. İrəvan Teatrının kollektivi hər bir səfərində İRƏVAN və QARABAĞ HƏQİQƏTLƏRİnin carçısına çevrildi.

Hal-hazırda 130-cu mövsümünə qədəm qoyan, İrəvana dönmək eşqini hər zaman özündə yaşadan İrəvan Teatrı, heç vaxt təkcə sənət məkanı kimi fəaliyyətini məhdudlaşdırmadı, həm varlığı ilə, həm də yaratdığı vətənpərvər ruhlu nəhəng tamaşalarla, torpaqlarını zəbt etmiş və onu isti yurd-yuvasından didərgin salmış düşməninə qarşı qəhrəmancasına mübarizə mövqeyində dayandı. İnanıram ki, bu mövqe İrəvan Teatrı üçün hər zaman prioritet məsələ kimi aktiv qalacaqdır və 130-cu yubiley tarixinin ali sərəncamla yüksək səviyyədə keçirilməsinə ümid hissi ilə kollektivimiz öz işini, ölkə başçısının apardığı uğurlu siyasət sayəsində, respublikamızda gedən bu günkü parlaq inkişafın sabahımıza apardığı işıqlı yolda üzərinə düşən sahədə hər zaman, aktiv fəaliyyət prinsipləri üzərində davam etdirəcəkdir.

İftixar Piriyev

Əməkdar mədəniyyət işçisi,

AzMEA-nın dissertantı

525-ci qəzet.- 2011.- 30 sentyabr.- S.6.