Gödək oldu ömrün sənin

Tələbə yoldaşım, dostum Ənvər Rzanın yenicə çapdan çıxmış “Kəlbəcərə gedən yollar” kitabını bacısı oğlu Qorxmaz mənə hədiyyə edəndə həm sevindim, həm də qəhərləndim. Sevindim ona görə ki, gözəl şair, tərcüməçi və alim Ənvər Rzanın sağlığında işıq üzü görməyən bir çox şeir, poema və ingilis dilindən birbaşa tərcümələri bu kitabda cəm olunub.

Qəhərlənməyim, qəm, qüssə-kədərə batmağım beş il bir yerdə oxuduğum (1957- 1962) məslək və qələm dostum Ənvəri çox tez itirməyimiz oldu. Biz Xarici Dillər İnstitutunun ingilis dili fakültəsinə daxil olanda 100 nəfər idik. Onlardan iki nəfər şair – Ənvər Rza və Mətləb Misir (Qasımov), iki nəfər tərcüməçi – Ənvər Rza və mən, üç alim oldu – Ənvər Rza, Fərman İsmayılov (fəlsəfə elmləri doktoru) və mən. Ənvər Rza hər işdə bizdən öndə idi. Bizdən əvvəl müdafiə etdi. C.Bayronun “Şərq poemaları” əsasında “İngilis poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcümə məsələləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazdı. Bizdən əvvəl evləndi. Yaxşı yadımdadır toyu 3-cü mikrorayonda “Arzu” şadlıq evində oldu. Məclisi sevimli müəllimimiz İsmixan Rəhimov aparırdı. Ənvərin tələbə dostları adından təbrik üçün mənə söz verilmişdi. O da yadımdadır ki, Ənvərin “Yollar haçalanır” şeirini əzbərdən dedim. Üç bənddən ibarət olan şeirin son misraları belədir:

Yollar birləşər də, haçalanar da,

Çalış məhəbbətin haçalanmasın.

Heyf o günlərdən.Yaradıcılığın möhtəşəm aldanışı bizi ağuşuna alıb öz dünyamızdan qoparmışdı. Ömrün yarpaq tökən çağı olduğu heç ağlımıza da gəlməzdi. Bilməz idik ayrılıq var, ölüm var. Heç bilmirəm niyə belə, gödək oldu ömrün sənin?

Ənvər bu fani dünyanı tərk edəndə hələ əlli yaşı tamam olmamışdı. Təsəllini onda tapırıq ki, tanınmış alim və şair kimi, ingilis poeziyasının Azərbaycan dilinə orijinaldan ilk tərcüməçisi kimi əbədiyaşar bir irs qoyub gedib.

“Kəlbəcərə gedən yollar” (“Azərnəşr”- 2010, 412 səh.) kitabını vərəqlədikcə deyilənlərin şahidi olacaqsınız. Kitabın redaktoru, ömrünü kitabların hazırlanması və nəşri kimi nəcib bir işə həsr edən, “Azərnəşr”in baş redaktoru Əlövsət Ağalarov ona kövrək bir ön söz yazıb, Ənvərin boya-başa çatdığı Kəlbəcər ədəbi mühitini göz önünə gətirib, Aşıq Şəmşirdən, Məmməd Aslandan, Bəhməndən, Sücaətdən, Qəmkeş Allahverdidən söz açıb, kitabın poeziya pərəstişkarlarına layiqli ərməğan olduğunu xüsusi vurğulayıb.

Onu da deyim ki, III-IV kurslarda oxuyanda institutumuzda tələbələr arasında ingilis dilindən Azərbaycan dilinə və əksinə tərcümə üzrə müsabiqələr keçirilərdi. Poeziya üzrə Ənvər, nəsr üzrə indi professor olan Səyadulla Babayev və mən fərqlənərdik.

Ənvər həyatının sonuna kimi ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümədən ayrılmadı. “Kəlbəcərə gedən yollar” kitabının 333-409-cu səhifələri bütövlükdə ingilis poeziyasından edilmiş tərcümələrə ayrılıb. Burada V.Şekspirin “Bülbüllə söhbət”, “Təmiz ad”, “Məhəbbətin fəlsəfəsi”, şairin sonetləri, C.Bayronun şeirləri, “Şilyon məhbusu” və “Mazepa” poemaları, R.Şellinin “Gecən xeyrə qalsın”, “Şivən”, “Solmuş bənövşə”, “Yay və qış” şeirləri və “Anarxiya maskaradı” poeması, Henri Lonqfellonun və Robert Bernsin adamı haldan-hala salan şeirləri yer alır. Maraqlıdır ki, biz institutda Bayronun “Şilyon məhbusu” poemasını keçənə qədər bilmirdik ki, insanın saçı dəhşətli qorxudan bir anda ağara bilərmiş. Görün Ənvər poemanın həmin hissəsini, daha doğrusu başlanğıcını nə qədər gözəl tərcümə edib.

Saçım qırov kimi ağdır necə də,

Amma yaşdan deyil bu ağlıq, inan,

Nə də çallaşmayıb bircə gecədə

Qəfil vahimədən, qəfil qorxudan.

Ağır zəhmət deyil belimi əyən,

İnsanın qəddini iş əyə bilməz.

Qəmli sükunətdə pas atmışam mən,

Məhbəs salıb məni bu hala, məhbəs!

Ənvər Rzanın tərcüməsində bir ailənin başına gətirilən dəhşətlər ürəkağrısı ilə dilə gətirilir. İnsanın gözləri önündə Sovet dönəmində bütöv ailələrin başına gətirilən dəhşətlər canlanır:

Təkcə mən qalmışam altı qardaşdan,

Odda yandırdılar bir qardaşımı,

İkisi səhrada, əhdi-inamı

Qanla möhürləyib, sonra verdi can.

Üçümüz salındıq zülmət məhbəsə,

Yatdı qəlbimizdə dərd düyün-düyün,

Öldü qardaşlarım, qaldım mən isə,

Qaldım şəhidləri ağlamaq üçün.

Ənvər Rza ingilis poeziyasının incilərini milli koloriti saxlamaqla elə gözəl tərcümə edib ki, oxumaqla doymaq olmur. Hələ mən şairin öz poeziyasını demirəm.

Ənvər Rza səmimi insan idi: Onun səmimiyyəti poeziyasına da hopub. Ənvər poeziyası aşıq poeziyasından, el şairlərinin yaradıcılığından da qaynaqlandığı üçün Bəhmən və Məmməd Aslanın poeziyası kimi elin yaddaşında, aşıqların sazında yaşayır. Ənvərin poeziyası bulaq suyu kimi dupduru, şəffafdır.

Nə yaxşı ki, kitaba Ənvərin tələbəlik illərində yazdığı şeirləri də daxil edilib. Hələ birinci kursdan çoxumuz onun şeirlərini əzbər bilir, təqdir edirdik: “Kəklik”, “Gözlərin”, sonralar “Layla”, “Dəlidağ”, “Gizli dərd”, “Bahar gəlir”, “Murov” və s. Xüsusən də şairin “Gizli dərd” şeiri Əli Kərimin “Qaytar ana borcunu” şeiri kimi biz tələbələrin dillər əzbəri olmuşdu.

Kitabın adının “Kəlbəcərə gedən yollar” olması təsadüfi deyil.Şairin yollara həsr elədiyi neçə-neçə gözəl şeirləri var. “Kəlbəcərə gedən yollar” ayrıca məna daşıyır:

Min bulaqdan içib gedir,

Qayaları biçib gedir.

Ürəyimdən keçib gedir,

Kəlbəcərə gedən yollar.

Şair “Yollar” adlı başqa bir şeirində dünyada mövcud olan yollardan söz açır, ürəkdən ürəyə gedən yolu yada salır. Şair qələminə heyran olmamaq olmur:

Yol var ki, baş alıb min yoldan keçir,

Maral buynuzu tək atır qol-budaq.

Dolanıb gah dağdan, gah yaldan keçir,

Düzlərdə qəddini düzəldir, ancaq.

Şair sonda göylərdən enir və mətləbin üstünə gəlir. Bir qızın ürəyinə yol tapdığından danışır və deyir:

Bu yolun biri də tez düşə barı,

Onların evinə kaş bizim evdən.

Şairin hansı şeirini götürürsən götür orada bir yenilik, orijinallıq var.

Şair kənd evlərindən söz açır, xoşbəxt ailələri, fıravan, abad evləri dilə gətirir.

Və birdən ovqatı dəyişir. Olub-keçənləri yada salır, qanlı qadalı müharibənin faciələrindən danışır:

Kəndimizdə ev də var –

Kəndimin kədəridir.

Kəndimizdə ev də var

Neçə ildən bəridir

Bacaları tüstüsüz,

Qapıları bağlıdır

Çalm-çarpaz dağlıdır.

Hərbin uğursuz yeli,

Üzərindən əsibdir,

Cəbhələrdə partlayan

Bombaların tüstüsü

Tüstüsünü kəsibdir...

Ənvər Rzanın yaradıcılığında bir məqam onu bir çoxlarından fərqləndirir. Şairlər tanıyıram uzun-uzadı, aşıq yaradıcılığında “sicilləmə” adlandırılan şeirlər kimi şeirlər yazırlar, xalq arasında deyildiyi kimi, “çevir tatı, vur tatı”, axırda da heç bir yeni fıkir demirlər. Ənvər Rzada isə tamam başqa bir mənzərənin şahidi oluruq. Onun əksər şeirləri gözlənilməz, valehedici sonluqla bitir. Buna bariz nümunə kimi “Sən deyən oldu, qonşu”, “Gizli dərd”, “Ölənlərim”, “Ahın dağlara”, “Çörək”, “Gülüş otağı”, “Yollar”, “Vurğun”, “Yaralı misralar”, “Axı necə dinclik tapım”, “Maralgöl”, “Bu şəhərdə mənim üçün”, “Cüyür”, “Şeir yazıram”, “İşə gedirəm” və s. qeyd etmək olar. Ənvərin bu və digər şeirlərini oxuyandan sonra bir daha özüm üçün “kəşf” etdim ki, şair olmağın zilləti, ağrısı-acısı xoşbəxtliyindən çox imiş. Aləmin dərdi, ələmi onun öz dərdinə çevrildiyindən şair olan bəndə ömrü boyu od-alov içində yanırmış.

Ənvərin poeziyasında təbiət təsviri çox güclüdür. Şairin kitabını vərəqlədikcə, təbiət təsvirləri ağlımı başımdan aldıqca, bir həqiqəti dərk elədim ki, dağlarda yayın əlvanlığını, qışın çılğınlığını görməyən şair, təbiəti, dağları təsvir edə bilməz.

Adətən şairlər dağları, bulaqları, yaylaqları, çəmənləri tərənnüm edirlər. Ənvər Rzada da belə təkrarsız şeirlər çoxdur. Lakin dərənin gözəlliyini vəsf etmək hər şairə qismət olmur:

Mərcanı çiyələk, gül dərə-dərə,

Gəldim bir dərəyə, dərə nə dərə.

Ənvər Rzanın insanın ruhunu dilləndirən, nəşə verən neçə-neçə mahnısı var. “Gözlərəm səni”, “Bircə sənsən, bircə mən”, “Bəlkə elə baharsan”, “Gözlərinə göz dəyər” və s. belələrindəndir. Təsəvvür üçün aşağıdakı bəndə diqqət yetirmək bəs edər:

Dikilibdir təkcə sənə gözlərim,

Sanki baxır Aya, Günə gözlərim.

Vurulubdur gözlərinə gözlərim.

Məhəbbətin ilk sözünü göz deyər,

Elə baxma, gözlərinə göz dəyər.

Ənvər Rzanın həyatı barədə düşünərkən iki misrası qəlbinə hakim kəsildi:

Necə də bərk yatmışammış, ay haray!

Tay-tuş köçüb cərgəmizdən bir alay.

Təəssüf ki, şair özü də cərgəmizdən tez getdi.

Əllicə yaşı da haqlaya bilmədi. Sağalmaz xəstəliyə tutulduğunu biləndə yazmışdı:

Bel bükən bu xəbəri

Kaş yalana yozalar.

Bir bayatısında isə:

Tale yatıb, bəxt yatıb,

Dərdim yatmır oyaqdı –

deyən şair Moskvada onkoloji xəstəxanada son şeirini yazmışdı:

Yanğın düşmüş gur meşəyəm,

Çiliklənmiş bir şüşəyəm.

Boynubükük bənövşəyəm –

Gödək oldu ömrüm mənim.

İnsana qəm, qüssə, kədər, nisgil gətirən bu misralar həqiqətdən söz açır. Ənvərin yoxluğundan xəbər verir. Lakin bir həqiqət də var. Yaradıcı adamlar ölmürlər. Böyük həcmli, həddən artıq maraqlı “Kəlbəcərə gedən yollar”, şairin əvvəllər “Gənclik” və “Yazıçı” nəşriyyatlarında çap olunan “Sənsiz”, “Könlümə bahar düşüb”, “Nə yaxşı görüşdük” kimi kitabları, elmi əsərləri deyilənlərə dayaq olur.

Qəzənfər PAŞAYEV,

Professor

525-ci qəzet.- 2011.- 8 yanvar.- S.20.