Azadlıq yanğısı
Şəhid insan...
Şəhid şəhər...
Şəhidlər qəbristanlığı...
Şəhid ruhlar...
Bu sözlərin, ifadələrin doğurduğu kədərli ovqat bizə yaxşı tanışdır.Son iyirmi bir ildə belə işlək sözlər, ifadələr təsəvvürə gətirmək çətindir. “Şəhid ailəsi”, “şəhid anası”, “şəhid atası”, “şəhid məzarı”-yurdun hər guşəsindən bəzən hıçqırıqla, bəzən də qürurla söylənilən bu sözlər indi bizim hər birimizin dilində səslənir. Şəhidlərin adına küçələr, məktəblər var. Şəhid ailələrinə hörmətsizliyi heç kəs bağışlamır. Azərbaycanda şəhidlik hörmət və ehtiramın ən ali məqamı səviyyəsinə ucalıb.
Qarabağ şəhidləri. 20 Yanvar qurbanları. Xocalıda həlak olanlar. Bunlar Azərbaycan tarixinin ən faciəvi məqamlarıdır. Bir evdən, bir ocaqdan, bir ailədən qopan oğullar, qızlar, təkcə bir evin, bir ocağın, bir ailənin yox, bir yurdun, məmləkətin şəhid oğullarına döndülər.
Azərbaycan ədəbiyyatında şəhidlik mövzusunun tarixi çox qədim əsrlərə gedib çıxır. Ancaq bu mövzunu ədəbiyyatda ilk dəfə abidə səviyyəsinə qaldıran və şəhidliyi bədii-metaforik rəmzə çevirən dahi Məhəmməd Füzuli olub.. “Hədiqətüs-süəda” əsərində o, əski çağlardan çox yayılan Kərbəla vaqiəsini qələmə alıb, bu dini hadisəni təkcə din yolunda gedən mübarizə kimi yox, tədqiqatçıların çox doğru qeyd etdiyi kimi, insanın mənəvi və cismani köləliyə qarşı üsyanı, məslək və etiqad uğrunda mübarizəsi kimi təsvir edib. Ümumiyyətlə, türk dünyasında, müsəlman aləmində şəhidlik missiyası dini-ideoloci kontekstdən sıyrılmasa da, sonralar Vətən, xalq və millət uğrunda gedən savaşlar, istiqlal mübarizələri ilə sıx bağlı olub. Xüsusilə qardaş türk ədəbiyyatında Nihal Atsız, Mehmet Akif,Yəhya Kamal kimi şairlər şəhidlikdən qəhrəmanlığa ucalan yolu və zirvəni doğru müəyyənləşdiriblər. Yəni onların poetik tərənnümündə şəhidlik anlayışı qəhrəmanlıq kimi dərk olunur.
Qəhrəmanlıq nə yalnız
bir yüksəliş deməkdir.
Nə də yıldızlar kibi
parlayıb sönməməkdir.
Sızlarsa da könüllər
Şəhidlərin yasından,
Qoşar adım getməli
onların arxasından.
Qəhrəmanlıq-içərək
acı ölüm tasından,
Irəliyə atılmaq və
sonra dönməməkdir!
(Nihal Atsız)
Azərbaycanın müstəqilliyi təkcə 80-90-cı illərin hadisəsi olmayıb, kökü milli şüurumuzun və azadlıq düşüncələrimizin dərin qatlarına gedib çıxır. Odur ki, poeziyada müstəqilliyimizə qədər gələn arzuların real ifadəsi kimi bir sıra obrazlar diqqəti cəlb edir. Xüsusilə Babəkin qəhrəmanlığı, Nəsiminin şəhidliyi haqqında poeziyamızda onlarca nümunələr yaranmışdır.
Rəsul Rzanın “Babək” şeiri (1977) şəhid olan qəhrəmana möhtəşəm poetik abidə kimi əvəzsizdir.Şair Babəkin ölüm səhnəsini təsvir edir. Babək qan dolu teştdə bir soluna, bir sağına baxır, bir ovuc qan götürür ki, saralan rəngi görünməsin. Sağ qolunu da kəsirlər. Ona elə gəlir ki, qolu deyil, qılıncı yerə düşür. Amma:
Babək nə uf dedi,
nə aman istədi.
Sanki uzaq-uzaqlardan,
qara kəhər atının
kişnərini eşitdi.
Qan qurumuş dodağından
iki kəlmə qopdu:
Gəlmələr! İtlər!
Bu nifrəti təkrarladı
qolu bağlı babəkçilər.
Əli Kərimin “Şəhidliyin
zirvəsi” şeiri isə Nəsimiyə həsr edilib. Bu
şeirdə də şəhidlik ölüm aktı kimi yox,
qəhrəmanlıq, dönməzlik faktı kimi poeziya həqiqətinə
çevrilir. Yenə də çoxlu belə nümunələr
gətirmək olar. Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının
“Sönmüş ocağın ağısı” poemasında
rus imperiyasına qarşı kiçik bir dəstə ilə
vuruşan Javad xanın qəhrəmanlığı və
şəhidliyindən söz açılır.
...Fəlakət Javad xanı
oyatmışdı. Mənliyi, qüruru, vicdanı, ürəyi
oyanmışdı. Ölümünə bircə gün qalsa
da oyanmışdı. Təkəbbürlülüyünü,
hansı xanlasa ədavətini unutmuşdu. Ya Gəncə
darvazalarının qapısını açıb təslim
olmaq, ya da tikə-tikə, rizə-rizə doğranmaq! Javad xan
ikinci yolu seçdi.Bu yol Beyrəyin qanlı köynəyindən,
Nəsiminin
Özümüz balta çaldıq
kökümüzə o ki var,
Qolumuzu budayıb ocaq
qaladıq yada.
Qardaşı olmayanlar
özgəni qardaş tutar,
Qardaşı ola-ola yetim
qaldıq dünyada.
Javad xan şəhid oldu, amma
öz qanı ilə tarixləri qızartdı. Biz 1918-ci ilin
Mart qırğınlarını da unuda bilmərik!
Yazıçı Ənvər
Məmmədxanlının çox sevdiyi bir ifadə
vardı-”azadlıq yanğısı”. O azadlıq
yanğısı idi yüz minlərlə insanı Azadlıq
meydanına çəkib aparan. Bu azadlıq
yanğısından Müstəqil Azərbaycan doğuldu.
Demokratik Azərbaycan Respublikasının süqutundan sonra 71
il 5 ay ərzində xalqın ruhunda yaşayan o azadlıq
yanğısını söndürmək üçün Azərbaycan
torpağında Qarabağ müharibəsi əkildi, 20 Yanvar,
Xocalı qırğınları törədildi, Bakıya rus
tankları yeridildi, şəhərlərimiz, kəndlərimiz
işğal olundu. Bu azmış kimi Azərbaycanda Vətəndaş
müharibəsi təhlüksi yarandı. İlk istiqlal
şairlərimizdən Əhməd Javadın Ortaq türk
dilinin yaradıcısı İsmayıl bəy Qaspralıya
yazdığı şeirdən bu misraları
xatırlamalı olursan:
Milli sazlar çalır matəm...müsibət,
Başdan-başa qan
ağlayır bir millət!
Dağlarına
çökmüş matəm havası,
Baxdım, ağlar
türkün bağı-bağçası.
Oxunur alnında dərin bir
tasa,
Qoca türk, sən nədən
batdın bu yasa?
Ancaq nə qədər
oxşar olsa da, milli sazlar indi də hərdən qəmli-qəmli
ötsə də, Azərbaycan öz müstəqilliyini,
öz bayrağını və varlığını qorudu.
Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin böyük əzmi sayəsində!
XX yüzilliyin ən dəhşətli,
ən faciəli 20 Yanvar və Xocalı hadisələri
poeziyamızın yaddaşına əbədi
köçdü.Həmin mövzuda ilk şeirlər Mirvarid
Dilbazinin, Qabilin, Fikrət Qocanın, Məmməd Aslanın, Zəlimxan
Yaqubun,Ələkbər Salahzadənin qələmindən
çıxdı.
Qərənfil-şəhid
qanı;
Ağla, qərənfil ağla!
Ağla, inlət
dünyanı;
Ağla, qərənfil,
ağla!
Bu səngiməz
ağrıya,
Bu qan sızan sarğıya,
Bu allahsız qurğuya
Ağla, qərənfil,
ağla!
(Məmməd Aslan)
Xalq şairi Qabilin həmin
günlərdə yazdığı “Mərsiyə” şeiri də
dillər əzbəri oldu. Bu şeirin dini mərsiyələrdən
fərqi orasında idi ki, o mərsiyələrdə
hansısa bir imamın və ya imam övladlarının
müsibətinə yas tutulurdu, Qabilin mərsiyəsində isə
bütöv bir xalqın faciəsi əks olunub.
Tutulub vahimədən nitq bu
gün, dil bu səhər,
Bəzəyib Abşeronu
qanlı qərənfil bu səhər,
Bakı fəryad eləyir,
gözdən axır sel bu səhər,
Gəmilər nalə çəkir,
ərşə çıxır zil bu səhər.
Gecəni atəş ilə
qırmızı qan eylədilər,
Xalqımı-millətimi
güllə-baran eylədilər.
Məlum məsələdir
ki, əgər bir mövzu yalnız bir dövrü əhatə
etməyib sonrakfı illərdə də davam etdirilirsə, bu
zaman həmin mövzu ya təqlidçiliyə yol
açır, ya da yeni çalarları, ifadə vasitələri
ilə diqqəti cəlb edir. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin
“Şəhidlər” poeması bu mənada 20 Yanvar faciəsinin
fəlsəfi-poetik dərki kimi poeziyamızda xüsusi yer
tutur. Bu poemadan əvvəl B.Vahabzadə “Şənbə gecəsinə
gedən yol” publisistik əsərini yazmış, 20 Yanvar faciəsinin
səbəbləri haqda geniş söz açmış,
günahkarları danılmaz faktlarla
suçlandırmışdı.
“Şəhidlər”
poeması proloq, son söz və on yeddi fəsildən ibarətdir.
Fəsillərin hər biri bu və ya digər dərəcədə
mövzu ilə bağlıdır, həmin mövzuya bilavasitə
dəxli olan müəyyən bir hadisədən söz
açır. Bilirik ki, 20 Yanvar faciəsi adi qırğın
deyildi, İmperiyanın “dərs vermək”, cəzalandırmaq
praktikasının sübutu idi. Ancaq bu faciə Azərbaycanı
Müstəqilliyə doğru gedən yoldan çəkindirə
bilmədi. Şəhidlik həm də qəhrəmanlıq
kimi dərk edildi, çünki xalq bu müsibətdən,
faciədən ayıldı, özünü dərk etdi.
Gəldi ürəkdəki
arzular dilə,
Silahı məhəbbət,
son sözü Vətən.
Şəhidlər göstərdi
ölümləriylə,
Ölüm
aşağıdır Vətən eşqindən.
Adımız dolaşdı
bütün dünyanı,
Çox da ki,
ağımız qara yozuldu.
Azadlıq yolunda ölümlərə
də
Hazır olduğunu göstərdi
xalqım.
Bu poema bir neçə aspektdən
poeziyamızın uğuru sayıla bilər. Birincisi, əsər
baş verən faciəli hadisənin səbəbləri
üzərində dayanır və vətəndaş bir
şair kimi belə bir sualı aydınlaşdırır ki,
20 Yanvar qırğınına yol hardan başlayıb, bunun
kökü hardan gəlir ikincisi, poemada konkret hadisələr
və vaqiələr təsvir olunur, konkret adlar çəkilir,
günahkarların kimlər olduğu
aydınlaşdırılır. Poemada bir ümumi ŞƏHİD
obrazı var, bu obraz şairin bütün şəhid qəhrəmanlarının
səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks
etdirir. Poemanın lirik-publisistik ritmi və axarı da bu aspektdə
qurulub. Üçüncüsü, poemanın adı “Şəhidlər”
olsa da, burada şəhidlik məfhumu öncə qeyd etdiyimiz
kimi, qəhrəmanlıq anlamında dərk olunur.
Bəli, poeziyamızda, nəsrimizdə
20 Yanvar qırğını elə 20 Yanvar günündən
başladı. Ürəyi sözlə dolu cavan bir
şair-Ülvi Bünyadzadə bu haqsızlığa dözmədi.
Az sonra Ülvinin əlyazmaları içində
başdan-başa etiraz və üsyanla dolu şeirlər,
publisistik yazılar üzə çıxdı.
Əlbəttə,
bütöv bir xalqa
qarşı törədilən
bu vəhşilik ziyalıları, söz
adamlarını ayağa qaldırmaya bilməzdi. Çox
çəkməz, istiqlal şairi B.Vahabzadə yazacaqdı:
“Mən bir daha inandım ki, bu xalqı qırmaq olar, əzmək
olar, amma sındırmaq olmaz”.
Şeirimizdə bir neçə
il matəm ruhu dolaşdı. Mövzunun özü bunu tələb
edirdi. Elə bir şair olmadı ki, həmin müsibəti
öz şeirlərində əks etdirməsin.Amma çox
çəkmədi ki, 20 Yanvar, onun ardınca Xocalı faciələri
qloballıq kəsb etdi, dərin kədər hisslərini qəzəb,
nifrət əvəz etdi, şəhidlik fəlsəfi
düşüncələrə, geniş publisistik şərhlərə
yol açdı, yeni əsərlər meydana gəldi. Məmməd
Arazın, Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun “Dur
ayağa, Azərbaycan!” nidaları eşidildi.
Ayağa dur, Azərbaycan!
Səninləyəm.
Səndən qeyri biz hər
şeyi
Bölə billik.
Səndən qeyri biz
hamımız
Ölə billik.
Ayağa dur, Azərbaycan!
Bunu bizə zaman deyir,
Məzarından baş
qaldıran
Baban deyir.
(Məmməd Araz)
Nifrətini silah elə, gəl
silahı gözləmə,
Sarıl bu gün inamına,
gəl, sabahı gözləmə.
Haqqa güvən, nə gədanı,
nə də şahı gözləmə,
Ona-buna göz tikənə
yoxdu mənim rəğbətim,
Dur ayağa, məmləkətim,
qalx ayağa millətim!
(Zəlimxan Yaqub)
20 Yanvardan sonra xalqımız
çox-çox müsibətlərlə üzləşdi,
Qarabağ torpağında igidlərimizin qanı bir şərid
kimi dolandı bu məmləkəti. Ancaq 20 Yanvara biz təkcə
qara gün kimi boylanmamalıyıq, bu gün Azadlığa,
Müstəqilliyə doğru gedən yolun təməlini
qoydu. Ən başlıcası isə, xalqın
özünü dərk etməsinə, öz düşmənini
tanımasına stimul oldu.
Beləcə 20 Yanvar –qanlı şənbə
bizimlə yol gedir..Ruhumuzda, mənəvi dünyamızda,
şeirmizdə.. Düşmənimizi tanımaq,
özümüzü dərk etmək, müstəqilliyimizi
qorumaq üçün. Şəhidliyimizi Qəhrəmanlıq
kimi anlamaq üçün.
Zillət ilə ləzzəti
olmaz həyatın, dustilər,
Nəğdi-can sərf eyləyib
dünyadan kam almaq gərək.
Əcz ilə dönmək ədudən
səhlidir, himmət tutub,
Ya şəhid olmaq gərək, ya
intiqam almaq gərək!
(M.Füzuli)
Vaqif YUSİFLİ
525-ci qəzet.- 2011.- 20 yanvar.- S.7.