Yaza bilmədiyi yazılar

“Yaza bilmədiyim yazılar” – yazıçı Nəriman Əbdülrəhmanlı dilimizə çevirdiyi əsərləri belə adlandırır.

Bu həm etiraf, həm də yaradıcılıq taleyinin əlamətidir.

N.Əbdülrəhmanlının da bütün qələm adamları kimi, istədiyi yazıları yaza bilmədiyi, yaxud yazmadığı dövrlər var. Həmin məqamlarda tərcümə ondan ötrü sığınacaq, yazılarını yazmaq ovqatına gələnəcən ədəbiyyatla, bədii sözlə bağlarını itirməmək, içindəki təlatümə dözmək məqsədilə məşğul olduğu işdir. Bununla belə, o, tərcümə peşəsinə heç vaxt ötəri bir şey kimi baxmayıb, sovet dövrünün məlum prinsipi ilə yanaşmayıb. “Həmişə demişəm, yazmaq istədiyim, amma taleyin hökmüylə yaza bilmədiyim əsərləri dilimizə çevirirəm. Həm də o əsərlərin altında imzamın olmasını arzuladığımdan çevirmişəm...”

N.Əbdülrəhmanlının bu səmimi etirafının arxasında düz iyirmi illik dəqiq hesablanmış, səbirlə və inadla həyata keçirilən bir xətt durur: çevirəcəyi rus, gürcü və türk dillərinin strukturuna bələd olmaq, həmin dillərdə yaranmış və ya çap olunmuş əsərləri oxumaq, dünya ədəbiyyatında gedən prosesləri izləmək və öz dilinin imkanlarını daha mükəmməl mənimsəmək – yəni özünü tamam hazır saymayınca tərcümə etdiklərini ortaya çıxarmamaq. Ona görə də Nəriman fəal tərcümə prosesinə yalnız 90-cı illərin əvvəllərindən qoşuldu.

Tələbəlik illərində və sonrakı dövrlərdə N.Əbdülrəhmanlı vaxtının çoxunu dünya ədəbiyyatının mütaliəsinə sərf edirdi. Həmin vaxtlar dostu Tofiq Mirzə ilə çevirdikləri “Gözəl göz yaşları”, “Səfehlər” (Revaz İnanişvili), “Kvazimodo” (Merab Abaşidze), “Küknarlara məktub” (Qoderzi Çoxeli), hekayə və povestləri gürcü nəsrinin ən gözəl nümunələri kimi sonralar Azərbaycan oxucularına təqdim ediləcəkdi. Onlar bənzərsiz üslubu, təhkiyəsi və obrazları olan Qoderzi Çoxelinin əsərlərini də dilimizə çevirdilər. Beləliklə, yazıçının 20-dən artıq hekayəsi və “Qartalla uçuş” adlı kiçikhəcmli hekayəsi Azərbaycan türkcəsində səsləndi. 1989-cu ildə yazıçının “Küknarlara məktub” hekayəsi Nərimanın müəllifdən götürdüyü müsahibə ilə birgə “Xəzər” jurnalında çap olunanda əsl ədəbi hadisə kimi qarşılandı. 2006-cı ildə nəşr olunan kitab Azərbaycan tərcümə mədəniyyətimizə layiqli töhfə kimi dəyərləndirilməlidir. Bu birgə iş N.Əbdülrəhmanlının tərcümə yaradıcılığında faydalı rol oynadı. Sonralar o, müstəqil olaraq Nodar Dumbadzenin (“Tamerlan”), Tamaz Ciladzenin (“Durna”), Nuqzar Şataidzenin (“Payız”), İrina Lejavanın (“Xoşbəxtlik”), Merab Abaşidzenin (“Manekenin təbəssümü”), Manana Amirecibinin (“Bekarçılıq, yaxud eşikdə qar yağıb, içəridə isti olanda”), Cemal Karçxadzenin (“Ucaboy kişi”), Cemal Topuridzenin (“Kişi”), Georgi Bakanidzenin (“Çörək”), Quram Petriaşvilinin (“Təbib”), Revaz İnanişvilinin (“Əlliyaşlı kişi”, “Qışqabağı kədər”) və s. hekayə və povestlərini dilimizə çevirdi. Qardaş xalqın çağdaş ədəbiyyatının tutumlu mənzərəsini yaradan antologiya nəşr etdirməksə Nərimanın daha bir arzusudur.

Əlbəttə, gürcü ədəbiyyatından tərcümədən söhbət düşəndə N.Əbdülrəhmanlının daha bir xidmətini qeyd etməmək olmaz. O, ümumiyyətlə, söz sənətində böyük önəm verdiyi və təsirləndiyi görkəmli nasir Otar Ciladzenin “Uğruma çıxan adam” romanını da dilimiz çevirib. 1999-cu ildə Nobel mükafatına təqdim edilən yazıçının bu romanı yüksək bədii məziyyətlərə malikdir. Bir neçə hissəsi “Xəzər” jurnalında işıq üzü görsə də, əsərin bütövlükdə nəşri hələ də arzu olaraq qalır.

lll

N.Əbdülrəhmanlı 90-cı illərin əvvəllərində rus və dünya ədəbiyyatından dilimizdə görmək istədiyi hekayələri çevirərək oxuculara təqdim edirdi. Böyük fransız şairi Şarl Bodlerin “Paris kədəri” essesi, görkəmli alman yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Henrix Böllün “Axşam”, bənzərsiz Kolumbiya nasiri, Nobel mükafatı laureatı Qabriel Qarsia Markesin “Məhəbbət əvəzinə ölüm labüdlüyü” hekayələri həmin illərin məhsuludur. Sonra o, Q.O.Markesin “Gəmidən dənizə yıxılan adamın hekayəti” povesti və “Vəba çağının sevgisi” romanından parçanı, Yuri Kazakovun “İki nəfər dekabrda” hekayəsini, Herman Hessenin “Gənc şairə məktub”, Onore de Balzanın “Gözəlik haqqında traktat” esselərini, Ü.Folknerin “Qısqanclıq”, “Nimfolepsiya” Yukio Misimanın “Qatilin fəlsəfi gündəliyi”, “Turşəng çiçəkləri”, Haruki Murakaminin “Öyümə”, Boris Pelevinin “Kafedəki Ziqmund”, H.Hessenin “Otaqda gəzinti”, Hənif Qüreyşinin “Dörd mavi stul”, Patrik Züskindin “Dərinlik həsrəti”, “Təkbətək”, Milorad Paviçin “Uzun gecə səfəri”... hekayə və povestlərini çevirib çap etdirdi. N.Əbdülrəhmanlı o illərdə böyük rus yazıçısı Fyodor Dostoyevskinin “Qumarbaz” romanını, Afanasi Məmmədovun “Xəzri dairəsində”, Rasim Özdənörənin “Quyu” povestlərini, Salman Rüşdinin “Utanc” romanını oxuculara çatdırıb.

Həmin dövrdə N.Əbdülrəhmanlının Bədii Tərcümə və Ədəbi əlaqələr Mərkəzinə işə dəvət edilməsi artıq məntiqi görünürdü. N.Əbdülrəhmanlı o illərdə məhsuldar yaradıcılığı ilə diqqəti çəkdi.. “O, jurnalda O.Ciladzenin “Uğruma çıxan adam” romanından hissələrlə yanaşı, Knut Hamsunun “Qlanın ölümü”, Boris Vianın “Qızıl ürək”, Paulo Koelyonun “İşıq savaşçısının kitabı”, Kenzi Maruyamanın “Ay üçün ağı”, Antonio Tabukkinin “Gecə, dəniz, yol”, Joze Saramaqonun “Məhdudluq” hekayə və povestlərini, eləcə də Vidia S.Naypol, İmre Kertes, Joze Saramaqonun Nobel nitqlərini, Vasil Belov, Ferdinand Selin, Orxan Pamuk, Yelfrida Yelinek, Milorad Paviç, Mario Varqas Lyosanın müsahibə və esselərini dilimizə çevirdi. Bu illərdə o, sonuncu İran Şahının xanımı, əslən azərbaycanlı olan Fərəh Pəhləvinin türkcə nəşr olunmuş “Xatirələr” kitabını dilimizə çevirdi. Dəfələrlə ən çox satılan kitablar siyahısında birinci olan bu əsərin uğuru əlbəttə ki, tərcüməçinin də xidməti idi.

N.Əbdülrəhmanlının bir müddət “525-ci qəzet”lə sıx əməkdaşlığı digər əsərlərin Azərbaycan oxucularına çatdırılmasına da şərait yaratdı. Onun tərcüməsində böyük ingilis tədqiqatçısı Lourens Lokkartın “Nadir şah” monoqrafiyası, Aleksandr Korjakovun “Boris Yeltsin: dan yerindən qürubadək” memuarı, rejissor və yazıçı Georgi Daneliyanın “Sağlığına badə qaldırılan adam son damlasınacan içir” miniatürlər toplusu işıq üzü gördü. O, eyni zamanda Emilian Stanevin “Ağır çağlar”, Vasil Bıkovun “Estafet”, Uilyam Tekkereyin “London tamaşası”, Jorj Simenonun “Yata bilməyən sərnişin” hekayələrini, ərəb novellaları və nağıllarını çap etdirməklə tərcümə sənətimizdə öz yeri, üslubu və nəfəsi olduğunu sübuta yetirdi.

Nəriman Əbdülrəhmanlının tərcümə fəaliyyətində ilk baxışdan pərakəndə görünən sistemlilik var. O, çevirəcəyi bədii mətnləri özünün də aydın baş açmadığı intuisiya ilə seçir. “Bir kədərli qadın” adlandırdığı, 2007-ci ildə oxuculara təqdim olan dünya nəsrindən seçmələr toplusu bu fikrimizə sübutdur. Dünya ədəbiyyatının 46 nümayəndəsinin 59 hekayə, novella və povesti toplanmış sanballı topludakı əsərlərdə N.Əbdülrəhmanlının bəzi hekayə, povest və romanlarındakı kimi xüsusi şəxs adları yoxdur. Plansız, şüuraltı münasibətin nəticəsi kimi ortaya çıxan toplu son yüz il ərzində yaranmış əsərləri əhatə edir.

lll

2008-ci il N.Əbdülrəhmanlının tərcümə yaradıcılığında uğurlu mərhələ sayıla bilər. O, öz planında olan əsərlərlə yanaşı, bir sıra müxtəlif səpkili kitabları dilimizə çevirdi. Bu cəhətdən onun tərcüməsində böyük fransız psixoloqu Qustav Oe Bonun “Sosializm psixologiyası” tədqiqatı, eləcə də, Bakı Slavyan Universitetinin 100 cildlik “Filoloqun kitabxanası” layihəsinə daxil olan “XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri rus fəlsəfi fikri” (V.Solovyev, N.Berdyayev, V.Rozanov, A.Florenski) antologiyası diqqəti çəkir. Hələ çapını gözləyən həmin kitabları oxuyanlar yəqin ki, ortada nə qədər böyük tərcüməçi əməyinin olduğunu hiss edəcəklər.

N.Əbdülrəhmanlının həmin il gerçəkləşdirdiyi daha bir layihə isə “Şərq-Qərb” nəşriyyatı ilə birgə əməkdaşlıq nəticəsində novellalar və hekayələrdən ibarət sanballı antologiyanın oxuculara təqdim olunması idi. “Yapon novellası, alman hekayələri, Latın Amerikası novellası” adlanan antologiyada ədəbi fenomen kimi tanınan üç ölkənin bənzərsiz nasirlərinin əsərləri yer alıb.

Azərbaycan Respublikası prezidentinin 2007-ci ildə verdiyi sərəncama əsasən dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərindən ibarət 150 kitabın tərcümə və nəşr edilməsi əlbəttə, N.Əbdülrəhmanlının tərcümə yaradıcılığında daha bir səhifədir. O, layihənin xüsusi peşəkarlıq tələb edən bir sıra kitablarının tərcüməsini də öz üzərinə götürdü. O. Pamukla yanaşı, Andrey Platonov, Jan-Pol Sartr, Xorxe Luis Borxes, Nəcib Fazil Qısakürək, Migel Anxel Asturias kimi öz üslubu, düşüncə tərzi, təhkiyəsi olan qələm sahiblərinin əsərlərini çevirmək tərcüməçidən istedad, həvəs və zəhmətdən başqa hər müəllifə fərdi yanaşma tələb edir.

90-cı illərin axırı – 2000-ci illərin əvvəllərində N.Əbdülrəhmanlı O.Pamukun “Mənim adım Qırmızı” romanını, ortaçağ Osmanlı nəqqaşlıq sənətindən bəhs edən bu bənzərsiz əsəri Azərbaycan oxucusuna təqdim etmişdi. Amma əsər yalnız müəllifi mükafatına layiq görüləndən sonra – 2007-ci ildə çapdan çıxdı. 2009-cu ildə isə yazıçının “Mənim adım Qırmızı” romanı ilə yanaşı hekayə, esse və müsahibələrini daxil etdiyi “Seçilmiş əsərlər”i Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə nəşr edilən 150 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” seriyasından oxuculara çatdırıldı.

Böyük rus yazıçısı Andrey Platonovun yaradıcılığına bələd olanlar onu rus və dünya nəsrinin fenomenlərindən sayırlar. N.Əbdülrəhmanlı dünya nəsrinin şedevrlərindən sayılan “Can” povestini 2005-ci ildə dilimizə çevirmiş, amma çap etdirməyə tələsməmiş, üzərində dönə-dönə işləmişdi. Sonra o, yazıçının 20-yə yaxın hekayəsini, pritçasını və nağıl-rəvayətini, ssenarisini eləcə də gündəliklərindən və məktublarından seçmələri çevirib həmin kitaba daxil etdi.

Böyük fransız filosofu və yazıçısı, Nobel mükafatından imtina etmiş qələm adamı Jan-Pol Sartr yaradıcılığının nə qədər böyük fəlsəfi yükə malik olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Uzun illər yazıçının “Sözlər” əsərini dilimizə çevirməyi arzulayan N.Əbdülrəhmanlı “Sahibin uşaqlığı” povesti, “Divar”, “Herostrat”, “Otaq”, “İntim” hekayələri, “İblis və Allah”, “Bağlı qapı arxasında” pyeslərinin daxil olduğu kitabda Sartr yaradıcılığının tutumlu mənzərəsini oxucuya çatdırmağa nail olur. Əlbəttə, burada peşəkarlıq və zəhmətlə yanaşı, onun bədii mətnə münasibəti də diqqəti çəkir.

Tərcümə zamanı xüsusi yanaşma tələb edən qələm sahiblərindən biri də böyük Argentina yazıçısı Xorxe Luis Borxesdir. O, əsərlərindəki dolanbaclar, çoxməlumatlılıq və riyazi priyomlar vasitəsilə oxucunu heyrətləndirməyi, çaşdırmağı sevir. X.L.Borxesin real faktlara əsaslanan, buna görə də oxucudan xüsusi hazırlıq, tərcüməçidənsə geniş savad tələb edən əsərləri indiyədək Azərbaycan oxucularına çatdırılmayıb. N.Əbdülrəhmanlı Borxesin avtobioqrafik qeydləri, hekayələri, pritçaları, esselərini əhatə edən kitabını dilimizə çevirən zaman bu keyfiyyətə malik olduğunu sübuta yetirə bilib.

Böyük türk yazıçısı Nəcib Fazil Qısakürəyin yaradıcılığına məhz peşəkar nöqteyi-nəzərdən yanaşan N.Əbdülrəhmanlı onun 50-yə yaxın hekayəsini, esselərini və “Pul”, “Bir adam yaratmaq” pyeslərini Azərbaycan türkcəsinə çevirən zaman saxta ekvivalentlərin toruna düşməməyi başlıca məqsəd olaraq qarşısına qoyub. İndiyədək Azərbaycan oxucularına yalnız şeirlərilə tanış olan N.F.Qısakürəyin həm də gözəl nasir və böyük dramaturq kimi tanıdılması Nərimanın ədəbiyyatımıza və mədəniyyətimizə növbəti xidmətlərindən biri olacaq.

Bununla yanaşı o, antologiya tərtibi sahəsində də böyük zəhmət sərf etməkdən də çəkinmir. N.Əbdülrəhmanlı araya-ərsəyə gətirib ön söz yazdığı italyan, yapon, Skandinav ölkələri, Latın Amerikası, ABŞ, Ərəb ədəbiyyatı antologiyalarına özünün dilimizə çevirdiyi onlarla hekayə, novella, povest və pyeslərlə yanaşı, başqa istedadlı qələm sahiblərinin tərcümələrini daxil edib. Eyni zamanda onun tərtibində üçcildlik “XX əsr dünya ədəbiyyatı antologiyası” çapını gözləyir. N.Əbdülrəhmanlının ədəbiyyat naminə tərtib etdiyi “Avstriya ədəbiyyatı antologiyası”, “Polyak ədəbiyyat antologiyası” və “Meşə talasındakı ağac” (təbiət və ekologiya mövzusunda əsərlərdən ibarət) antologiyasını da bu siyahıya əlavə etsək, onun nə qədər böyük zəhmətə qatlaşdığını təsəvvür etmək olar. Hələ üzərində işlədiyi Norveç, İsveç və Danimarka ədəbiyyatı antologiyaları da var...

lll

Nəriman Əbdülrəhmanlının yaradıcılığa, tərcümə sənətinə ədəbi mətnə və müəlliflərə münasibəti də maraqlıdır. Bu qədər məhsuldarlığın müqabilində onun hər bir əsəri tərcüməyə hazır olduğunu düşünmək olar. Amma bu yanlış təsəvvürdür, mətnə azad münasibətdə onun öz seçimi var.

N.Əbdülrəhmanlının 80-ci illərdə çap olunmuş “Ay üçün ağı” povesti ilə tanıdığı bənzərsiz yapon nasiri Kenzi Maruyamanın yaradıcılığına marağı da məhz bu sevginin nəticəsidir. Povesti böyük zövqlə çevirəndən sonra K.Maruyamanı dilimizdə bütöv görmək arzusu onu neçə illər rahat buraxmadı və nəticədə o, yazıçının dörd hekayəsini və “Ürək döyüntüsü” romanını tərcümə etməklə məntiqi sonluğa yetişə bildi...

Eləcə də, T.Bernhardın beş hekayəsi və “Ağackəsmə” romanı Nərimanın tərcüməsində oxucularla görüşünü gözləyir... Üstəlik “kökdən düşməmək” üçün tərcümə etdiyi Verkorun, Robert Muzilin, Sol Bellounun, Milan Kunderanın, Emilian Stanevin... hekayə, novella, povest və esseləri nə vaxt işığa çıxacağının intizarındadır.

Planında bir neçə hekayəsini çevirdiyi Kobo Abenin, İtalo Kalvinonun, Antonio Tabukkinin, Yuri Kazakovun kitabları da var...

Sabir BƏŞİROV,

fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 8 yanvar.- S.21.