“İrşad”ın daha bir “nağılı”

Onların – Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Üzeyir Hacıbəylinin, Məmmədəmin Rəsulzadənin və daha neçə-neçə Vətən təəssübkeşinin, millət cəfakeşinin yazılarında tariximizin əsl siması var. Çünki onlar müxtəlif janrlarda, fərqli dəsti-xətdə, mövzudan, vaxtdan asılı olaraq ayrı-ayrı ovqatlarda olsa da, həmişə eyni ürəklə – Vətənə, millətə yanan ürəklə, eyni duyğularla, eyni məqsəd və məramla – həmvətənlərini irəlidə gedən millətlərin sırasında görmək amalı ilə əllərinə qələm alıblar.

Əsrin əvvəllərində işıq üzü görən mətbuat orqanlarında dərc olunan bu yazıların xeyli hissəsi transliterasiya olunaraq çap edilib. Bu yaxınlarda hörmətli müəllimimiz, professor Şirməmməd Hüseynov Üzeyir Hacıbəylinin nəşrdən kənarda qalan əsərlərini ərəb qrafikasından latın qrafikasına çevirib çap etdirərək geniş oxucu kütləsinin diqqətinə çatdırdı.

İndi təqdim etdiyim felyeton isə “İrşad” qəzetinin 1908-ci il 6 may tarixli 63-cü sayında dərc olunub. “Nəql” adlı bu felyeton “Nəql yazan” imzası ilə işıq üzü görüb. Müəllifin – Nəql yazanın kimliyi barədə Qulam Məmmədlinin “İmzalar” kitabında heç bir məlumata rast gəlmədim. Üslub, dəst-xətt, mövzuya yanaşma tərzi felyeton müəllifinin Üzeyir Hacıbəyli olduğunu deməyə əsas verir. Onu da qeyd edim ki, “Nəql”dən az sonra – 1908-ci il 17 iyununda “İrşad” qəzetinin 89-cu sayında Filankəs imzası ilə “Nağıl” adlı felyeton dərc olunub. Məlumdur ki, Filankəs Üzeyir Hacıbəylinin yazılarında ən çox istifadə etdiyi imzalardan biridir. “Nağıl”ı və “Nəql”i oxuyanda bir daha hər iki felyetonun eyni müəllifə məxsus olduğu qənaətinə gəlirsən.

Xalq nağıllarımıza xas bir dillə: “Biri var imiş, biri yox imiş”lə başlanan “Nağıl” felyetonunda xalqların milli oyanışı, haqlarını tələb etmələri və başqa siyasi hadisələrə yer verilib. “Nəql”də isə ana öz oğluna nağıl danışır: “Biri var imiş, biri yox imiş. Yer var imiş, Yerdə bağda bəg də var imiş, xan da var imiş, rəiyyət də var imiş, tox da var imiş, ac da var imiş, yaxşı da var imiş, yaman da var imiş”. Ancaq bu bir başqa nağıldır. Həm də daha kədərli nağıldır. “Nəql”də xalqımızın ağır faciəsi – erməni-müsəlman qırğını və ondan sonra soydaşlarımızın üzləşdiyi aclığın gətirdiyi bəlalar nağıl olunur. Qeyd edək ki, qəzet bütün fəaliyyəti boyunca bu məsələni diqqətdə saxlayıb. “İrşad”ın yazarları – Əhmədbəy Ağayev (sonralar Ağaoğlu – Z.F), Üzeyir Hacıbəyli, Abdulla Sur, Ömər Faiq Nemanzadə, Firudin bəy Köçərli, Məmmədəmin Rəsulzadə və başqaları erməni-müsəlman hadisələrinə jurnalist-vətəndaş mövqeyindən yanaşaraq problemin səbəblərini aramış, çıxış yolları tapmağa çalışmışlar. “Nəql” felyetonunda erməni-müsəlman qırğınlarından sonrakı aclıq, səfalət xalqımız üçün bir imtahan, sınaq kimi verilir və təəssüf ki, bu sınaqdan heç də hamı üzüağ çıxa bilmir...

“Nəql” felyetonunu təqdim etməzdən öncə onun transliterasiyasında mənə etdiyi köməyə görə, Bakı Dövlət Universitetinin mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, professor Şamil Vəliyevə təşəkkürümü bildirirəm.

Zöhrə Fərəcova

Və ta filan asar və tutilən şəkərşirin göftar o zaman ay ilən il, ilən bu zaman, müxtəsər dil ilən ravi böylə rəvayət edir ki, keçən zamanlarda bir arvat var imiş və o arvadın bir oğlu var imiş.

Arvat oğluna çox yaxşı baxırdı və onu o dərəcədə istiyordu ki, uşaq ağlayanda az qalırdı ki, bağrı çatlasın. Amma uşaq da nədən isə həmişə yatanda kürlük edib ağlayırdı.

Bir gün uşaq o qədər ağladı ki, arvat təngə gəlib dedi ki, bax, əgər yatmasan mən də o arvat kimi səni də, özümü də boğub öldürəcəgəm. Çünki uşaq adət eləmişdi ki, anası ona yatanda nəql desin. Ona görə sakit olub anasından təvəqqe elədi ki, o arvadın nəqlin ona desin. Anası diyor ki, qulaq as, deyim.

“Biri var imiş, biri yox imiş. Yer var imiş, Yerdə bağ da, bəg də var imiş, xan da var imiş, rəiyyət də var imiş, tox da var imiş, ac da var imiş, yaxşı da var imiş, yaman da var imiş.

Həman bu üç mahalın üçündə də iki tayifə olurmuş. Birinə erməni tayifəsi, birinə də müsəlman diyorlarmış. Bu iki tayifənin üstündə də bir hakim var imiş. Bir gün bu hakimin yadına Taras Bulba adında bir adam düşdü. Hansıki vəqtində öz oğlanlarını göndərmişdi oxumağa. Oğlanları öz evlərinə qayıdanda ataları Taras Bulba bunlara dedi ki, oğlanlarım, görürəm siz yaxşı oxumusunuz. Ancaq gücünüzü də bilmək istiyorum. Bir yumruqlaşın görüm hansınız güclüdür. Oğlanları da vuruşdular.

Ataları çox bəgəndi. Çünki dedigim hakim erməni ilə müsəlmanə ata yerində idi. Ona görə Taras Bulbanın ruhunu şad etməkdən ötrü bu da erməni ilə müsəlmanə dedi ki, siz də bir vuruşun görüm hansınız güclüdür. Erməni ilə müsəlman cahil və nadan olduqlarından bu vuruşmanın nəticəsini nəzərə almayıb və hakimin sözü yerə düşməsin deyibən başladılar vuruşmağa. Bunlar böylə güman elədilər ki, bir gün, iki gün vuruşarlar, hakim də bunlardan razı qalar, özləri də barışıb əzəlki kimi mehriban dolanarlar. Amma iş ayrı cür oldu. Çünki Taras Bulbanın uşaqları yumruq ilə vuruşdular.

Amma erməni ilə müsəlman bir az bu vuruşmanı ayrı bir dona salmaqdan ötrü atəşbazlıq elədilər. Ev yandırdılar, kənd yandırdılar və özləri də tüfəng, tapança və xəncər ilə vuruşdular. Taras Bulbanın oğlanlarının vuruşmaları heç iki saət çəkmədi. Amma bunların vuruşması təmam iki il çəkdi. İş bu surətdə olanda hakimin acığı dutub başladı gah erməni, gah müsəlmanı dögməgə. Bunlar dedilər, ağa, sən niyə bizi dögürsən. Dedi, böylə lazımdır, siz başa düşmüyorsunuz, siz biri-birinizi dögdünüz, mən baxdım, şimdi də mən dögüm siz baxın...

Ravi diyor ki, mən qıraqda durub bu nəqlə huş-guş ilə qulaq asırdım. Çünki ömrümdə heç böylə nəql eşitməmişdim. Baxıb gördüm ki, uşaq çoxdan yatıb. Ərz elədim ki, xanım, uşaq yatıb, zəhmət çəkməyin. Amma uşağın anası mənim dedigimi heç eşitməyib gördüm elə diyor. Uşağın anasının yüzünə baxıb gördüm ki, gözləri yumulub, rəngi bilmərrə qaçıb, guya bu naxoşdur, sayıqlıyor. Xəyal etdim ki, görək axırı nə olar... Axır, oğlum, bu iki tayfə iki ilin ərzində lazımınca əkin edə bilməyib bunların arasına aclıq düşmüş imiş. Aclıq düşən kimi bunlar ayılıb keçmişdə elədigləri işdən çox peşman olublar imiş. Çünki bu dalaşanların qeyri vilayətlərdə qovm-əqrabaları var imiş. Ona görə başladılar onlardan kömək istəməgə ki, bəlkə acından lap tələf olmayalar və qovm-əqrabaları da onların bu cür bəlaya düçar olmaqların nəzərə alıb başladılar un, paltar və pul cəm eləyib göndərməgə. Hərə öz qüvvəsinə görə. Erməni tayfasının qovmları bir az çox göndərdilər və müftə göndərdilər. Amma müsəlmanların qovmları dedilər ki, xeyr, əgər biz sizə müftə un versək, onda siz tənbəlligə örgənərsiniz. Ona görə yığılan pullara bir neçə adam vəkil olub qərar qoydular ki, unu satın versinlər cəmaətə. Ancaq bir az ucuz versinlər və bəlkə gələn il genə aclıq oldu, onda genə alıb göndərsinlər.

Bəli, un alındı, göndərildi. Və cəmaətə bir az ucuz satıldı və pulları geri qayıtdı və bir nəfər adama tapşırıldı ki, lazım olanda genə çıxartsın. Elə yer də oldu ki, bir az nanəciblik edib yazdılar ki, bizə satın un lazım degil. Əgər müftə versəniz, qəbul edərik və əgər pul ilə olsa, qəbul edə bilmərik. Çünki dutalım siz unun putun bizə bir abbasiyə verdiniz, mənim ki, abbasim yoxdur, nə ilə alım. O zaman bizim vilayətlərdə də pul var imiş və o pulları hər mahal öz böyügünə tapşırmış imiş. Çünki böyük həmişə mötəbər və həmişə cəmaətin keşikçisi olurmuş. Aclıq ki, düşür birdən cəmaətin yadına düşür ki, bizim böyüglərdə pulumuz var. Qeyr vilayətlərdən kömək gəlincə o pullar ilə aclara kömək edərik. O səbəbə cəmaət böyüglərdən təvəqqe elədilər ki, o pulları versinlər və özləri rəiyyətdən tavanalı olduqlarına görə bir şahı də üstünə qoysunlar.

Burda iş bir az dəgişiliyor. Pul tapşırılan və qeyri bəglər diyorlar ki, cəmaət, biz də sizin kimi ac və çıplağıq. Bizdə pul yoxdur ki, verək. Ancaq siz yığın verin bizə, biz də necə ki, keçmişdə sizin qeydinizə qalmışıq və zəhmətinizi çəkmişik, genə də çəkərik. Cəmaət heyran qalıb dedilər, eybi yoxdur, özünüzdən verməyin, elə olan surətdə sizə təbşir olanı verin un alaq, vəqt də itməsin. Sonra biz genə öküzümüzü, paltarımızı satıb pul cəm edərik. Bir böyük diyor ki, and olsun atamın goruna, doğrudur, o vədə siz pul yığıb bana tapşırmışdınız. Heç bilmiyorum neçə idi. Çünki adətim degil, tapşırılan pulu saymaram. Ancaq o pulları özüm ilə götürüb gəlmişdim ki, bəlkə lazım oldu. Ancaq özünüz bilirsiniz ki, o gecə qaranlıq olduğuna görə atım hürküb məni götürüb qaçdı. Çərləmiş bir az havalı idi. Onda bilmiyorum cibimdən harada düşüb itib. Şimdi sizi görəndə xəcalət çəkirəm. İnanmıyorsunuz ya yazımı cibimdən and içim. Cəmaət də dedi ki, böyük yalan deməz, təqsir atdadır, əgər o hürküb qaçmasaydı, pul da itməzdi. Sonra cəmaət yüzün dutur digər kəsə. O binəva da xəcalətindən bilmiyormuş ki, nə etsin. Cəmaət ağzın açmamış diyor ki, and olsun ki, heç özüm də bilmiyorum ki, o pul necə oldu, hələ siz tapşırandan əlavə özüm də bir az üstünə qoymuşdum. Doğrudur, o puldan bir az yanan evə xərc eləyib tikdirdim. Çünki bilirdim ki, siz razı olmazsınız ki, mən evsiz qalam. Yerdə qalanı da ev rütubət olduğundan, çöl yeridir, özünüz bilirsiniz, təmam çürüyüb lap tərk olub, kül kimidir. Heç yerdə götürməzlər. Ancaq siz yaxşı fikir eləmisiniz, tazədən yığmaq yaxşıdır. Mən də genə sizə qulluq eləməgdən geri durmuram. Cəmaət işi böylə görəndə bildilər ki, Zəngəzurda yığılan pullar da çürüyüb. Çünki ora da çöl yeridir, rütubət ola bilər. Yüzlərin dutdular Qəbələ şəhərinə ki, oraya cəm olan pulları göndərsinlər, yainki un alıb göndərsinlər, amma səd heyf ki, oradan heç bir cəvab çıxmadı.

Amma onu da bilirdilər ki, oradakı pul çürüməyib. Necə ola bilər ki, ali imarətlərdə saxlanan pul çürüsün. Bu əhvalatların hamısını bir arvat eşidirmiş. Ümidini hər yerdən kəsib başlıyor yolçuluq eləməgə. Qonşuların bəzisinə baxıb görür ki, dönüb erməni olublar ki, bu tayifə bizim tayifədən yaxşıdır. Çünki məqami-zərurətdə biri-birinə bimənzur kömək edirlər. Ancaq bu arvat dönməgi bəgənməyib əvvəl ərinə yazır ki, acından uşaqlar qırılırlar, pul göndər. Əri yazır ki, elə mən də uşaqlar kimi acam, paltarları sat, uşaqları dolandır. Sonra düşür yolçuluq eləməgə. Ancaq çörək əvəzinə hətta öz qardaşından nalayiq sözlər eşidir. Məsəl var ki, acın nəyi var ki, yalavaca nə verə. Ona görə hər bir yerdən qət-ümid olub əvvəl uşaqlarını, sonra da özünü çaya atıb, boğub öldürür. İndi əgər sən də, oğlum, çox ağlasan, mən də səni də, özümü də boğub öldürəcəgəm”. Ravi diyor ki, mən genə bərkdən dedim ki, xanım, uşaq çoxdan yatıb. Amma bu halda uşaq genə bərkdən başladı ağlamağa. Uşağın anası gözlərin açmayıb dedi:

Giryan buldu rüsvalıq əliylə can damən həm

Bana rüsvalıqda dostlar tən etdi düşmən həm

Bulunmazmı ki, bir dərd arayırsan dərdimə sən həm

Nəql yazan

6 may, 1908, № 63

525-ci qəzet.- 2011.- 22 yanvar.- S.14.