YELENA

“Yaddaş ləpirləri” silsiləsindən

Ötən bazar yuxudan piano səsinə ayıldım. Qızımın imtahan sonrası başladığı yeni əsəri elə ilk notlarındanca tanımışdım. Əvvəl-əvvəl bu çalğını haçan eşitdiyimi xatırlaya bilməsəm də, məhrəm bir musiqi olmasına şübhə yox idi. Uzun illərdən sonra çox əziz adamla qəfil rastlaşmışam kimi sevincək olmuşdum.

Çalğını kəsməsin deyə o biri otağa girmədən, elə qapının azca aralı yerindəncə qulaq kəsilmişdim. O səhər qızım çox doğma bir xatirəmə işıq saldı.

lll

1995-ci ilin qarlı-şaxtalı dekabr gecəsi Ukraynanın tanınmış hüquq müdafiəçisi Nataliya Belitser məni aeroportdaca qarşılayıb yolboyu səfər proqramıyla tanış eləyəndə heç ağlına da gətirməzdi ki, Kiyevi xatirələrimin ən şirin, yaddaşımın ən diri qatında saxlayacaq hadisə onun sadaladığı tədbirlər siyahısında olanlar yox, gündəlikdə qeyd eləmədiyi görüş olacaq.

Kiyevin mərkəzindəki qədim binalardan birində kirayələnmiş evə çatanda yuxusuzluqdan kirpiklərim söyüd budağı kimi sallanırdı. Dərhal yataram deyə birbaşa yatağa girsəm də, yan otaqdan gələn iki qadın səsi söz-söz süzülüb qulaqlarıma axdıqca yuxunun qaranlıq aləmi işıqlanır, əvvəl beynimin qırışlarını, sonra da gözümün qapaqlarını qaldırırdı.

Otağın tək həyat nişanəsi qapının döşəməyə toxunmayan küncündən süzülən qonşu otağın işığı, bir də elə həmin otaqdan gələn nəvazişli qadın səsi idi. Xəfif işıq, titrək səs günəşə könül verən gecənin səhər pıçıltısına bənzəyirdi.

Yerimi dəyişdiyim ilk gecəni həmişə pis yatıram, yenə yuxum qaçmışdı. Qapının o üzündəki maraq dolu həyat da bir tərəfdən gecə yuxusunun bağrına xəncər kimi sancılmışdı.

lll

Yuxumun söhbətlərinə görə qaçmadığına inandıra bilmədim onları. Qadınların biri “gecdir” deyib getdi. Qonşusunu ötürüb qayıdan ev yiyəsi “Raz nam ne spitsa, prodoljim” dedi, cavab gözləmədən nənəmin cehiz kamodunu xatırladan yüz ilin şkafından balaca qədəh, boşqab, qaşıq çıxardı. Stolun üstündəki şokolad qutusunun ağzını açdı. Qəhvə dəmləmək, şabalıd qovurmaq üçün mətbəxə keçdi.

Nikolay dövrü intelligentlərinin evini xatırladan böyük otaq mənzilin ortasında yerləşirdi. Burdan üç qapı açılırdı: biri mən yatana, ikincisi dəhlizə və onun sonundakı mətbəxə, üçüncüsü də böyük ehtimalla ev sahibəsinin yataq otağına.

Sonuncu iki qapı arasında təmtərağı çoxdan getmiş qara rəngli royal dururdu. Küncdəki iri kəfgirli saat qürurunu saxlamağa çalışan mühacir çar generalları kimi dik dursa da, köhnəlmişdi, solan, qopan yeri çox idi. Otağın o biri küncündəki kreslonun arxasında abajurunun bir lenti qopmuş uzun gecə lampası otağın alaqaranlığına xüsusi fon verirdi.

Diqqəti ən çox çəkən isə dörd divar boyu saymaqla bitməyən, cürbəcür çərçivələrdəki köhnə fotolardı. Otağın ortasında qozdan hazırlanmış zindan tək ağır stolun elə yerində oturmuşdum ki, səmtim saat dirənən divara sarıydı, elə bu divardakı şəkilləri görürdüm. Tək bir divarda əlliyədək şəkil saya bildim, sonra sayı qarışdırdım – qovrulmuş şabalıdın qoxusu özündən əvvəl gəldi, arxasınca qəhvə ətri, sonra da konyakın tünd iyi qovuşdu bir-birinə.

Sahibəmin stolu ürəyi kimi açılmışdı, nəyi vardısa düzmüşdü. Bu, yeni tanışı qarşısında əldən-ayaqdan gedən dul qadının özünü təqdimi deyildi, “nə üçün yaşadım” sualı haqda düşünmək belə istəməyən, həyatda heç bir umacağı qalmayan, əksinə, həyatın fövqünə çıxmış, ancaq gənclik ehtiras və təkəbbürünü, köhnə zamanların aristokrat ədalarını hələ də saxlamış 70 yaşlı qadının qonaqpərvərliyi idi.

Yelena İbraqimova. Arıq bədən, dik qamət, uzun boğaz, ucu azacıq sivri burun, yandan ayrılmış, çiyinlərə tökülən saç – hamısı sanki bir-birinə simmetrik oxla nizamlanmışdı. Onun sakit, ehmallı tərpənişi, yaşına uyğun olmayan kəpənək uçuşu yüngül yerişi, dodağı hələ öpüş görməyən qızlar kimi yarı utancaq, yarı da şıltaq təbəssümü otağın beyin qırışlarını açan qəhvə qoxusu, göz qaraldan zəif lampa işığı ilə harmoniyada idi. Səsi səhər ibadətindən qayıdan rahibə səsinə oxşayırdı – mərhəmət yanğılı tembrdə xəfif xırıltı da vardı.

Balaca nəlbəkiyə çiyələk mürəbbəsi çəkib qarşıma qoyanda əlinin qırışı altda dikələn damarların göy-qırmızı rəngi dolmuş bulud kimi tünd idi. Uzun barmaqlarının sümük tək möhkəmliyi onlara toxunmadan da duyulurdu. Bunu duymağa təmas lazım deyil ki, elə heyran bir baxış da yetərdi. Barmağındakı iri firuzə qaşlı gümüş üzük isə incə yar belinə dolanmış kəməri xatırladırdı.

“Nənəmdən qalmadı”. Pərtliyə bənzər bir duyğu elə sürətlə gəlib keçdi ki, düz-əməlli kəsdirə bilmədim. Barmaqlarına baxdığımı görübmüş. Görməyinə görmüşdü, necə baxdığımı da duymuşdumu?

Durub fincanlara yenə qəhvə süzmək üçün mətbəxə keçəndə anladım ki, məni heyran edən tək bu insan, onun bu əlləri, bu barmaqlar deyil, həm də cürbəcür çərçivədən boylanan kişi, qadın, uşaq, qoca, at belində, çəmənlikdə, fotostudiyada, ayaqüstü, oturulu, uzanılı, ciddi, şən, tək, birgə, ağ-qara, sarımtıl şəkillər arasındakı bir cüt gözdü. Ürkək baxışlı mələksima bir qız...

Bəlkə də əlli il əvvəl çəkilmiş bu şəkil Hollivudun ilk dövrlərindəki qadın aktrisalarının retro fotolarına bənzəyirdi. İnqrid Berqmanın “Kasablanka” filmindəki canalan çöhrəsini xatırlayırsanmı? Bax elə o idi. Bu, məsum bir qızın sevdiyi oğlandan sevgi etirafı eşitdiyi günün ilk yuxusuz gecə yaşantılarının çöhrəsində çiçəkləyən sevincinin əksi idi. İlahi, bu gözəlliyi yaratmaqda qəsdin nəymiş?

lll

Həmin gecə söhbətimiz xeyli çəkdi. Saatın əqrəbi zamanı sürüyüb səhər 4-də çatdıranda məni söhbətə tutduğundan narahat oldu, səhər tez duracağımı yəqin eləyib yatmamı istədi. Mənimsə səhəri gün günortayacan heç bir işim yox idi. Yuxuya da elə xəyal labirintində azaraq getdim.

...Səhər royal səsinə oyandım. Kimsə bir musiqinin eyni yerindən başlayır, çalır, çalır, çaşır, dayanır, təkrar həmin yerdən davam edirdi. Tez-tez kəsilsə də, pauzalar arası çalğı füsunkar bir əsərdən xəbər verirdi. Sonra səs tamam kəsildi. Amma hüzur çox sürmədi, bu dəfə sükutu royalın səsi bir başqa cür pozdu.

Qəfil səsə bir sıçrayışla qalxdım. Qapını azca araladım. Çalan o idi. Görünür, uzun barmaqları royal dillərinin dilini yaxşı bilirdi, onu sevgili əli kimi tumarlayıb ram eləmişdi. Bu təmasdan doğan qığılcım insan qəlbinin ən qaranlıq guşəsini belə işıqlandırmaq gücündəydi, inan. Qəfil aydınlıq bir qəlbin başqa bir könülə uzanan tellərini diksindirir, utancaq hissdən bu saat qopacaqmış kimi əsdirirdi. Köhnə, nimdaş, illərin kədərini canına çəkibmiş kimi rəngi qaralmış, lakin bir andaca gənclik həvəsi ilə alovlanan, yeni tapdığı eşqə təkrar doğuş ümidi ilə can atan bir qocaya bənzəyən bu royal o səsi necə çıxarırdı, o ehtizaza necə gəlirdi? Royalı kimi özü də qürurlu görünən 70 yaşlı qadındanmı? Sanki o, royalı çalmırdı, onunla qol-boyun idi, sevişirdilər.

Ona yandan baxırdım. Bədəni at belindəymiş kimi işvəkar titrəyişdəydi. Saçları dağılmışdı, ta axşamkı tək tumarlı deyildi. Sifəti uzanmışdı, boynu sanki boğaz qırışlarını gizlətmək üçün çiyinlərinə batmışdı. Otağın divarlarında saysız-hesabsız çərçivələrdən boylanan fotolardakılar böyük bir konsert salonunun tamaşaçılarıydı elə bil. İlahi musiqiyə donub qalmışdılar. “İnqrid Berqman” da donmuşdu, aralı qapı dalından gah ona, gah da konsert çıxarana baxan oğlan da heykəlləşmişdi. Donmayan tək o idi.

“Qadın bədəni skripka kimidi, onu səsləndirmək üçün gərək əla çalğıçı olasan!” Cerom Selincer, sənin bu sözlərin çox dəqiqdir, amma bu dəfə royal özü qadın bədənini dilləndirirdi!..

Musiqini bitirib üzünü yanındakı qızcığaza tutdu. Yazıq qız onun açdığı dəstgaha heyran qalmışdı. Qapını açıb sehrli otağa girdim. Çevrilib, “Bağışlayın, sizi oyatdıq, hər gün 12-də şagirdlərim gəlir” dedi. Saata baxdım, birə qalırdı.

lll

...Növbəti gecə əvvəlkinin davamıydı elə bil. Onunla birlikdə olmaqdan, danışdırıb tamaşasına durmaqdan dərkolunmaz zövq alırdım. Ovqatıma otağın üçüncü sakini – divardakı “İnqrid Berqman” da xüsusi rəng qatırdı. Baxışlarımın divardakı şəkillərdən birinə tez-tez zilləndiyindən duyuq düşmüşdü. Deyəsən, elə hansı şəklə baxdığımı da hiss eləmişdi. Bəlkə də ona görə məni şəkillərlə tanış edəndə “İnqrid Berqman”ımın üstünə gəlmədi: “Bu, atamdı, həkim idi. Bu, nənəmin cavanlığıdı – bu üzüyü mənə bağışlayan nənəmin. Bu, mənəm – üç yaşındayam. Burdakılar babamın külfətidi, görürsünüz nə çoxdular? Ta belə ailə şəkilləri çəkdirən yoxdu heç.

Bu isə Paracanovdu. Vurulmuşdu mənə. Tanıyırsınızmı onu? Sizin yerlinizdi. Qafqaz təkcə qəddar bolşeviklər yetişdirməyib, dünyaya belə sənətkarlar da bəxş edib. Qafqazlıları sevirəm. Sizdə azadlıq ruhu güclüdür. Çox şeyi itirsəniz də, ruhunuzu qoruya bilmisiniz. Paracanovla burda, bu otaqda çox uzun-uzun söhbətlər edərdik. 60-cı illərdə başı çox çəkdi onun. 139 intellektual Brejnevə siyasi məhkəmə proseslərinin dayandırılması tələbi ilə etiraz məktubu yollamışdı. Onun imzası birinciydi. Elə buna görə çox çək-çevir elədilər, tutdular da. Maraqlı adamıydı. Dahiydi. Onun filmlərinə baxmısınızmı?” “Aşıq Qərib”i görmüşəm” dedim.

Konyak qədəhini qaldırdıq, “Kiyev veçernıy” qutusundan adama bir şokolad götürdük, başı ilə işarə elədi, sağlıqsız-zadsız içdik.

Sergey Paracanovun şərəfinə içdiyinə şübhə yox idi. Mənisə anlamadığım hisslər bürümüşdü. Nə edəcəyimi, nə deyəcəyimi bilmirdim. Özümü saxlamayıb “O, ermənidi” dedim, “Ermənilər bizim düşmənimizdi”. Uzun, sicilləmə dastan açdım. Az qala bütöv bir tarix danışdım. Dağıdılan şəhərimdən, evimdən danışdım. Çəkdiyimiz zillətdən danışdım. Göz qırpmadan, nəfəs dərmədən qulaq asdı, hövsələ ilə dinləməyinin səbəbi söhbətin maraqdan çox, onun tərbiyəsindən gəldiyini mən susanda bildim. “Paracanov belə eləməzdi” deyib yatmaq vaxtına işarə kimi ayağa qalxdı.

lll

...Növbəti axşam evə əlidolu gəldim; xeyli şirniyyat, quru meyvə almışdım. Konyak da vardı, elə axşam içdiyimizdən – “Krım” konyakı. Yenə onun xəfif təbəssümü, isti baxışları, məhrəm qayğısı, nəvaziş dolu aurası... yenə “İnqrid Berqman”ın cazibəli çöhrəsi...

Həmin axşam Yesenindən şeirlər dedi, özü də melanxolik bir səslə. Royalda çaldı. Cuşa gəlmişdi. Ömrümdə heç vaxt canlı virtuoz ifaya bu qədər yaxın olmadım, nə həmin gecəyədək, nə də sonra. Bu, adi yaxınlıq yox, Vuvaldinin, Bethovenin, Şopenin, tanımadıqlarımın musiqi dənizində qərq olmaq idi.

Onu dinləyir, divardakı şəkilləri bir-bir gözdən keçirirdim. Burda zaman çoxdan durub, onunla bitibdi – şəkillərin hamısı onadək çəkilənlər idi. İki dəfə ailə qurubmuş, amma uşağı yox idi. Üç gecədə elədiyi söhbətlərində sanki bütün həyat yolunu öyrənmişdim: yəhudi “ov”undan qurtulmaq üçün soyadlarını Abramovdan İbraqimova dəyişən ailəsindən tutmuş dostlarını atmadığından dissidentlər sayaq ömür yaşamağa məcbur olmasınadək danışmışdı. Qalanını da musiqi ilə deyirdi, 70 illik bir ömrü not-not çalırdı.

Konyakın beyində yaratdığı tozanağı onun royalından qopan səs alıb harasa, uzağa – keçmişəmi, gələcəyəmi aparırdı. Gələcək – elə görmək istəyimiz keçmiş deyilmi?!

lll

...Razılaşmışdıq ki, bazar günü Kiyevi onun gözü ilə görməyə, yəni gəzməyə birlikdə gedəcəyik. Bu, sonuncu günümüydü deyə başqa heç kimlə görüşməyəcəkdim, gecə reysinədək birlikdə olacaqdıq. Həmin səhər onun hazırlaşmasını bir xeyli gözləyəsi oldum. Nəhayət, otağının qapısı açılanda... Qırxıncı illərin üslubunda tikilmiş tünd qəhvəyi rəngli uzun xəz paltosunun yaxalığında iri parlaq sancaq zəif işıqda belə bərq vururdu. Başındakı zərif yun şal sanki sifətinin bütün cazibəsini sərgiyə çıxarmaq üçün bağlanmışdı.

Küçənin lal sükutu yağan qarın eniş səsini dinləmək üçünmüş sanki. Belə qadın kimin qoluna girsəydi, qulağının dibindəcə çiyninə qonan qar dənələrinin səsini eşidərdi.

Qədim binanın yanından keçirik. Nəfəsliyə oxşayan balaca zirzəmi pəncərələrini göstərib “Burdan həmişə qışqırtı, tükürpədən işgəncə səsi gələrdi. Sovetlərin NKVD-si də, sonra faşistlərin “Gestapo”su da burda yerləşib. İndi də KQB-nin hansısa bölməsinindi” dedi. Piyada gəzdiyimiz küçələrdəki tarixi binalardan, haçansa olmuş hadisələrdən, xatirələrindən danışırdı.

Yolun sürüşkən yerlərində yıxılmağa qoymayacağıma əminliklə qolumdan daha bərk yapışırdı. Onun bu güvənliyi mənə ləzzət verirdi. Üz-üzə gəldiyimizdə adamların bizə maraqla baxması isə ürəyimə sarı yağ kimi yayılırdı. Onun təsvirəgəlməz aurası, yasəmən qoxuyan ətri, lətafəti məni oynaşan qar dənəsinə çevirmişdi, mən də onlara qoşulub uçurdum.

“Bura “Andreyev enişi”di. Bulqakovun ev muzeyi burdadı, 13 nömrəli evdə. Sizi ora

aparmaq istəyirdim, amma görürəm, küçəni təmizləməyiblər, çox sürüşkəndi. Yıxılaram. Qayıdaq. Haçan yolunuz düşsə, gələrsınız. “Master və Marqarita”nı oxumusunuzmu?” “Mən “Qaçış”ı sevirəm” dedim. Başını qəribə tərzdə çevirib gözümün içinə baxdı.

Evə qayıdanda qaş qaralırdı. Bir azdan dostum arxamca gələcəkdi. Son dəfə oturub çay içdik. Yüz ilin tanışı kimi baxırdım ona. Bir də nə vaxt görüşəcəyik? Görüşəcəyikmi?

Çıxanda dayanıb divardakı şəklə bir də diqqətlə baxdım, “İnqrid Berqman”la “sağollaşırdım”. Görüb yaxınlaşdı. “Neçə gündür baxırsınız, amma soruşmadınız kimdi?”. “Kimdi?”. “Mənəm, 18 yaşında. Konservatoriyaya girdiyim gün çəkdirmişəm”. Heyrətimi saxlaya bilmədim. “Deyəsən, vurulmusunuz hə? Elədir! Vurulmusunuz! Bilmirəm bu qafqazlılar nə tapıb məndə!” İncə, xoş təbəssüm ətrafa nur saçırdı. Ayrıldıq.

Allah köməyin olsun! – eynən anam kimi baxırdı.

Son sözündə ilk dəfə mənə “siz” demədi. Ayrılıb gedəndə yolboyu elə bilirdim, nəyisə unudub orda qoymuşam, ciblərimi dönə-dönə yoxladım, açıb çamadanıma bir də baxdım, hər şey yerində idi.

Aeroportda vidalaşanda məni qəribə-qəribə süzən dostumdan öyrəndim ki, Yelena kirayə pulunu götürməyib. Bir azdan təyyarənin illüminatorundan baxan bir cüt göz gecənin sonsuzluğunda ulduz kimi işıldayacaqdı.

lll

Qızım çalğısını bitirəndə yaxınlaşıb not kitabına baxdım – Mendelson, “Venetsiya qondolyerasının mahnısı”. Onun 15 il əvvəl çaldığı əsər. 12 yaşlı qızım mənim heyranlığımı gözəl ifası kimi qəbul edib sevindi.

...Elə mən də sevinirdim.

21 yanvar 2011

Vahid QAZİ

525-ci qəzet.- 2011.- 29 yanvar.- S.19-21.