Milli-mənəvi dəyərə
çevrilən qəhrəmanlıq salnaməsi
Elə görkəmli şəxsiyyətlər
var ki, onların adları qoca tarixin özünə
çıraq tutur, əsrlərin uzun yollarını
işıqlandırır, hardasa unudulmuş, təhrifə
uğramış, ən incə təfərrüatla,
yaxası polemikanın əlinə verilmiş, çək-çevirə
düşmüş bu işıqda özünü tapır.
Elə görkəmli şəxsiyyətlər
var ki, onların adlarına bir xalqın, bütöv bəşərin
tarixi güvənir. Elə şəxsiyyətlər var ki, biz
onları babalarımızın, atalarımızın,
övladlarımızın mənəvi yaşıdı kimi
tanıyır, sevirik. Şəxsiyyətlər də var ki,
biz onların adları qarşısında sehrlənir, həqiqi
qəhrəmanlarımızın, azadlıq
çırağı yandıranların ünvanı kimi bu
adları ehtiramla çəkirik.
Açıq danışaq əfsanələşmək
ayrı işdi, əfsanəvi olmaq tamam ayrı iş. Xalq
öz qəhrəmanına əfsanələşmiş sifətlər
verə bilər, əfsanəliyi isə qəhrəmanın
özü qazanır. Əfsanəvi sözünü
adların qabağında işlətməkdə isə bəşər
çox “xəsisdir”. Bizi də oxucuların
görüşünə gəlməyə məhz belə
bir əfsanəvi şəxsiyyətin adının siqləti,
əzəməti, əməllərinin işığı gətirmişdir.
Elə bir şəxsiyyətin ki, hələ neçə-neçə
nəsillər onun adına bağlı qoşmalardan su
içib bahadır olacaq. Elə bir şəxsiyyətin ki, hələ
əsrin ikinci on illiyində qaraxaçlı aşıq Cəmilin
üzünü dağlara tutub onun barəsində oxuduğu nəğməni
Vedi dağları indi də yaddaşında saxlayır:
Vedinin dağları
batıbdı yasa,
Düşmənlər istəyir
oranı basa.
Bir namə yazmışam o
xan Abbasa.
Durmayıban gəlsin bizə
imdada.
Neçə-neçə
belə nəğmə dillərdə, dodaqlarda üz tutub Azərbaycan
obalarına. Bəs onları ta İrəvan yaylaqlarınacan,
Gürcüstan ətəklərinəcən kim aparıb
çıxarıb? Elin, obanın əfsanəvi igidinə
Abbasqulu bəy Şadlinskiyə məhəbbəti,
ölümsüz qəhrəmana Xeyirin,
İşığın, Səadətin bələdçisi
kimi baxmaq meyli.
Abbasqulu bəyin
yaşadığı tarix bizdən bir o qədərdə
uzaqda deyil; – ancaq bu adın əzəmət və siqlətinə
baxın ki, bizdən çox da uzaq olmayan bu tarixə də
gözlərimizdə əfsanəvi don geyindirib – onun barəsində
xalqın arzularından, sabahlara inamından doğan bu
arzuları, sabahları bərqərar edən qəhrəmanlar
kimi düşünürük. Bəlkə elə buna görə
də Abbasqulu bəy haqqında ilk olaraq şifahi xalq ədəbiyyatı
nümunələrinin – qoşmalarda, bayatılarda, nəğmələrdə
danışılır?
Zaman-zaman böyüyərək
geniş dairədə yayılmış Şadlin
tayfasının taleyi heç bir yazıya-pozuya gətirilməmişdən
tarixin özünün ərməğanı olan bir
dastanı idi.Hələ ötən əsrdə Şadlin
tayfası özünü müstəqil elan edir – İran
hakimiyyətini tanımır, Osmanlı Türkiyəsi ilə
sazişə gəlmir. Tayfanın başçısı Aslan
Sultan Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanla əlaqəyə girir,
Çar Rusiyasının Qafqazdakı canişini general
Yermolovla şərfəli saziş bağlamağa
çalışırlar...
Aslan Sultanın Bəşir
bəy, Xanbaba bəy, Bala Sultan adlı üç oğlu
olub. Abbasqulu bəy Sultan Aslanın nəvəsidir. Bəli, bu
tayfanın şanlı tarixi, yazılmamış qanunlar,
öz ədəb-ərkanları idi. Abbasqulu bəyi qısa
bir ömürdə əfsanəvi bir həyat yaşamağa
hazırlayan.
İllər keçəcəkdi
– arxiv materiallarına belə bir qeyd düşəcəkdi:
“Xalq mübarizəyə
qalxıb, üsyan qaldırır. Vedibasarda Abbasqulu bəy
Şadlinski üsyanın rəhbəri kimi tanınır”.
İllər keçəcək,
Naxçıvandan Abbasqulu bəy Şadlinski haqqında
Naxçıvan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi vəzifəsində
el-obası üçün çalışan tarixçi
alim, deputat Əli Əliyevin uzun illərin sükutundan sonra qələmindən
çıxmış ilk tarixi məlumatları Dərələyəzi,
Vedibasarı, Zəngəzuru, Şəruru,
Naxçıvanı yenidən qəhrəmanlıq mübarizəsinə
qovuşduracaq, insanları ayıq olmağa, tarixdən ibrət
götürməyə çalışacaq: “Dro, Aram paşa,
Dəli Kazonun başçılığı altında Bek
Primovun nizamlı polku Vediyə basqın edir. Abbasqulu bəyin
şəxsi cəsarəti kəndin döyüşcülərini
qəhrəmanlıq mübarizəsinə ruhlandırır.
Gecəykən onlar döyüşə atılırlar. Təzyiq
davam gətirməyən daşnaq mauzerçilər
qaçırlar”.
Hələ qarşıda
keşməkeşlərlə, məhrumiyyət və qələbələrlə,
əzab və sevinclərlə, bəxtinə təkcə
tarixi günlərdə yaşamaq yox, həm də o tarixi
yazmaqla zəngin bir ömür dururdu. Elə bir ömür
ki, xalq ona nəğmələr həsr etdiyi kimi, hər
hansı bir yazıçı Fərman Kərimzadənin (ruhu
şad olsun) istedadı ilə bədii ədəbiyyata,
sonralar kinoya gətirildi. Deyilənlər, göstərilənlər
yalnız onun həyatının bir anı idi. Qəhrəmanlıqla
tayı-bərabəri olmayan, bir zərbə ilə
ayını məhv edən Qəmlo bütün
varlığı ilə sevdiyi bir xalq qəhrəmanın
“qatili” kimi tanındı. Abbasqulu bəyin 1918-1920-ci illərdəki
apardığı şərəfli mübarizə yalnız Əli
Əliyevin, Əvəz Ələkbərzadənin
yazdıqları kitab səhifələrində
döyüşçülərində, eləcə də
xüsusi dəvətlə Naxçıvana gəlib
Naxçıvan, Şərur, Dərələyəz istiqamətində
apardığı mübarizə kitablarda yaşadı,
özü də natamam şəkildə. Bu torpaqların hər
qarışında Abbasqulu bəyin, onun “Qırmızı
tabor”unun izi var. Bu tarixi hadisələr gələcək nəsillərə
ötən günlərdən ən qiymətli ərməğandır.
Qoy yazıçılarımız, kino xadimlərimiz bu gileydən
inciməsinlər. Vaxlarını uzun-uzadı televiziya
mübarizələri ilə keçirməklə kifayətlənməsinlər.
Məgər Qarabağlı Xosrov bəyin həyati-mübarizəsi
dastanın özü deyilmi? Axı bu olmuş hadisələrin
yazıçı əziyyətinə heç bir “minnəti”
yoxdur. Sadəcə yazıçılıq borcu ilə işə
girişmək qalır.
Elə isə birlikdə gəlin
məlum hadisələrə birgə nəzər salaq.
Daşnak hökumətinin
başçısı Ov.Kaçaznuni 1917-ci il fevral
inqlabından sonra yaranmış vəziyyətlə
bağlı yazırdı: “1917-ci ilin fevralında rus
inqilabı baş verdi. Tamamilə gözlənilmədən
qarşımızda yeni perspektivlər açıldı”.
Daşnakların bütün cəhdləri Osmanlı Türkiyəsində
boşa çıxdıqdan sonra bütün diqqətlərini
Cənubi Qafqaza yönəldirlər. Erməni silahlı dəstələrinin
bu ərazidə göstərdikləri vəhşiliklər,
öz başnalıqları görünməmiş miqyas
alır. Bunula əlaqədar olaraq Vedibasarda, Şərurda,
Naxçıvanda, Ordubadda və digər bölgələrdə
silahlı dəstələr yaradılır.
... Millidərə
döyüşü Vedibasarlıların qələbəsi
ilə başa çatdı. Daşnakların bütün
hücumları məğlubiyyətlə başa
çatır. (1919 iyun-dekabr). Naxçıvan igidlərinin də
bu döyüşlərdə iştirakı qiymətləndirilməlidi.
Bütün bu ağır məğlubiyyətlər erməni
daşnak hökumətinin süqutunu
yaxınlaşdırırdı və bunu bu hökumətin
başçısı Kaçaznuni dəfələrlə
etiraf etmişdir: “Vedibasar, Şərur, Naxçıvan kimi
vacib məntəqələrdə isə hakimiyyətimizi silah
gücünə belə qura bilmədik, məğlub olduq və
geri çəkildik”.
... 1920-ci ilin ilk ayları. Vəziyyət
gərginləşir. Vedibasar təcrid vəziyyətə
düşür. Nizami daşnak qoşunları
Naxçıvana dağıdıcı hücumlar təşkil
edirlər. Böyük qüvvə qarşısında
duruş ağır itgilər deməkdir.
Gavurqala işğal olunduqdan
sonra Abbasqulu bəy əmr verir ki Böyük Vedidə qalan əhali
və yaralılar keçərkən kəndi tərk edib Sədərək
kəndinə tərəf irəliləsinlər, özü
isə onların tələfatına yol verməmək
üçün igidləri ilə son döyüşə
atılır və daşnak generallarının mühasirəsini
yarıb döyüşə-döyüşə Sədərək
kəndinə daxil olur. Bir qədər sonra isə Maku sərdarının
torpağı olan Ərəblər kəndinə doğru hərəkət
edir və bu ərazidə Şərur, Vedibasar camaatından
olan böyük qaçqın ordusu ilə rastlaşır.
... 1920–ci ilin oktyabrında
Naxçıvan İnqilab komitəsinin qərarı ilə
Qırmızı tabor yaradılır və İrandan dəvət
edilmiş Abbasqulu bəy Şadlinski həmin tabora komandir təyin
edilir. Tabora Əznməbürd-Qarabalar istiqamətində
hücum edən Qırmızı dəstələrlə
(Naxçıvan polku –N.Ə.) birləşmək
tapşırığı verilir. Şərur, Vedibasar, Dərələyəz,
erməni daşnaklarından təmizlənir. Qırx beş
günün daşnak qiyamına son qoyulur.
1922-ci ilin sonuna qədər
Abbasqulu bəy Naxçıvan sərhəd mühafizə dəstəsinin
rəisi vəzifəsində taborçuları ilə birlikdə
bölgənin siyasi sabitliyini və sərhədlərinin təhlükəsizliyini
qorumuşdur.
Qırx dörd il
ömür sürmüş Abbasqulu bəy Sovet hakimiyyətinin
yaratdığı bir çox mətləblərdən hali
olsa da ona olan münasibəti bu gün də şübhələr
doğurur. Bizə belə gəlir ki, el ağsaqqallarına
çevrilmiş 44 yaşlı Abbasqulu bəyin Kərbəlayi
İsmayılın görüşünə getməsi
heç də ona edilən təsirlərdən irəli gəlməmişdir.
Abbasqulu bəy bütün Azərbaycan kəndlilərinin erməni
müstəntiqləri qarşısında ifadə vermələrindən
və bunların nəticələrindən narahat idi. Axı
bu kəndlilərin bir hissəsi ona olduqca doğma insanlar idi.
Onlar Abbasqulu bəyin nəzərində xalqını, vətənini,
torpağını sevən, erməni
işğalçıları ilə döyüşlərdə
qəhrəmanlıq nümunələri göstərmiş
istiqlal fədailəri idilər.
... Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti
qurulduğu ilk günlərdən burada bolşevik totalitar
rejimin əsasları qoyulur. Həlledici rolda
çıxış edən Ş.M.Kirov, S.Orconikidze
(arvadı erməni idi), A.Mikoyan, Mirzoyan qardaşları,
Kasparov Azərbaycanda yeni faciələrin yaranması və həyata
keçirilməsinə zəmin yaratdılar və bundan
istifadə edən düşmən mövqe tutmuş və
ermənilər bu əlverişli vəziyyətdən əməlli-başlı
yarandılar. Bakı ilk gündən talandı.
Pulsuz-parasız onun nefti Rusiyaya daşındı,
günahsız insanlar Azərbaycan Ali İnqilab Şurası Məhkəməsi
tərəfindən güllələndi, müxtəlif cəzalara
məhkum edildi; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xadimlərinə
qarşı ittiham sürüldü. “İttihad”
partiyasının liderləri Q.Qarabəyov, Həsən Həsənov
və Əlibəy Aşurbəyov Azərbaycandan
uzaqlaşdırıldılar. Bakıda keçirilən
türkoloji qurultayının keçirilməsi, Türkiyədən
dəvət olunmuş Fuad Köprülüzadənin, Əlibəy
Hüseynzadənin həmin qurultaydakı iştirakı və
çıxışları 1926 ildə Azərbaycan
Fövqaladə komissiyasının sədri M.C.Bağırovun
Zaqafqaziya Diyar Partiya Komitəsinin katibi S.Orconokidzeyə
göndərdiyi məlumatda xüsusi narahatlıq
doğurduğunu bildirir və vurğulayır ki, bu tədbirlər
Azərbaycanda panturkizm və Türkiyəyə meyli
xüsusilə qüvvətləndirir. Həmin ildə qərara
alınır ki, iki həftə ərzində bütün
keçmiş mülkədarlar, xan-bəylər ailələri
ilə Azərbaycandan kənara sürgün edilsinlər, əmlakları
isə müsadirə olunsun.
“Qan yaddaşı sənədli
publisistik əsərini oxudum (Ehtiyatda olan milis polkovniki
Sadıx Sadıxova bu araşdırmalar üçün
xüsusi el minnətdarlığımı bildirirəm- A.Ə)
və bu təsirdən tarixçi alim Əli Əliyevin kəndli
hərəkatına dair monoqrafiyasına və müxtəlif
illərdə “Şərq Qapısı” qəzetində
çap etdirdiyi kəndlilərin torpaq uğrundakı
mübarizəsindən bəhs edən məqalələrini
yenidən nəzərdən keçirdim.
Keçək mətləbə.
...Naxçıvan qəza rəisi
İrəvan qubernatoruna yazırdı: “Bütün Tivi kəndi”
(Ordubad rayonunda) əhalisi arvad-uşağı da
götürüb iyunun 12-də səhər tezdən “And-top”
sahəsinə getmişdir. İstintaqda müəyyən
edildiyinə görə, onlar İran silahı və rus
berdankası ilə silahlanmışdılar.
Müqavimətin ciddiliyini
görən uryadnik Şaliko kənd starşinası və
uryadnik Tokarevin hərbiçiləri ilə birgə
mübarizəyə girişirlər. Kişilərlə
yanaşı Ölkə Hüseyn qızı, Şərəbani
Tağı qızı, Xanımcan Budaqova qəhrəmancasına
vuruşurlar. Kənd ağsaqqalı şirin Qulaməli
başda olmaqla 22 nəfər həbs edilir. Kəndliləri
yaylaqdan çıxarmaq olmur...
... 1930 ilin fevralında
Culfanın Milax kəndində yerli əhali və əsgərlər
arasında baş vermiş atışmada iki rus əsgəri
ölür, 5-i isə yaralanır. Ölənlər
arasında kənd sovetinin sədri Usuf Qəhrəmanov, Məmmədli
Tağı oğlu və Qasım Məmməd oğlu da var
idi. İstintaqın aparılması erməni müstəntiqi
A.Orbelyana tapşırılır və o böyük həvəslə
bu işə qoşulur. Onun tərtib etdiyi ittihamnamədə
göstərilir ki, 1929-cu il dekabrın ortalarında Milax kəndindən
olan Kərbəlayi Yəhya Məmməd Nağı oğlu
milis idarəsinə çağrılır. O,
Naxçıvan şəhərinə gəlsə də həbsdən
ehtiyatlanaraq kəndinə qayıdır. 20 gündən sonra Zəngəzur
qəzasının (indiki Ermənistanın) Əlili kəndinə
gedir və orada naməlum bir ermənidən 2 fransız
silahı, 200 patron alır, birini qardaşına, ikincisi isə
kənd sovetinin sədri Usuf Qəhrəman oğluna verir. Guya
o həbs olunmaq ehtimalı olsa Kərbalayı Yəhyanın
silahlı dəstəsinə qoğulmağa söz
vermişdi (belə bir dəstə yox idi). Müəllifin
sözü ilə desək, istintaq başdan ayağa uydurulan
faktların toplusuna çevrilmişdi. Eyni sözlər,
suallar digər istintaq işlərində təkrarlanır,
özü də olduğu kimi, yalnız soyadları dəyişdirilir.
Daha dəqiq desək, istintaqı A.Orbelyan nağıla
çevirir, fantaziyasına meydan verərək yazır ki, guya
Kərbəlayi Yəhya qonşu Teyvaz kəndinə gedib
Qasım Teymur oğlunun evində qolçomaqların
yığıncağını keçirir və orada
silahlı tərəfdaşlarına sovet hökumətinin
aqrar siyasətindən məlumatlar verib. (Halbuki belə
yığıncaq olmamışdır – bu istintaqda təsdiqini
tapıb.) Kərbəlayi Yəhya A.Orbelyanın uydurmasına
görə, yığıncaqdakı iştirakçılara
belə bir məlumat da verir ki, bizim silahlı dəstəmizdən
başqa bir dəstə də var, onun başçısı
Abbasqulubəy Şadlinski Naxçıvanda bəzi məsələləri
həll etdikdən və narahatlıq yaratdıqdan sonra köməyimizə
gələcək. İstintaqa yüzlərlə 1918-1920-ci illərdə
erməni işğalçıları ilə mübarizədə
fəallıq göstərən kəndlilərin istintaqa
müəllifin marağına səbəb olmuş və uzun
illər Azərbaycan ictimaiyyətindən gizlədilmiş həqiqətləri
üzə çıxarmışdır. Bax erməni qisaçılığı
bu illərin hər anında özünü göstərmiş,
davamına isə indiki nəsil şahidi olmuşdur.
Erməni müstəntiqi
nağılçılığını davam etdirir.
... Fevralın 7-də Kərbəlayi
Yəhya qonşu Milax kəndində sovet hökumətini qəbul
etməyənlərin müşavirəsini keçirir, burada da
Ərəfsə kənd əhlinə müraciət qəbul
edilir. A.Orbelyanın qara siyahısına yeniləri əlavə
edilir. (istintaqda erməni faşistinin bu uydurması da nəticə
vermir və belə bir yığıncaq onun növbəti
uydurması idi).
... Fevralın 8-də Dairə
şöbənin rəisi Yaqubov (Gələcək daxili
işlər komissarı, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri,
KP MK-nın I katibi) Şahbuz rayonunun Keçili kəndinə
gəlir, banda başçısı Kərbəlayi Yəhya
haqqında tədbir görülməsini tapşırır. Təxribat
xarakterli oyunlar növbəti mərhələyə
qaldırılır. Atışma başlayır, Yəhyanın
evi mühasirəyə alınır. Hər iki tərəf
itkilər verir. İstintaqa A.Orbelyan yeni səhifələr əlavə
edir. İstintaq materialları səlis rus dilində
yazılıb, soyadı qeyd olunsa da qarşısında imza
yoxdur. Erməni soyadlı faşistin imzası ilə yalnız
Keçili kəndindən 34 ailə Qazaxıstana
sürgün edildi, 19 nəfər isə 1930 – cu ilin
martında Orbelyanın “istintaqından” yayınmaq
üçün İrana mühacirət etməyə məcbur
olurlar.
Göy paqonlu erməni
daşnakçılar vəzifələrindən sui-istifadə
edərək (onların sayı yüzlərlə idi, bir nəfər
ermənin yaşamadığı Yardımlı rayonunda siyasi
idarənin rəisi Sevonyan idi) sovet şəraitində belə
genosid siyasətini həyata keçirirdilər.
Xalq qəhrəmanı
Abbasqulu bəy Şadlinskinin qətlində erməni izinin
olması açıq-aşkar idi.
Bütün bu ittihamlar
tarixin əyani ibrət dərsidi və yaddaşımızda əbədi
yaşamalıdır. Bunları gələcək nəsillərə
çatdırmaq isə gündəlik təkrarı tələb
edir.
Arif ƏLİYEV,
ADBTİA-nın kafedra
müdiri,əməkdar müəllim
525-ci qəzet.- 2011.- 13 yanvar.- S.6.