Qarağacın kolgəsində Kainatı çözmək

Uzun illərdir Azərbaycan ədəbiyatındakı gəlişmələri və ədəbi prosesi bir qədər kənardan izləyirəm. Son 4-5 il ərzində isə həm bəzi yazıçı və şairlərin əsərlərini Anadolu türkcəsinə uygunlaşdırdım, həm də ədəbi proseslə bağlı bəzi müzakirələrə qatıldım, intervülərim yayımlandı.

Həm o intervülərdə, həm də dostlarla görüşdüyüm zaman ən çox soruşulan şey, nədən bu əsərləri seçdiyim və yayımladığımla bağlıydı. Özəlliklə Kamal Abdullanın romanları haqqında çox şey soruşuldu. Əslində mən yalnız “Sehrbazlar Dərəsi” romanı üzərində işləmişdim. (“Yarımçıq Əlyazma”nı isə daha öncə Türkiyənin önəmli folklorçularından professor Ali Duymaz çevirmişdi). Məncə bu maraq daha çox “Yarımçıq Əlyazma” romanıyla başlayan polemika ortamından doğmuşdu və sadəcə bu romanı deyil, Kamal Abdullanın başqa əsərlərini də mübahisə obyektinə çevirmişdi. Mübahisə edilən məqamlar yalnız əsərlərin bədii sturukturuyla bağlı olmayıb, çox zaman ədəbiyyatdan kənar kriteryaları əsas almaqdaydı. Burada bu məsələlərə ətraflı toxunmaq niyətində dəyiləm. Bu bir qədər başqa mövzudur. Yalnız onu demək istəyrəm, Kamal Abdullanın romanları yenidir, illərdir Azərbaycan oxucusuna roman adına yedirilən əsərlərdən fərqli olaraq gerçəkdən romandır. Buna görə də roman olaraq dəyərləndirmək, incələmək və təhlil etmək gərəkdir.

Öncə bir məsələni qeyd etməliyəm ki, bu romanların hər biri haqqında bir çox yazılar yazılmış və əlbəttə, yenə yazılacaqdır. Mənim diqqətimi çəkən ən önəmli cəhət isə K. Abdullanın qələmindən çıxan romanların bir bütöv oluşdurması və bütövlüyü təmin edən strukturlardır.

“Yarımçıq Əlyazma””dan sonra “Sehrbazlar Dərəsi” gəldi. Burada durum bir az daha asandı. Çünkü romanın adı oxucuyu bəlli ölçüdə yönləndirməktəydi; bu adın altında hər cür “gəribə”, “əcaib” və “sirli” dünyalar ola bilərdi, mümkündü. Yəni “Yarımçıq Əlyazma” romanının oxucularını gözləyən əngəllər və anlam ziddiyyətləri, bu romanda ən başdan “elan” edilmiş” və beləliklə “legitimlik” qazanmışdı. Dolayısıyla mətndaxili struktur hər nə qədər qarmaşıq və dərinlikli olsa da, mətn xaricindəki kültür sferasıyla hər hansı bir ziddiyyət yoxdu. Bu durum əsərin qavranılmasını asanlaşdırmaqla bərabər, “Yarımçıq Əlyazma”nın bənzər strukturunu yenidən aktuallaşdırdı və beləliklə “Kamal Abdulla mətni” (və dünyası) qabarıq biçimdə ortaya çıxmağa başladı.

“Sehrbazlar Dərəsi”nin məntiqinə görə, gündəlik yaşayış ilə əzəli və əbədi ruhsal yaşayış arasında ani müdaxilələr yaşana bilir. Romanda ruhlar dünyasına müdaxilə təşəbbüsü və bunun gerçəkləşmə seçənəklərindən biri anladılır. Müxtəlif zaman şəridləri içində yaşanmış və yaşanacaq olan olaylar ilə bu şəridlər arasındakı adiləşmiş keçidlər mətnin bir az sirli, bir az qorxunc künc-bucaqlarında gözlənilmədən dəyişən modellər əmələ gətirir. Roman bir bütün olaraq ta başlanğıcdan sona qədər dünyanın ZAMAN boyutunu düzənləməyə çalışır.

Bu romanlardan “Sehrbazlar Dərəsi””nin mənim üçün başqa bir anlamı da var; vaxtilə “Avrupa Yakası”” nəşriyatının sifarişiylə onu Anadolu Türkcəsinə uygunlaşdırdım. Dolayısıyla mətnlə daha yaxından tanış ola bildim. Məncə “Sehrbazlar Dərəsi”” bütünlükdə bir ovsun/büyü mətni olaraq qəbul edilə bilər. Hadisələr dərədə (yer altında), karvan yollarında, şəhərdə cərəyan etsə də, yer və yeraltı dünya semantikası romanın anlam qatlarına hakim olmak bir yana, az-çox önəmli bir təsir belə göstərə bilməmişdir. Əksinə başlıca semantik xətlər yerdən yuxarıda – təpə və ya dağ başında, uçurumun üstündə formalaşır. Hətta Cəllad Məmmədqulu ilə Pərnisənin eşqinin simvolu belə adi məkan deyil, həyətdən ikinci mərtəbənin pəncərəsinə çıxılan nərdivandır. O nərdivan Pərnisənin “ağlının başından çıxdığını”, eşqin havasıyla “yuxarıya” doğru uçduğunu” maddiləşdirən ilginc bir keçid vasitəsidir. Pərnisə aşiq olduğu adamı görə bilmək üçün daim yuxarı baxmağa məcbur olduğu kimi, Məmmədqulunun otağına da qapıdan deyil pəncərədən girir. Bu eşqin sonu da dağda bir uçurumun başında yaşanır. Məmmədqulu burada Pərnisəni uçurumdan atsa da Pərnisənin cəsədi gözlənilənin əksinə aşağıya düşüb bütün fani insanlar kimi torpağa qarışmır: “Gozəl Pərnisə göz-görə yox olmuşdu. Bir an əvvəl bəlkə də əllərinin ustundə idi, amma indi əlləri boş idi, iki yalın qılınc kimi acılıb tuşlanıb göy uzunə, ulduzları hədələmirmi, hədələyir. Yox olmuşdu, ucub gətmişdi gozəl Pərnisə, səsini də, cınqırını da cıxarmamışdı, nə dil tökub yalvarmışdı, nə qarğamışdı, nə də umu-kusu eləmişdi. Eləcənə yox olmuşdu. Bəs o zaman hara yox olmuşdu bu Allahın zavallı bəndəsi?! Niyə, nə ucun Məmmədqulunun bomboş əlləri goyə acıla qalıb, nə zaman uzatdı ulduzlara əllərini?!”

Sehrbazlar Dərəsi də karvan yolunun kənarındaki Görükməz Təpənin ətəyindən başlamasına baxmayaraq, sanki bir “dərə” deyil; torpaqdan qopmuş, ətrafdakı maddi dünyadan ayrılmış, bir növ göydən asılıymış kimi bir təsir buraxır. Əslində “görükməz təpə” anlayışı, bu təpənin başına çıxan adamlar göründüyü halda onların gəldiyi yolun görünməməsi, Sehrbazlar Dərəsinin ətrafdakı maddi dünyadan ayrılmasını və bir “paralel dünya” olaraq yaşamasını təmin etməkdədir. (Bu “paralel dünya” anlayışı “Unutmağa Kimsə Yox” romanında daha önəmli yer tutur və əsərin semantik çərçivəsini müəyyənləşdirir).

Romanda istər məcazi, istərsə də hərfi mənada yerdən (maddi dünyadan) qopmuş bir dünya yaradılıb və bu dünyada bütün olaylar, personajlar, məkanlar (və zaman) durmadan dəyişən, çevrilən, eyni zamanda bir neçə üz/kimlik nümayiş etdirən (həm “olan” həm “olmayan”, həm gerçək həm xəyali) bir özəllik ortaya qoyur.

Buna paralel olaraq dil (sadəcə ifadə tərzı deyil, ümumi dil quruluşu) də alışdıqlaırımızın dışında bir məcazilik, polisemantizm və minimalizm (yarımçıq ifadələr, eyhamlar, sətıraltı mənalar və b.) sərgiləməkdədir. Cümlələrin başlangıcı əslındə başlangıç deyil, daha öncə anladılmış olan bir hadisənin davamı və ya hadisədəki bir ayrıntının izahı kimi şəkilləndirilir... Və uzandıqça uzanır. Bu uzun cümlələrin sonuna doğru semantik budaqlanma prosesi intensivləşir. Bu budaqlanma (alternativ yozumların çoxalması) cümlənin və sintaktik bütövün əslındə bitməməsini, semantik sahənin sadəcə “öncəkiləri” deyil, sonrakıları da “yozuma açık” hala gətirərək, sehr (yazara görə “sirr”) semantikasının yoğunlaşmasını təmin edir.

Romanda bir çox bilinməyən (məchul, sirr) bir araya gətirilib; hər bir sirr (bilinməyən, məchul element) başqa bir sirr (bilinməyən, məchul element) ilə açıqlanacaqmış kimi qurgulanıb. Bir-birini izləyən bu sirli elementlərin hər biri həm qismən (yalnız qismən) öncəki elementi açıklayır, həm də bir sonrakı sirr için zəmin hazırlayır.

Ağ Dərviş ilə müridlərinin hekayəsi... Məmmədqulu ilə Pərnisənin sevgisi... Bunların ikisi də Karvanbaşı-Sehrbaz-Ruh-Padşah bağlarını və bu üç adam arasında yaşanan (“yaşanmalı olan”) hadisənin gizli mənalarını açıqlığa qovuşdurmaq üçün anladılsa da, əslində yeni sirlərə qapı açaraq kaniat sirrinin başqa yönlərinə işarət edir.

Özəlliklə “Sehrbazlar Dərəsi” və “Unutmağa Kimsə Yox”” romanlarında bir olayı açıqlamaya çalışarkən hər hansı bir izah, bir yozum verilmir, bunun yerinə başqa bir olay və ya rəvayət anladılır. Yəni bir olay başqa bir olayı açıqlamaq funksiyasını yerinə yetirir. Bunların müstəqil dəyəri olsa da, yalnız bir arada, bir-biriylə əlaqə şəraitində (bir sistem olaraq) müəyyən bir anlam ifadə edirlər və nəticədə yəni bir mətn ortaya çıxır. Və bu mətn mifdir... Yəni Romandır.

lll

Mifologiyalarda bu özəlliyi ortaya çıxaran və ya mifologiyaları bu model əsasında yozmağa çalışan K.L.Stross bunu “brikolaj”” adlandırır. Latın Amerikası mifologiyalarını araşdırarkən gəldiği nəticəyə görə bir mif başqasının, o da bir başqasının və s. açıqlamasıdır və bunlar birlikdə mifologiyanı yaradır.

Bu brikolaj texnikası romanın sərhədləriylə məhdudlaşmır, üç roman arasında da bənzər bir bağ var. Bu romanlardan hər biri özündən öncəkini anlamaq və açıqlamaq üçün yeni açarlar verir.

Bunu bəlkə bir daha aydın şəkildə görə bilmək üçün “Unutmağa Kimsə Yox” romanına bir az daha yaxından baxmaq lazımdır.

Paralel dünyalar və fərqli olayların fərqli zaman dilimlərində (hətta eyni zaman içində) bir arada gerçəkləşə bilmək imkanları bu romanda bir qayda halına gəlib.

J. Delezin maraqlı bir bənzətməsinə görə “ədəbiyyat xarici dildə danışır”. Hər yazıçı öz ana dilinin içində (daha doğrusu onun sərhədlərində) yeni bir dil yaradır və onu yazıçı edən yaratdığı bu dildir. Kamal Abdullanın romanları, o cümlədən, “Sehrbazlar dərəsi” anlamla anlaşılmazlığın təhlükəli sərhədlərində cəsur bir səyahət və yəni dil yaradıcılığının günümüzdə nadirən görünən uğurlu örnəyidir.

lll

Yazının başlığı mətn içində heç açıqlanmadı. Buna ehtiyac hiss etmədim, anlaşılacağını düşündüm. Çünkü Kamal Abdullanın mətnləri aralıqsız olaraq mətin toxumasını çözüb yenidən toxumaq/hörmək cəhdi olaraq da dəyərləndirilə bilər. Məsələn, son romanda da F. Q. aldandığını anlayır, yəni Möhtəşəm Ahəngin bir sirrini öz şəxsi həyatı miqyasında çözə bilir. Bütün bu çalışmaları Qarağacın kölgəsində gərçəkləşdirir. Yəni başdan sona qədər bir yazının çözüm işiylə bağlı olan və hətta öz-özünü çözməyə çalışan bir roman və romanla çözülməyə çalışılan dünya düzəni – Möhtəşəm Ahəng... Hər şey – duyumlar da, çözümlər də – Qarağacın ətrafında yaşanır, orada başlayır və orada bitir.

Arif Acaloğlu

(Türkiyə)

525-ci qəzet.- 2011.- 29 yanvar.- S.25