Sözlərdən açılan dil dünyası

Gəlin, belə bir sual qoyaq: nədən dilimizin düşüncə mədəniyyəti üçün önəmli olan sözlərinin sırasına öz sözlərimizin sayını, gücümüz çatan qədər, artırmalıyıq? Bu o deməkdir ki, “lakin”lə yanaşı “ancaq”, “tələbat”la yanaşı “gərəklər”, “müvəffəqiyyət”lə yanaşı “uğur”, “əlaqə” ilə yanaşı “ilişgi”, “şüur”la yanaşı “bilinc”i də tez-tez yazımıza, danışığımıza gətirməliyik.

Buna “purizm”, yəni dili arındırmaq deyirlər. Purizmin azman kampaniyası Türkiyədə olub. Purizm işini indi fars dilində, fransız dilində, erməni, xorvat, ivrit dillərində aparırlar. Çoxları üçün bu qürur məsələsidir. Xorvat istəyir ki, onun dili “doğma” serb dilindən fərqlənsin, fars istəyir ki, ərəb sözlərinin yersiz olanlarının əvəzinə Avesta sözlərini işlətsin, Anadolu türkləri isə dillərini təmizləmişdilər ki, qondarma suahili dilinə oxşamasın. Suahili ərəb, ingilis, afrikan kökənli sözlərdən yığılmış Liman dillərinə oxşayır. Purizmdən öncə Anadolu türkcəsində təxminən 20 faiz öz sözləri idi, yerdə qalanlar ərəb-fars v s. İndi isə təxminən 70-80 faiz öz sözləridir. Dedim ki, bu təmizləmənin ilk ağıla gələn motivi milli qürurla bağlı idi: niyə başqasının tör-töküntüsü olaq?!

Mən isə, bax, “təmiz dil” demirəm, “düşüncə mədəniyyəti üçün gərəkli olan sözləri sırasında öz sözlərinin payı sısqa olmayan dil” deyirəm, belə dilə gərəyi qürura görə yox, başqa cür açıqlardım.

Sözlər əgər vaqon kimidirlərsə, cümlə isə qatardısa və dilin də vəzifəsi bir düşüncəni bir başdan başqa başa daşımaqdırsa, doğrudan da nə fərqi var, “cism” deyirsən, yoxsa “nəsnə”?! Axı, vaqonun qara, sarı olmasının daşımağa təsiri yoxdur!

Ancaq sübutlar var ki, dil təkcə vasitə deyil, həm də kosmosdur, ümmandır, çox dərin biliklərin qaynağı, yəni mənbəyidir. Qəsdən kobud bir örnək: azərbaycanlıların “ayaqyolu” sözündən çıxarmaq olar ki, bu yer iyinə, funksiyasına görə elədir ki, evin, binanın içində yox, həyətin o başında olmalıdır. Söz sanki ona gedən cığırdakı ayaq izlərini də canlandırır. Fransızların “tualet” sözü isə özünü, üst-başını, üz-gözünü qaydaya salmağı bildirir. Göründüyü kimi, bir nəsnənin iki ayrı-ayrı adı həmin nəsnəyə iki mədəniyyətdə fərqli baxışı, konsepsiyanı açır. Bundan sonra demək olar ki, qloballaşma bizdə ayaqyolularının tualetləşməsinə gətirib çıxarır. Ancaq tələsməyək bu düşüncəni tam doğru saymağa. Elə hallar olur ki, Azərbaycanda “ayaqyolu”nun yerinə “tualet” işlədəndə təsəvvürlərdə ayaqyolu tualetləşmir, tualet ayaqyolulaşır. Nədən fransız qızı asanlıqla “mən tualetə gedirəm” deyə bilir, azərbaycanlı qızların çoxu isə bunu deməkdən utanır? Çünki fransız belə deyəndə onun başında canlanan birinci anlam, məna o olur ki, “mən üst-başı qaydaya salan yerə gedirəm”, azərbaycanlı qızı isə qorxur ki, o, “tualet” deyəndə oğlanların gözü qabağına murdar bir yer gələcək və onun “imici” ləkələnəcək.

Mən hələlik onu göstərmək istədim ki, söz vaqon, araba, yəni yalnız daşıyıcı deyil ki, deyəsən, nə fərqi var, ərəb, ya türk sözü olsun?! Məsələnin bu qoyuluşundan sonra “niyə dilimizdə öz sözlərimiz çox olmalıdır?” sorusunun, yəni sualının cavabı qalır.

Kimsə deyə bilər, nə fərqi var, “məfhum” sözünü işlədək, ya “anlayış” sözünü? Nə fərqi var, “həqiqət” olsun, ya “doğru”, “gerçək”, “şey”, “cisim” olsun, ya “nəsnə”?

Düzdür, elə-belə, gündəlik danışıqda elə fərqi yoxdur. Küçədə sataşqan oğlan qıza türkün sözü “gözəl”in yerinə farsın sözü “qəşəng”i deyəndə bundan nə onun özünə, nə də qıza bir fərq olmur. Ancaq bu fərqsizlik durumunda belə institutda oxuduğumuz zaman bizim bəzilərimizdə kompleks vardı ki, niyə dilimiz çox, lap çox təmiz deyil, dilimizdə bu qədər ərəb-fars sözləri var. Bəzi yazılar bizi ovundururdu: dünyada heç bir təmiz dil yoxdur. İndi sırf rus sözləri kimi qavradığımız “tovar” sözü bizim “davar/tavar” sözündən çıxıb, “denqi” isə “damğa/tanqa” sözünün fonetik çevrimidir.

Öyünmək üçün istənilən qədər belə kəlmələr tapmaq olardı. Ancaq bizlər o vaxt yenə ovunmurduq, lap çox istəyirdik ki, bir gün gəlsin, danışığımızda ərəb-fars sözlərini çıraqla axtarsınlar. Bu, bir vaxtlar gənc filoloqların arzusu idi və bəlkə indiki filoloq nəslindən olan gənclərin də istəyi budur.

Bəs, danışıq dilini qoyub, elmi dili götürsək, burada necə? Fərqi var, ya yoxdur?

Fərqi var, özü də çox böyük. O mənada yox ki, biz elmi dilimizdən “həqiqət”, “səhv”, “təhkiyə”, “informasiya” kimi sözləri çıxarıb atmalıyıq. Bu sözlərin qədrini bilmək lazımdır və elmi dilin yaxşı işləməsində onların rolu xeyli böyükdür.

Bəs onda nəyə görə gərəklidir ki, elmi düşüncə üçün aparıcı sözlərin arasında öz sözlərimizin payı çox olsun? Mən istərdim bu suala cavab axtaraq. İş burasındadır ki, ərəb-fars sözləri bizim dilimizdə pəncərənin şəklinə oxşayırlar, pəncərənin özünə yox. Pəncərənin şəklini açıb əlini çölə çıxara bilməzsən, qalxıb ondan həyətə tullana bilməzsən. Pəncərənin özü olanda isə açırsan hava gəlir, səslər gəlir. Öz sözlərimiz gerçək pəncərələrdir, pəncərə şəkilləri deyil.

Bizim öz sözlərimizin çoxunun törədiciliyi, budaqlanması var: məsələn, “bildirmək”, “bilmək”, “bildiriş”, “bilinməz”, “bilməzə”, “bilərəkdən” sözləri sistemdə bir-birinə bağlıdırlar. Ancaq ərəb-fars sözlərini götürsək, bizim dilimizdə onların çoxu “qısır”dır. Törədicilik gücləri yoxdur, çünki öz doğma mühitlərindən qıraqdadırlar. Ərəb-fars sözləri dilimizdə QISIR OLDUQLARI üçün də dilə az enerji verirlər. Belə sözlərlə yüklənmiş dil azərbaycanlı düşüncəsinə enerjili, sistemtörədici vasitə vermir. Tərsinə, düşüncənin açılıb budaqlanmasına əngəllər qoyur.

Ərəb-fars sözləri ilə yüklənmiş Azərbaycan türkcəsinin bir eyibi də var. Bu yük fikir mimikriyası yaratmağa yardımçı olur. Biologiyada mimikriya buqələmunlar kimi hansı canlınınsa boyasını dəyişməklə yanında durduğu daşa və sairəyə özünü oxşatmasını bildirir. “Düşüncə mimikriyası” deyəndə mən onu göstərmək istəyirəm ki, düşüncə yoxdur, onun yamsılanması, oxşartısı var (“yada salaq “girdirmə”, “geydirmə” sözlərini də). Azərbaycanca nə qədər yazı var ki, ərəb-fars sözləri sayəsində yüksək avaz və görüntü qazanıblar. Ancaq ondakı “zəmin”, “təbəddülat”, “təmin” və sair sözlərini öztürkcəyə çevirəndə fikirsizlik, girdirməlik həməncə üzə çıxır.

Niyazi MEHDİ

525-ci qəzet.- 2011.- 13 yanvar.- S.6.