Milli problemə ədəbi və ictimai müstəvidə baxış: xeyir və şərin mübarizəsi “Dolu”da

Tarixən xalqımızın başına çox fəlakətlər, bəlalar gəlib. Azərbaycan adlı bu məmləkətə böyük fatehlər, qəsbkarlar can atıb. Dünyanın ən nəhəng imperiyasını yaradan Çingiz xan, digər bir əzəmətli sərkərdə Teymurləngin orduları burada at oynadıb, qüdrətli Sasani imperiyası onu əsrlər boyu əsarətdə saxlayıb, ərəb orduları qılınc gücünə bu xalqa yeni din gətirib. İki yüz ilədək rus və sonra sovet imperiyasının əsarətində olub. Əgər Qızıl Ordu adlanan ordunun sarsılmaz mətanəti olmasaydı onun faşist ordusunun qanlı caynağına keçəcəyi də qaçılmaz idi. Bir mənada bunların hamısına müəyyən mənada haqq qazandırmaq olar. Bəs Ermənistan adlanan cırtdan bir dövlətin bu ölkənin zinət tacı olan Qarabağı, onun brilyant qaşı Şuşanı, dağlar gözəli Kəlbəcəri işğal etməsinə hansı haqqı qazandırasan?!

Bu barədə çox deyilib, çox yazılıb. Lakin Aqil Abbasın “Dolu” romanı xalqımızın bu tarixi ilə bağlı bir çox sualları cavablandıran və həm də daha dəqiq reallıqlara söykənən ən yaxşı bədii əsərlərdən biridir.

Əsərə rəy yazan professor Nizami Cəfərov onu növbəti “Qarabağnamə” adlandırsa da, (indiyədək səkkiz “Qarabağnamə”nin (professor Nazim Axundov) varlığı məlumdur və Aqil Abbasın “Batman qılınc” romanını doqquzuncu adlandırmaq da olar) bir mənada,

MƏN “DOLU”NU “AZƏRBAYCANNAMƏ” ADLANDIRARDIM.

Çünki burada cərəyan edən hadisələr təkcə Qarabağın deyil, bütün Azərbaycanın faciəsidir. Bu faciənin kökündə çökməkdə olan rus (SSRİ) imperiyası dayansa da, daha ümdə səbəb kimi bu, o zaman Azərbaycana rəhbərlik edən bivec, səriştəsiz rəhbərlərin ayağına yazılmalıdır və Aqil Abbas da bunu nəzərə alıb onlara “Xədim ölkənin xədim rəhbəri” kimi dəhşətli bir damğa vurur. Lakin müəllifin “Xədim rəhbər” ( həm də o dövrün neçə-neçə rəhbəri) sözünə haqq qazandırmaq olsa da, ölkəyə bu damğanı vurmaqla qətiyyən razılaşmaq olmaz. Çünki bu ölkənin elə həmin əsərin qəhrəmanları kimi minlərcə elə ayğır oğlanları var idi və vardır ki, bu söz şəhidlərin də ruhunu incidə bilər. Bu ruhlar onsuz da indi Ağdamın və bütünlükdə Qarabağın üzərində incik bir sükutla dolaşırlar. Elə bunu nəzərə alaraq Ağdamın dəyərli yaradıcı ziyalılarından olan Vahid Qazi bu yaxınlarda Bakıda “Qafqazın Xirosiması” – “Ruhlar şəhəri” adlanan bir sərgi də təşkil etmişdi.

Bəşəriyyət tarixi insan övladı yaranan gündən xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi tarixi olub. Bunlar zaman-zaman bir-birini üstələyib. Ulu peyğəmbərlərimizdən olan Zərdüşt də elə bu arasıkəsilməz mücadiləni əsas götürərək özünün “Avesta”sını yazmış, xeyir və şər qüvvələri idarə edən iki tanrının – Hürmüz və Əhrimənin varlığını göstərmişdir. Yazıçının qələmə aldığı dövrdə elə ölkəni idarə edənlərin səriştəsizliyindən istifadə edən şər Allahı Əhrimənin xeyir Allahı Hürmüzü üstələməsindən ibarətdir. Müəllifin əsərində şər qüvvələr arasında at oynadan şeytan balalarını tez-tez dilə gətirməsi də bu reallıqla bağlıdır.

Məşhur Amerika yazıçı-filosofu Robert Qrin “Hakimiyyəti idarə etməyin 48 qanunu” əsərində göstərdiyi şərtlərin heç birisi o dövrün bir-birini əvəz edən rəhbərlərində tamam-kamal yox idi. Çox vacib şərt kimi göstərilir ki, gərək hakimiyyət başçısı zamanın nəbzini tutub cəsarətlə hərəkət etməkdə mahir olsun. İradəcə zəif və qətiyyətsiz bir rəhbər kimi tanınan ölkə başçısından bunu gözləmək olardımı?!

Digər bir şərt dövlət başçısından ləyaqətli adamlarla durub-oturmağı vacib bilir. Adı tarixə “marionet” kimi düşüb dələduz, bandit adamların göstərişi ilə hərəkət edən rəhbər xalqı fəlakətə aparmırdımı? Və yaxud, dövlət başçısından özünü təmkinli, sanballı aparmaq tələb olunur. Bəs xalq arasında “bambılı” ayaması almış rəhbərin bu xalqa rəhbərlik etməyə mənəvi haqqı vardımı?

O dövrün rəhbərlərinin qətiyyətsizliyi, iradəsizliyi, ətrafında dələduz adamların toplanması ucbatından ölkədə hərc-mərclik yaranmışdı. Belə rəhbərlərdən nə isə uğurlu bir şey gözləmək olardımı?

Bir çox tarixi kitablarda oxuyuruq ki, xarici qəsbkarlar Azərbaycandakı hərc-mərclikdən istifadə edib onun işğalına asanlıqla nail olmuşlar. Qarabağın və ətraf rayonların işğalının da başlıca səbəbi bu olmayıbmı?

“DOLU” ROMANININ BÖYÜK TARİXİ DƏYƏRİ

bu hərc-mərcliyin ən dəhşətli illərinin bədii təhlilini verməsindədir.

Yazıçı Ağdamı “Dünyanın ən varlı şəhəri” adı ilə obrazlaşdırır. Mən də on il bu şəhərə rəhbərlik edib onun çörəyini yeyib suyunu içən adam kimi əlavə edərdim ki, buraya həm də “dünyanın ən bərəkətli torpağı”, “dünyanın ən fədakar adamlarının yurdu” adlarını vermək olar. Yazıçının verdiyi “Dünyanın ən varlı şəhəri” təşbehini də həmin iki anlayışla əlaqələndirmək düz olardı. Uzun illər ərzində respublikanın heç bir rayonu kənd təsərrüfatı məhsullarının, xüsisilə o zamanın aparıcı sahələri olan taxılın və pambığın məhsuldarlığında Ağdamı üstələyə bilməmişlər.

BİR TARİXİ EPİZOD YADA DÜŞÜR:

Bir dəfə Ağdam zəmilərini gəzən respublika pambıqçılarının ağsaqqalı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, salyanlı Qüdrət Səmədov demişdi: “İmkanım olsaydı, buradan torpaq aparıb Salyanda gübrə əvəzinə işlədərdim”.

Xüsusilə taxılın məhsuldarlığında Ağdam həmişə rekordçu idi və dünyada ikinci, SSRİ-də birinci “Çörək muzeyi”nin burada yaradılması da, mənfur düşmənlərimizin ilk “Qrad” mərmisini bu muzeyə atıb onu dağıtması da təsadüfi deyildir.

“Dünyanın ən fədakar adamları” ifadəsinə gəldikdə, məhz onların sayəsində bütün ölkəyə səs salan böyük tədbirlər həyata keçirilirdi. Bəs belə fədakar adamları olan rayon niyə düşmənə təslim oldu?

“Dolu” romanının yüksək dəyəri də ondadır ki, bu suala çox müfəssəl cavab verir. Həm də təkcə həmin sualın deyil, bəzən ağdamlılara “rayonu qoyub qaçmışsınız” iradını bildirən nadan adamları da, cavablandırır.

Bəli, mən on il ərzində bunun canlı şahidi idim ki, Ağdamın və ağdamlıların adı gələndə mənfur qonşularımız tük salırdılar. Ona görə də xəyanətkar və səriştəsiz rəhbərlərin əli ilə hərc-mərclik yaradılıb bu rayonun adamlarının gözünün odunu almaq onların ən ümdə vəzifəsi olmuşdu.

“Dolu”nun ana xəttini insan övladının yarandığı gündən onun bəşəri faciəsi olan və yuxarıda qeyd etdiyim xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi təşkil edir. Xeyir qüvvələr arasında Vətən, torpaq, ana məhəbbətinin ülviliyində dayanan, fədakar, igid, ölümlə üz-üzə dayananda bir tükü belə ürpənməyən “Dolu”nun qəhrəmanları Drakon, Pələng, Komandir kimi oğlanlar olduğu halda, şər qüvvələri torpağını, anasını pula satan şeytan balaları idarə edirdi.

O dövrün reallıqlarına söykənib belə adamların tipik obrazlarını yaradan yazıçı oxucunu həm sevincin, həm də sarsıntılar içərisində dərdin, kədərin zirvəsinə qaldırır. Oxucunu dərd yükü altında inlədən bir obrazlı ifadəyə fikir verin: “Müharibə başlayandan bu şəhərin təyinatlıları “Xədim rəhbərlərin” günahı ucbatından ermənilərin topunun-tüfənginin qabağında aciz qalıb bu şəhəri qoruya bilməyəndə təyinatsızlar bu şəhərin ağırlığını öz üzərinə götürdülər”.

Lakin şər qüvvələrin “Təyinatlı” xəyanatkarlarının fitvası ilə onlar bir-bir sıradan çıxarılmışdı. Oxuyuruq: “Komandir özü də şəhəri kimi tək qalmışdı. Eldar Bağırovu günün günorta çağı Bakıda güllələmişdilər. Qatır Məmmədi həbsxanada öldürmüşdülər. Allahverdi Bağırovu qumbaraatanla vurmuşdular. Şirin Mirzəyevi minaya salmışdılar. General Dəli Ərşadı “Qrad”la parçalamışdılar. (Fred Asifi də əlavə etmək olardı). Sağ və sol əlləri olan Drakonla Pələng də artıq yox idi... Xəyanətkar qüvvələr əsərin baş qəhrəmanı olan Komandiri də həbs edib yazıçının “vurğun vurmuş cavanlar” adı ilə obrazlaşdırdığı xalqın vətənpərvər oğullarını sanki əliyalın qoymuşdular. Bunları oxuyub həm də bir reallığı da deməmək mümkün deyil.

BİR FACİƏMİZ DƏ ONDA İDİ Kİ,

özünümüdafiə batalyonları adlanan qüvvələrin və onların başçılarının arasında lazımi birlik yox idi, bəzilərinin özbaşınalıq və özünəvurğunluğa düçar olub hərbi taktika və strategiya elminə bələdçilikdən uzaq olmaları elə onların da məhvinə səbəb olan amillərdən idi. Bunun da səbəbi yenə o dövrün bivec rəhbərləri idi. Onlar bu qüvvələri birləşdirib təyinatlılarla təyinatsızlar arasında vəhdət yarada bilsəydilər, sarsılmaz bir qüvvə yaradıb mənfur qonşularımıza qan uddura bilərdilər. Heç şübhəsiz, yazıçının da bu istiqamətdə yanaşmaları olsaydı əsərin dəyərini daha da artıra bilərdi.

Əsərdə insan faktorunun mürəkkəb, ziddiyyətli, rəngarəng nümunələrinin elə bitkin obrazları ilə üzləşirik ki, onları istər-istəməz bugünkü həyatımızla da saf-çürük edib dərin düşüncələrə qərq oluruq. Yazıçının təsvir etdiyi şər qüvvələr bu gün də öz işindədir.

Əsərdə diqqətçəkən bir epizoda da işıq salmaq istəyirəm. Müəllifin “Təyinatlılar” adlandıran toplusu arasında təkcə birisi – o zaman səhiyyə nazirinin müavini işləyib burada fəaliyyət göstərən qərargahın tərkibində olan təyinatlı nümayəndəsini (onun adı çəkilməsə də, Rahim Hüseynov olduğu məlumdur) onlardan ayırıb xeyir qüvvələr sırasına keçirməsi onun reallıqlara sadiq qaldığının nümunəsidir.

Mən də həmin Rahim Hüseynovu yaxşı tanıyıram. Dövlətçiliyə sadiq, vətənpərvər, qayğıkeş və prinsipial bir şəxsiyyətdir və onun indi haralardasa itib-batmasına təəssüflənməmək mümkün deyil.

ƏSƏRDƏ RUS FAKTORU ÖZÜNÜN CANLI ANALİTİK TƏQDİMATINI TAPIB.

Xankəndindəki 366-cı polkun texnikası ermənilərə pulsuz verilir, Gəncədəki hərbi hissənin komandiri rus generalı Şerbak isə BMV-nin, BTR-in birini azərbaycanlılara 250 minə satırdı. Şerbak dünyanın ən varlı adamına çevrilmişdi. Respublika rəhbərliyi isə onun başına dolanırdı. Əsərdə indiyədək dünya ədəbiyyatında yaranan yəqin ki, minlərlə ana obrazlarının ən orijinal birinin nümunəsi yaranmışdır. O, Pələngin anasıdır. Mehriban, qayğıkeş ana, vətənpərvər, insanpərvər qadın, insan sevgisinin fövqündə dayanan bir ana obrazıdır. Oxucu onu dönə-dönə xəyalında canlandırıb düşünür ki, kaş bütün analar belə olaydı, onda dünya necə də gözəlləşərdi. Belə anaların övladları da Pələng kimi ideal dost və nəhayət insan kimi dünyanı şər qüvvələrdən xilas edərdilər.

Yazıçının yaratdığı Drakon obrazı da Qarabağ döyüşlərində Vətən, torpaq, ana, bacı məhəbbəti ilə özünü ölümə atmaqdan belə çəkinməyən yüzlərlə igidin nümunəsidir. Öz şəxsiyyətini hər şeydən uca tutub bunu heç şeyə güzəştə getməyən Drakon bircə şeyin – fədakar, vətənpərvər, igid dostun qarşısında geri çəkilir.

Oxucu Pələngin də, Drakonun da ölümünə için-için ağlamaqdan özünü saxlaya bilmir. Yazıçı qəhrəman oğlanlarını qurban verib əldən-ayaqdan düşüb ölüm arzusu ilə yaşayan anaların bu dəşhətli nisgilini nadir və çox orijinal bir təsvirlə obrazlaşdırır və bizi həyatın ən dəhşətli görüntüləri ilə üz-üzə qoyur: “Baş-başa verib ötən xoşbəxt günlərini xatırlayan iki ana Əzrayılın yolunu gözləyir. Əzrayılın da dövlətinin gəlhagəli idi, gül kimi sütül-sütül oğulları qoyub hay-hayı gedib, vay-vayı qalmış, heç kimə, hətta özlərinə belə, lazım olmayan bu qocaları neyləyirdi ki?!”.

Bu müdhiş səhnəni yaradan isə cəmiyyətin uğradığı faciə və bunun səbəbkarı olan fərsiz (müəllifin dililə desək, xədim) dövlət başçıları idi.

Yazıçının yaratdığı Komandir obrazı bütöv şəxsiyyətdir. Qəhrəmanlığı, cəsurluğu ilə oxucunu riqqətə gətirir, öz qüdrətli şəxsiyyəti, – vətəninə, xalqına sonsuz məhəbbəti və bu yolda misilsiz şücaəti ilə insanlığın zirvəsinə ucalır, rüşvətxor məmurların qurbanına çevrilib həbs olunaraq mühakimə ediləndə də, zindan həyatında da öz qürurunu sındırmır, onu sındırmaq istəyənlərin üzərində mənəvi qələbəsi ilə yüksəlir. Oxucuda belə insanları məhv edən quruluşa sonsuz nifrət yaranır.

Yazıçı oxucunu Qarabağla bağlı faciəli günlərimizlə yaşadıb başqa bir faciəli dövrə – keçən əsrin otuzuncu illərinə körpü salır, Stalin repressiyasının dəhşətləri ilə üz-üzə qoyur. Ayna Sultanovanın başına gətirilən müdhiş işgəncələrə hətta Əzrayıl da dözə bilmir, çürük alma iylətməklə canını alıb onu bu əzablardan qurtarmaqda aciz qalır. İki dahi sənətkarımızın insan haqqında dedikləri yenə yada düşür. Böyük Hüseyn Cavidin dediyi “Cümlə xəyanətlərə bais, hər kəsə xain olan insan nədir? İblis!” Və böyük Səməd Vurğunun dediyi “Yazıqdır dünyanın əşrəfi insan” sözləri.

BİR TƏRƏFDƏ – İNSANIN İBLİS XİSLƏTİ, DİGƏR TƏRƏFDƏ DƏ DÜNYANIN YARAŞIĞI OLAN İNSAN.

Bu iki insan xisləti əsər boyu bir-birini izləyir, yazıçının bədii obrazları ilə oxucunu həm məftun, həm də əzablı düşüncələrə qərq edir. Yazıçı Nəsimi, böyük türk oğlu Rəşad paşa, Çingiz İldırım, Mikayıl Müşfiq kimi tarixi faciələrimizi yada salıb obrazlaşdırır. O, bizi öz igidliyi ilə dünya şöhrətinə layiq və döyülməkdən yumağa dönmüş Çingiz İldırım, boğazına qurğuşun sıxılmaqla ölüm hökmü alan Rəşad paşa, dərisi soyulan Nəsimi, əri Həmid Sultanovun gözləri qarşısında şeytan balaları tərəfindən zorlanan Ayna Sultanovanın dəhşətli faciəsi, digər tərəfdə də çürümüş alma iylətməklə yüngül bir ölüm verən Əzrayılın təzadları ilə üzləşdirir. Bu faciələr elə belə xatırlanmır. Yazıçının demək istədiyi odur ki, on illər, yüz illər bundan əvvəl baş verən rəzalətlər bu gün də davam edir, insan övladı bu gün də iblis xislətindən azad ola bilməmişdir.

Bəs varmı bundan xilas olmağın yolları? Bunun üçün yazıçı elə canlı və real insan obrazları yaradır ki, onların timsalında insanlar təmizlənər və bütövləşər. Əgər iblis xislətindən özünü xilas edib təmizlənərlərsə, cəmiyyət də təmizlənər. İnsanlar arasında baş verən didişmələr aradan qalxar, ahəngdar, hamının ürəyindən olan bir cəmiyyətə qovuşa bilərik.

Əgər müəllif keçən əsrin 30-cu illərinə körpü saldığı kimi bugünkü günlərimizə də bir körpü salsaydı çox şey deyə bilərdi. Yazıçı Qarabağın və ətraf rayonların niyə düşmən tapdağından azad ola bilməməsi, bu gün də hələ aradan qaldırılmayan təzadlara tarixi təhlil versəydi (həm də siyasi konyuktura gözləmədən) əsərin tarixi dəyəri daha yüksək olmazdımı?

Demək istədiyim çatışmazlıqlardan biri də odur ki,

BUGÜNKÜ CƏMİYYƏTDƏ İNSANLAR KİTAB OXUMAĞI YADIRĞAYIBLAR.

Gəncliyimdən bir epizodu xatırlayıram. Keçən əsrin qırxıncı illəri, tələbəlik illərim yadıma düşür. Yazıçılar İttifaqının ilk sədri, tanınmış yazıçı və o vaxtlar “xalq düşməni” damğası ilə həbs olunan Hacıbaba Nəzərlinin böyük fransız yazıçısı Viktor Hüqonun “Səfillər” romanına yazdığı ön sözə görə onun oxunmasına qadağa qoyulmuş, kitabxanalardan yığışdırılmışdı. Biz romanı ələ keçirib balıncımızın altında gizlədir, gecələr növbə ilə oxuyurduq. Bəzən bütün gecəni yatmırdıq. Başqa bir epizod da yadıma düşür. Dil-ədəbiyyat fakültəsinin ikinci kursunda görkəmli professor Mikayıl Rəfili bizə rus ədəbiyyatından mühazirələr oxuyurdu. İmtahan zamanı tələbələrdən birinə Puşkinin “Yevgeni Onegin” mənzum romanı düşmüşdü. Tələbə cavab verərkən Yevgeninin Onegini, Oneginin də Yevgenini sevdiyini dedikdə, təbiətcə çox təmkinli olan professor dəhşətə gəldi. Ona iki yazıb sinifdən çıxartdı və buna görə həmin tələbə kursda saxlanıldı. Ən dəhşətlisi də bu oldu ki, həmin tələbənin sorağı bütün instituta yayıldı. O isə adamlardan qaçıb gizlənirdi. Çünki gülüş obyektinə çevrilmişdi. Bu fakt həm də buna səbəb olmuşdu ki, “Yevgeni Onegin”i tapmaq ( Səməd Vurğunun tərcüməsində) müşkülə çevrilmişdi. Bu hadisənin təsiri ilə mən həmin romanı başdan-başa əzbərlədim və üstündən altmış ildən çox keçməsinə baxmayaraq bu gün də misrasına qədər yadımdadır. Bir maraqlı cəhət də onda oldu ki, kursda saxlanılan həmin tələbə sonralar filologiya elmləri namizədi kimi uzun illər ali məktəblərdə ədəbiyyatdan dərs dedi. Və tələbələrə həmin faktı xatırlatmaqdan da çəkinmədi.

Başqa bir təqdirəlayiq epizodu da xatırlayıram. Keçən əsrin 80-ci illərində ixtisasca fizik olan Elmlər Akademiyasının prezidenti Həsən Abdullayev aspiranturya qəbul olunan aspirantlarla yekun müsahibəsi keçirirmiş. Əzbər şeir bilməyən, bədii əsərlərdən bixəbər olanları qəbuldan məhrum edirmiş. Bəs indi? Mən şübhə etmirəm ki, heç ali məktəblərin müvafiq fakültələrində də bədii mütaliyəyə lazımi tələbat yoxdur. Bunu bəzən həmin fakültələrin məzunları ilə apardığım söhbətlərdən bilirəm.

TELEKANALLARDA MƏNƏVİYYATSIZLIQ YAYAN ŞOULARA SAATLARLA VAXT AYRILIR,

amma kitab təbliği ilə əlaqədar, demək olar ki, heç bir ciddi iş görülmür.

Bəs “Dolu”nu, bu gözəl tarixi və müasir əsəri oxuyub-oxumaması barədə min nəfərdən birisi görəsən müsbət cavab verə bilərmi? Çox çətin!

Mən bu gün də, 84 yaşımda hər gün nə isə bir bədii əsər oxumadan yata bilmirəm. Bunu övladlarıma, nəvə-nəticələrimə də təlqin etməyə çalışsam da çox az şeyə nail oluram. Səbəb bütünlükdə kitab təbliğinin yarıtmaz vəziyyətdə olmasıdır. Bu elə bir problemdir ki, bununla gərək dövlət səviyyəsində nəzarətdə olan bir sistem yaradılsın. Xüsusilə yaradıcı təşkilatlar, mədəni-maarif müəssisələri, təhsil ocaqları gərək ardıcıl iş aparsınlar və başa düşsünlər ki, bu, cəmiyyətin mənəvi zənginliyi üçün ən vacib məsələlərdən biridir.

Bir zamanlar yazıçıların kütlələrlə görüşləri çox geniş intişar tapmışdı. Görkəmli yazıçıların rayonlara gəlişi əsl toy-bayrama çevrilirdi. İndi yazıçıların sayı bəlkə də on dəfə artmışdır. Lakin onları rayonlarda, kəndlərdə görən yoxdur. Təqsir isə onlarda yox, bu sahədə düşünülmüş bir tədbirlər sisteminin olmamasındadır.

Deyirlər ki, bir gün yazıçı İsi Məlikzadə rayonlardan birinə görüşə gedibmiş. Birinci katib kolxoz sədrinə onun kolxozçularla görüşünü təşkil etməyi tapşırır. Sədr onu təqdim edərkən deyir ki, ay yoldaşlar, bilirsiniz ki, dünyanın ən böyük alimi Eynşteyn yazılanları oxuyub böyük alim olub. Bu gün sizin görüşünüzə yazanın özü gəlib, onu alqışlayaq və qulaq asaq. Toplaşanların alqışları qopur.

İndi kütlələrlə yazıçıların görüşləri əsasında bədii ədəbiyyatın keyfiyyətini yüksəltmək,

KİTABA SEVGİNİ ARTIRMAQLA XALQIN MƏNƏVİYYATININ YÜKSƏLMƏSİNƏ BÖYÜK TƏKAN VERMİŞ OLARIQ.

Əziz oxucular, Aqil Abbasın “Dolu” romanını oxuyun. Siz vətənimizin çox ağrılı-acılı illərinin canlı epopeyası ilə tanış olacaq, xalqımızın neçə-neçə igid, fədakar oğullarının vətən uğrunda döyüşlərdə qanları ilə yazılmış qəhrəmanlıq dastanı ilə, vətən xainlərinin iblis xislətilə tanış olacaqsınız.

Əzizim, Aqil Abbas! Siz yaxşı bilirsiz ki, klassik nəsrimizin bir gözəl ənənəsi də var idi. O dövrün “uzaq vuran artilleriyası” adını almış böyük yazıçımız Süleyman Rəhimov əsərlərinin yeni nəşrinə ehtiyac olanda onları bir daha vərəvürd edib çoxlu əlavələr aparar, dəyərlərini daha da artırardı. Xüsusi ilə “Şamo”sunda belə əlavələr çox olub. Arzu edirəm ki, siz də “Dolu”nu daha da “doldurasınız”. Çünki bu elə bir mövzudur ki, hələ deməli söz çoxdur. Kimsə başqası bunları deməli olsa sizin dediklərinizi təkrar etməli olacaq. Belə güman edirəm ki, bu əsərin həcmini iki-üç dəfə artırsanız çox sanballı bir tarixi roman alınacaqdır. Bu arzularla sizə uğurlar diləyirəm.

Sadıq MURTUZAYEV,

filologiya elmləri namizədi,

“Qızıl qələm” mükafatı laureatı

525-ci qəzet.- 2011.- 12 yanvar.- S.6.