Tarixin tələbi və qırmızı yalanlar

Əziz Elçin müəllim, Sizə məktub janrında ikinci dəfə minnətdarlıq duyğusu ilə üz tuturam. Buna səbəb “Sosrealizm bizə nə verdi?” məqaləniz oldu. Mətbuatda dərcinin ardınca onun ayrıca kitabça kimi çap olunmasını böyük ədəbiyyat təəssübkeşliyi hesab edir, 2010 və 2011-ci illərin ayrıcında bizi yenidən tarixə bağlamağa, ortaq gələcəyə ortaq keçmişdən baxmağa səslədiyiniz üçün ehtiramımı ifadə etmək istəyirəm. Həm də ona görə ki, sovet hakimiyyəti illərində istedadlı konyukturanın “bizə, oxuculara, geniş mənada cəmiyyətə sırıdığı yalanlardan qurtulmağın çarəsini axtarır, “oxucuların da bədii ədəbiyyat tələbatında belə bir maraq özünü göstərməkdədir” – fikrini vurğulayırsınız.

“Böyük terror” – 1937-ci il repressiyaları bildirdiyiniz kimi “normal ağıla sığmayan, tamam sosrealist (və müdhiş) mahiyyətli paradokslar” yaratdı, amansız siyasi “ifşa” üsulları ilə qırmızı bayraqlı sovet hakimiyyətinin totalitar rejimini gücləndirdi. Bu zaman tipindən asılı olmayaraq konyukturalara (istedadlı və ya istedadsız) “sistem”in qoruyucusuna çevrilməklə yanaşı sosrealist prinsiplərlə “qırmızı qaranlıqlar”ın (Ə.Hüseynzadə) rəngini daha da tündləşdirdi və nəticədə ədəbiyyat üfüqlərində qırmızı yalanlar ayaq açıb yürüməyə, “parlamağa” başladı, doğru sözün sərhədləri məhdudlaşdırıldı, bir sıra hallarda isə doğru sözün defisiti yarandı. Haqq sözün, doğru fikrin qıtlığını yaratmaq “istedadı” isə tarixin dialektik məntiqi ilə şükürlər olsun ki, aradan qaldırıldı. Lakin təəssüf doğuran odur ki, “qırmızı qaranlıqlar” və “qırmızı yalanlar”ın tör-töküntüsü (buna törəmələri də demək olar) hələ var və şüuraltı, mətnaltı qatda itməyən enerji kimi özünün antisənət işini görür, cəmiyyətin sosial-psixoloji durumuna təsir edir, yalnız oxucusunun bədii zövqünün korlanmasına deyil, bütövlükdə ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni mühitdə zəhərli küləklərin əsməsinə səbəb olur. Nəhayətdə yazıçı-oxucu-sənət üçbucağındakı itkilərimizin sayı artır, istedadsızlar dəstəsinin yaratdığı məmulat (surraqat) çoxdur. Bu mənada doğru buyurursunuz ki, “Sənət xalq üçündür” şüarının arxasında, əslində, həqiqi deyil, saxta həyatı sənətə gətirmək cəhdi dayanırdı. Saxta həyat – yəni saxta təmtəraq, pafos, nikbinlik, qüssə ki, oxucunu ələ alsın, onu reallıqdan uzaq bir aləmə aparsın, onun ruh yüksəkliyinə, coşğun sevincinə, yaxud da göz yaşlarına səbəb olsun. Ədəbiyyatımızın sosrealizmdən sonrakı təcrübəsi də göstərir ki, belə bir “sosrealizm saxtakarlığı” bu və ya digər dərəcədə onun, yəni Azərbaycan ədəbiyyatının mündəricatında qalmaqdadır. Eyni zamanla – ya əsas problem də budur! – oxucuların da bədii ədəbiyyat tələbatında belə bir maraq özünü göstərməkdədir. Sizin, “altmışıncılar”ın ən fəal nümayəndələrindən birinin, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ağsaqqal yazıçısının işinin çoxluğu içərisində vaxt tapıb da ədəbi mühitdə suları çirklənməkdən qorumaq istəyi böyük vətəndaşlıq mövqeyinin ifadəsidir. Və mən bu fikirdəyəm ki, nə qədər ki, ədəbi gənclik (yalnız gənclikmi?) SSRİ-nin süqutundan bəri yalnız “izm”lər mübahisəsi, reytinq davası, qrup-firqə təəssübü ilə uğraşacaq, Cəlil Məmmədquluzadə demiş “xoruz döyüşdürməklə” məşğul olacaqlar, yeni mərhələdə də “altmışıncılar”ın elmi-nəzəri düşüncələri, bədii-praktik axtarışları bizim sabaha baxış meyarlarımızı müəyyənləşdirəcək. Siz çox sərrast şəkildə bildirirsiniz ki, “insanları “mənfi” və “müsbət” deyə iki qütbə bölməmək, yalançı həyat “idilliyasını” heç vəchlə qəbul etməyib, həyatı bütün mürəkkəbliyi, qayğıları, problemləri ilə birlikdə ədəbiyyatın predmetinə çevirmək, müstəqilliyi, birbaşalığı əvəz edən psixoloji detalların, ştrixlərin, çalarların vasitəsilə deyilməyənin deyiləndən artıq olmasını əldə etmək, adidə qeyri-adiliyi görmək, ən sadə, “nəzərə çarpmayan” (!) insanı belə bədii-psixoloji analizin obyektinə çevirmək, siyasi mənada qaraya şirə, ağa ləkə qatmamaq, siyasi (və bədii!) konyukturaya uymamaq “altmışıncılar”ın ən yaxşı əsərləri ilə nail olduqları ümumi cəhətlər, əsas xüsusiyyətlər idi. Bu bədii-estetik prinsiplər, dediyim kimi, sosrealizmin mahiyyətinə yad idi, ancaq məhz həmin prinsiplər “altmışıncılar”ın özünüifadəsi üçün doğma şərait yaradırdı”.

“Altmışıncılar”ın tanınmış nümayəndəsi kimi bu qənaətə gəlməyinizin, “həyatla ədəbiyyat arasındakı uçurum”un aradan qaldırılması, “idilliya səmalarından enib həyata” qayıdılması tələbini irəli sürməyinizin səbəbini mən hər şeydən əvvəl içərisində böyüdüyünüz ƏDƏBİYYAT-ın irs-varislik qanunları ilə yaşamağınızda görür, bu təcrübənin davamlı olmasını, şübhəsiz ki, arzu edirəm. Lakin mövcud prosesdəki “idilliyalara” aludəçiliyi görəndə tərəddüdlü düşüncələr də zühur edir. Məhz həmin tərəddüdlərin aradan qaldırılması, iztirab və zəhmətə qatlaşanların tarix miqyasında yerinin göstərilməsi, istedadla yazılanların müəllifinin əbədiyyən var olacağına inam yaratması baxımından “Sosrealizm bizə nə verdi?” çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf perspektivlərinə işıq salır, “geriyə baxıb gələcəyi görmək” bəsirəti, tarixdən düzgün nəticə çıxarmaq, mövcud gerçəkliyi, fakt, hadisə, problem və şəxsiyyətləri düzgün qiymətləndirmək bacarığı təlqin edir.

“Sosrealizm bizə nə verdi?” bu mənada sadəcə təcrübəli bir yazıçının uğurlu yazısı deyil, sistemli elmi-nəzəri araşdırmalar aparan bir vətəndaş – alimin icmal xarakterli araşdırması deyil, tarix və gələcək arasında tərəddüdlər içərisində qalanların yolunu işıqlandırmağa kömək edəcək tarixi-fəlsəfi mühakimələr toplusudur. Ona görə ki, içərisində yaşadığınız tarixin və öyrənib təhlil etdiyiniz dövrün canlı şahidi kimi danışır, obyektivlik göstərərək haqqında bəhs açdığınız fakt, hadisə, problem və şəxsiyyətləri zamanın axarında qiymətləndirirsiniz. Məqalənizdəki paradiqmatik yanaşmalar, açıq-aydın məntiq məqamları indiki ictimai-psixoloji paradoksları çözməyə vəsilə ola biləcəyindən belə hesab edirəm ki, o yalnız Azərbaycan Yazıçılar Birliyində deyil, həm də digər yaradıcılıq təşkilatlarında, habelə tədris müəssisələri və elm mərkəzlərində intellektuallar tərəfindən müzakirəyə layiqdir. Xatırladım ki, bu mənada tanınmış ədəbiyyatşünas-alim Qəzənfər Paşayevin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (17 dekabr 2010-cu il) dərc etdirdiyi “İtirdiklərimiz və qazandıqlarımız” adlı məqaləsində də həmin istək vurğulanır. Bir zamanlar sosrealizm metodunun ehkamlarına məhkum edilmişlərə yəqin ki, indiki söz, mətbbuat və ifadə azadlığı dövründə bunun nə dərəcədə vacib olduğunu izah etməyə, bu müzakirələrdə qəbul ediləcək qərarların nə dərəcədə ictimai faydalı olacağını inandırmağa lüzum yoxdur. Yetər ki, hər kəs ürəyinin gözü ilə görsün, ağlının dili ilə danışsın... Məşhur alman mütəfəkkiri İ.V.Hötenin bir fikrini burada xatırlamadan keçmək mümkün deyil. O deyir: “Mən işıqlı zəka qarşısında baş əyir, böyük qəlb qarşısında isə diz çökürəm”.

Əziz Elçin müəllim, mən bu yazını bir neçə səbəbdən qələmə almağı özümə borc bildim. Əvvəla, Azərbaycan ədəbiyyatının ağsaqqallarından biri kimi Sizin sənətə bağlı, milli ictimai yaşantılarımıza bağlı düşüncələrinizin səmimiyyəti buna səbəb oldu. Enişli-yoxuşlu zamanın sovet dövründə deyilən kimi yalnız yüksələn xətlə deyil, ürəyin kardioqrammasına bənzər hərəkətinə obyektiv elmi qiymət verməyiniz və bu axarda zamanın deyil, bizim axıb getdiyimizi fəlsəfi müdrikliklə qiymətləndirməyiniz Sizə – Böyük Azərbaycan yazıçısına məndə bir daha oxucu rəğbəti doğurdu. İkincisi, sənət və sənətkarlıq zirvəsində dayanaraq həqiqəti, doğru olanı söyləmək tələbiniz və ona özünüzün əməl edərək tarixdə “günah və günahkar”, “qalibiyyət və qalib” deyil, haqq, ədalət, azad söz axtarmaqla milli şüurun hüdudlarını daha da yeniləşdirmək yollarını göstərməyinizdir. Bu mənada “Sosrealizm daxilində istedadsız konyuktura ilə bərabər, istedadlı konyuktura (!) da mövcud idi” deyiminiz yerinə düşür. Bunlar yalnız sovet dövründə deyil, ondan əvvəl və sonrakı illərdə də olub. Təəssüf ki, indi də var, gələcəkdə də olacağı düşünən hər kəsə kədər notları gətirir. İtirdiklərimizin tarixi mərhələsi içərisində ən çox barışmadığımız sovet dövrü olsa da, əlbəttə, onun üzərindən keçməli deyilik, faciələrimizin acı təcrübəsindən dərs almalıyıq. “Sosrealizm” bizə nə verdi?” sualının doğurduğu çoxsaylı düşüncə məqamlarından biri də ondan ibarətdir ki, “Faciələrimizin acı təcrübəsindən dərs ala bildikmi?” Üçüncüsü, sistem və onun rəhbərlərinin doğurduğu təzadlar içindəki qadağanlar, “sərhədli düşüncə” prinsiplərinə qarşı çıxmağınız, şəxsən mənim də taleyimi bağladığım “Füyuzat” ədəbi məktəbi ilə “Molla Nəsrəddin” məktəbi arasında süni şəkildə yaradılan və sovet hakimiyyəti illərində ideoloji mübarizə dramı kimi təqdim edilən “barışmazlıq, düşmənçilik” qarşıdurmasına aydınlıq gətirməyinizdir. Siz haqlı olaraq yazırsınız: “Mən Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnallarının adlarını çəkdim, ancaq sosrealizmlə bağlı prinsipial və səciyyəvi xarakter daşıdığı üçün, süni surətdə yaradılmış bu “qarşı-qarşıya qoymaq” təmayülü üzərində qısaca dayanmaq istəyirəm.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (əslində, o dövrkü ictimai elmlərin, demək olar ki, bütün sahələrində) tamam stereotipləşmiş belə bir təmayül hökm sürürdü: iki antaqonist qütbdə dayanmış ədəbi məktəblər kimi “Molla Nəsrəddin” ilə “Füyuzat” qarşı-qarşıya qoyulurdu və “Füyuzat” mütləq şəkildə tənqid edilirdi. Bəzən tamam eybəcər bir mənzərə yaranırdı: “Molla Nəsrəddin”ə yüksək qiymət “Füyuzat”ın tənqidi hesabına veriliridi və bura orasını da əlavə etsək ki, bu birtərəfi mülahizələrin çoxu bilavasitə “Füyuzat”ı oxumadan (bəzən hətta “Molla Nəsrəddin”i də oxumadam!) söylənirdi, o zaman əsl elmi fariseyliyin şahidi olarıq.

“Molla Nəsrəddin”in Azərbaycan ədəbiyyatının və jurnalistikasının, geniş mənada isə Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında oynadığı çox böyük rol mübahisə obyekti deyil, bu, tarixi həqiqətdir. Ancaq, aydın məsələdir, bu o demək deyil ki, metodoloji baxımdan tamamilə qəbuledilməz mövqe tutaraq, “Füyuzat”ın oynadığı rolun üzərinə qadağa qoyulmalıdır və o “burjua məfkurəsinin ifadəçisi” kimi yalnız tənqid olunmalıdır.

Bəli, bu iki jurnal arasındakı müxtəliflik göz qabağındadır, ancaq əlində, həmin müxtəliflik ədəbi irsdə bədii-estetik zənginlik göstəricisidir”. Bəli, dilə münasibətlə bağlı həmin müxtəliflikdə qütbləşmə var idi, ancaq bu yerdə də mübahisəli bir cəhət yoxdur... nöqtəni “Molla Nəsrəddin”in xeyrinə rəsmi-inzibati ideologiya yox, tarix qoydu”.

Bu doğrudan da belədir. Azərbaycan dilinin sovet sərhədləri içərisində sonrakı inkişafı həmin fikri təsdiqlədi. Lakin “bədii-estetik zənginlik göstəricisi” kimi qeyd etdiyiniz müxtəlif istiqamətli axtarışın nümunəi kimi M.Hadi və M.Ə.Sabir poeziyasından gətirdiyiniz parçalarda əsaslı leksik-semantik fərqin olmaması, habelə çağdaş müstəqillik zamanımızda, xüsusən ortaq türk dilinin yaradılması, ortaqlaşma ideyasının dil, tarix, din, ədəbiyyat və mədəniyyət əsaslarının müəyyənləşdirilməsi, hətta ortaq türk assambleyasının tarixi zərurətə çevrilməsi “Füyuzat” elitarizminə marağı indi daha da artırır. Çünki, Sizin də qeyd etdiyiniz kimi “Molla Nəsrəddin” daha artıq dərəcədə həyati, “Füyuzat” isə daha artıq dərəcədə elitardır. Xalqın arzu və istəklərinin ifadəsi, onun gələcəyi baxımından da, elmə, maarifə münasibət, cəhalət və nadanlığa qarşı mübarizə baxımından da mövqelər üst-üstə düşür. Nüanslar var, fərqlər var, ancaq mahiyyət – eynidir. “Molla Nəsrəddin”in mündərəcatı bir az sol tərəfdən baxışı ifadə edir, “Füyuzat”ın mündərəcatı isə bir az sağ tərəfdən baxışı ifadə edir, ancaq həmin mündərəcatın daxili kütləsi eynidir”.

Burada bir təəssüfümü də qeyd etmək istərdim. “Füyuzat” və füyuzatçıların XX əsrin əvvəllərində formalaşdırdığı Azərbaycan neoromantizminin bədii-estetik prinipləri və yaradıcılıq təcrübəsi sonrakı dövrdə siyasi qadağalar səbəbindən açıq-aydın deyil, mətnaltı qatda, şüuraltı planda davam etdirildi, beləliklə də Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid romantizminin müəyyən müddət milli ədəbiyyatımıza yaradıcılıq enerjisi vermək imkanlarını məhdudlaşdırılırdı. Bunu isə “Sistemin” vurduğu ən böyük zərbələrdən biri kimi qiymətləndirmək, zənnimcə doğrudur.

“Sosrealizm bizə nə verdi?” sualına veriləcək cavabı birmənalı şəkildə “heç nə”, yaxud “hər şey” deyə söyləmək, əlbəttə, ya məsələdən xəbərsizlik, ya tarixdən uzaqlıq, ya da milli kimliyimizə biganəlikdir. Çünki artıq yaşanmış tarix olan sosrealizm dövrü özünün fakt, hadisə, sənəd, problem, şəxsiyyət, dövlət, mədəniyyət və sairi ilə bilavasitə bizim kimliyimizə aiddir. O adamlar ki, yalnız qəti inkarçılıq və yaxud da xiffət və mədh notları ilə danışıb keçmişi “ağlı-qaralı” görür və onun çoxrəngli palitrasını görməzlikdən gəlir, zənnimcə onlar özünü yormasa yaxşıdır. Lakin ötən günləri yaddaşımızın böyük bir parçası, həyatımızın diqqətəlayiq bir mərhələsi bildiyimizdən yaşanan tarixin təcrübəsinin fərqinə varmalıyıq. Çünki, tarix rəqəmlərin xronologiyası olmaqla məhdudlaşmır, o aysberqin görünməyən tərəfi olmaqla bərabər daha çox milli yaddaş bütövlüyümüzün formalaşma dinamikasını əks etdirməsi, irs-varislik əlaqələrinin incəliklərini, habelə milli “mənlik” həqiqətlərimizin zənginliyini qoruması baxımından aktuallığı ilə hər gün maraq doğurur və hər birimizin, çağdaş dünyada yaşayan hər bir azərbaycanlının şəxsiyyətinə dəxli var. Əlbəttə, tarixdə yalnız xoşagələn hadisələr, güvənc dolu məqamlar deyil, indi bizi üzəcək, kədərləndirəcək olaylar da var və bizlər uğurlu və uğursuz anları yalnız “tarix dərsləri” kimi bilməklə kifayətlənməməli, onları öyrənib, təhlil edib, fəsadlarını aradan qalodırmağı bacarmalıyıq. Başqa sözlə bu günü tarixdə görməyi, tarixi bu gün yenidən yaşamağı bacarmalıyıq. Bu yaşam konsepsiyası hər birimizin vətəndaşlıq duyğularını idarə etməlidir. “Sosrealizm bizə nə verdi?” həmin məntiqi nəticəni dəqiqləşdirməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Və bir də onu demək istəyirəm ki, müstəqilliyimizin əldə edilməsinədək yaşanan ümummilli iztirab, kədər, azadlıq həsrətinin qədrini bilmək, gələcək nəsillərə onu olduğu kimi ötürmək məsuliyyətini xatırladır. Bu həsrət isə, əlbəttə, yalnız “Cənub şeirləri”, “Yandırılan kitablar”, “Körpünün həsrəti”, “Gülüstan”, “Qızıl gül olmayaydı”, “Rənglər” silsiləsində ifadə olunduğu qədər deyil, daha artıqdır. Həmin səbəbdəndir ki, indi müasir elmi-nəzəri və metodoloji axtarışlarımızda Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ilə sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının bədii-estetik keyfiyyət tərəflərini qiymətləndirməyi vacib bilir, tarixin müasir dərkinə fəlsəfi meyarlarla yanaşır, ona yüksələn xətt üsulu ilə deyil, ürəyin kardioqrammasına bənzər inkişaf prinsipləri ilə yanaşırsınız. Belə olduğuna görədir ki, “Sosrealizm bizə nə verdi?” indiki, postmodernist mühakimələr burulğanında həqiqətin hansı tərəfdə olduğuna yol göstərir, yenilikçilik adı ilə “izm”lər pərdəsi arxasında gizlənməyin faydasız olduğunu xatırladır, həm də əsaslı şəkildə inandırır ki, “ən gözəl günlər bir daha yaşanmayacaq günlərdir”. Onun qədrini bilmək hər birimizin mənəvi borcudur. Bizim qədirşünaslığımızın isə olacağını zaman mütləq göstərəcək, çünki tarixin tələbi belədir.

Son olaraq böyük vətəndaş və yazıçı təəssübü ilə mətbuat və ədəbiyyat mühitimizdə açıq söhbət, diskussiyaya meydan açdığınız üçün dərin təşəkkürlərimi bildirir, çoxillik oxucularınız olan dostların adından Sizə can sağlığı arzulayıram.

Şamil VƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 22 yanvar.- S.18.