Söz mülkünün yeddi qatı

Onun adı çəkiləndə çox sevdiyim bir səsin sehrinə düşürəm. İnsan qəlbini ehtizaza gətirən səslərin min avazından, cazibəsindən çox yazmışam, amma indiyədək unudulmaz Nərminə Məmmədovanın nəfəsindən qopan səsin rəngini ayırd edə bilməmişəm. Bəlkə elə bu da bənzərsiz ifaçının məhz özünəməxsus açılmaz sirridir. Nə isə... Nərminə xanım mənim üçün əlim yetməz, ünüm çatmaz, amma qəlbimdə həmişə yırğalanan Kərkükdən bir töhfə idi. Onun Sinan Səidlə oxuduğu nəğmələrdə bu elin minbir arzusu, həsrəti və niskili duyulardı:

Evlərinin önü yonca,

Yonca qalxıb dam boyunca...

misraları varlığımda qəribə təlatümlər yaradırdı. Sonralar bu həzin və məlahətli səsin ardını bir kitabın səhifələrində üzləşdiyim mənəvi aləmdə tapdım. Bu, filologiya elmləri doktoru, professor, görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Qəzənfər Paşayevin “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabı idi. Unudulmaz tənqidçi Yaşar Qarayevin çox dürüst söylədiyi bir fikri təkrarlamaq istərdim: “Bizim üçün İraq Füzulidən, Füzuli Kərbaladan başladığı kimi, Kərkük də Qəzənfər Paşayevdən başlayır”. Bu, həqiqətən də belədir.

Əlinə qələm alan gündən Söz adlı bir mülkün ucaldılmasında böyük cəfakeşlik və can yanğısı ilə çalışan Qəzənfər Paşayevin indiyədək müəllifi olduğu 13, tərtib etdiyi 21, tərcümədə çatdırdığı 4 və yaradıcılığı haqqında 2 kitab işıq üzü görüb. Bu yay hörmətli alimin 75 yaşı tamam olacaq. Bu möhtəşəm yubileyə ilk hədiyyə müəllifin özündən gəlib. “Təhsil” nəşriyyatında “Seçilmiş əsərləri”nin yeddi cildi çap olunub. Həmin kitabları müəllifin ədəbi hesabatı da adlandırmaq olar. Qəzənfər Paşayevin böyük ustalıqla ucaltdığı Söz mülkünün bu yeddi qatının hər birinin öz sehri var. Qəzənfər Paşayevin 7 yox, 77 cildi də işıq üzü görsə (inşallah), bir arzusu əbədidir: bu da Kərkük eşqidir. Özü demişkən,

Bu sevda ölüncədi

Birinci cilddə ilk olaraq İraq-türkman folklorundan söz açılır. Bu da təbiidir. Çünki hər bir xalqın folkloru onun ruhunun, psixologiyasının, məişətinin, adət-ənənəsinin, həyat tərzinin, dünyagörüşünün, təfəkkürünün güzgüsüdür. Bir xalqı yaxından tanımaq istəsən gərəkdir ki, ilk növbədə onun folklorunu öyrənəsən. Bu cildə Ön söz kimi salınan “Şah əsər” adlı yazını rəhmətlik Əbdüllətif Bəndəroğlu 1991-ci ildə qələmə alıb: “Qəzənfər Paşayev İraqda yaşadığı uzun illər boyunca həm İraq xalqını yaxından tanıdı, həm də İraqda yaşayan – qonuşduqları dilin Azərbaycan dilindən fərqli olmayan İraq türkmanlarının ədəbiyyat və folkloru üzrə tədqiqatını davam etdirdi”.

Birinci cild dörd fəsildən ibarətdir. Lap təbiətdəki kimi. Kitabın bu dörd fəslindən Kərkükün havası gəlir. Ətirli yazı duyulur, barlı payızı, qürbət soyuğu, yadların basqısı, dostların can yanğısı, yenə də ümid, dirçəliş... beləcə, bütün fəsillərin rəngi çökmüş birinci cilddə inancların, duaların, nəğmələrin, xoyratların ahənginə qoşulub türkman ellərini qarış-qarış dolaşırıq. Bu elin folklorunda xüsusi yer tutan beşik nəğmələri bizim üçün daha doğmadır. Gözümüzlə onları su kimi içdik. Ürəyimiz titrədi. Türkiyədə “ninni”, Azərbaycanda “layla” kimi oxunan beşik oxşamaları türkman folklorunda “leyla” kimi tələffüz edilir:

Oyaq qallam yatınca,

Bəklərəm Ay batınca.

Qolum yastıq edərəm,

Sən hasilə çatınca.

Leyla balam, leyla,

Leyla gülüm, leyla.

Nə qədər gözəl, nə qədər doğma. Əlbəttə, türkman folkloru ilə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı arasında forma və məzmunca müəyyən fərqlər duyulsa da, ruh, məna, daxili bağlılıq, istək, arzu eynidir. Uzun müddət bir-birimizlə əlaqələrimizin olmaması nəticəsində Kərkük ellərində dillər əzbərinə çevrilən dastanlardan, nağıllardan, lətifələrdən yetərincə xəbərsiz qalmışıq. Qəzənfər Paşayev çox haqlı olaraq söyləyir ki, türkman folkloru Azərbaycan folklorunun hərtərəfli öyrənilməsi baxımından əvəzsiz xəzinədir. Atalar sözləri və məsəllərlə bağlı aparılan araşdırmalar da öz dolğunluğu ilə diqqət çəkir. Bəllidir ki, hər bir atalar sözü məxsus olduğu xalqın təfəkkürünü, həyat tərzini, düşüncə və ağlını əks etdirir. Qəzənfər Paşayev haqlı şəkildə əsaslandırır ki, atalar sözü və məsəllər sadəcə folklor nümunələri yox, həm də tarixi sənədlərdir. Türkman atalar sözləri də Şərq milli koloritini əks etdirən, dərin mənası ilə səciyyələnən, iti ağıl və müdrikliyin bəhrəsidir. Türkmanlar deyirlər: “Nənəli qız bəlli qız, nənəsiz qız dəlli qız”. Azərbaycanda da belə söyləyiblər: “Analı qızın özü, anasız qızın sözü böyüyər”. Yaxud da, Kərkükdə ehyamla söz atarlar: “Qəmbərsiz dügün olmaz”. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində (adlar dəyişilə də bilər) bu iradı belə söyləyiblər: “Hətəmsiz nə toy”, yaxud da “Bayraməli gəlməsə, toy başlamaz”.

Türkman atalar sözlərini məzmun və mənasına görə Azərbaycan folklorunda olduğu kimi mövzuca qruplaşdıran Qəzənfər Paşayev özündən çox illər öncə bu bölümü yaradan qocaman, eləcə də haqqa qovuşan həmkarlarının yoluna yeni izlər saldı.

İnsan var ki, bir ömür yaşadığı məmləkətdə beş nağıl öyrənib, bir dastanı axıra çıxara bilmir. İynəsi sınmış patefon valı kimi eləcə bir hava çalır. Cəmi 6-7 il İraqda yaşayan və təkbaşına bir institutun görə biləcəyi işi uğurla, fədakarlıqla, məhəbbətlə, məsuliyyətlə yerinə yetirə bilən Qəzənfər Paşayevin bu sahədəki mükəmməl xidməti həqiqətən heyrət doğurur. Burada təkcə istedad yox, zəhmətə qatlaşmaq, vətənpərvərlik, millətsevərlik də öz sözünü deyib.

1987-ci ildə işıq üzü görən “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” adlı sanballı elmi-publisistik, daha dəqiq söyləsək, səyahət salnaməsi də bu cildə salınıb. Yadımdadır, 80-ci illərdə 130 min tirajla çap edilən bu məşhur əsər əllərdə gəzdi, dillər əzbərinə çevrildi. Məhz bu kitabın vasitəsilə biz nəslə bəlli oldu ki, bizdən o qədər də iraq olmayan İraqda dilimizdə danışan, dilimizdə düşünən böyük bir elat var – adına türkman deyirlər. Biz ilk dəfə məhz Qəzənfər müəllimin bu kitabı vasitəsilə İraq ellərindən, Kərkükdən xəbər tutduq. Bizi təəccübləndirən təkcə bu xəbər deyildi. Bizi heyrətləndirən bütün buxovları, səd və sərhədləri sözün böyük qüdrəti ilə vurub dağıtmağı bacaran Qəzənfər Paşayevin yazıçılıq məharəti, vətəndaşlıq cəsarəti idi. O zaman Qəzənfər Paşayev bizim üçün bir əfsanəvi insana çevrildi. Heç zaman ağlıma da gəlməzdi ki, nə vaxtsa Qəzənfər Paşayevi yaxından tanıyıb onunla söhbət edərəm, ünsiyyət qura bilərəm. Bu, bəlkə də kiməsə mübaliğəli və mübahisəli görünə bilər. Amma əslində mənim düşüncəmə görə Qəzənfər Paşayev İraq-Azərbaycan ədəbi əlaqələrində həqiqətən də analoqu olmayan bir fəaliyyət göstərir. Bu əsər barədə şair Qasım Qasımzadə vaxtilə ürək sözlərini belə ifadə edib: “Bu kitabı, necə deyərlər, birnəfəsə su kimi içdim. Ona görə ki, burada tarixi, ədəbi-sosioloji, etik mənəvi problemlərə dair bir-birindən ötkün faktlar, epizodlar o dərəcədə cəlbedicidir ki, son cümləni oxuyub qurtarmayınca kitabı əlindən yerə qoymaq istəməzsən”.

Qəzənfər Paşayev ədəbi yaradıcılığın müxtəlif istiqamətlərində maraqlı araşdırmalar aparıb. Neçə-neçə tanınmış alimin, şair və yazıçının həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı sanballı monoqrafiyalar qələmə alıb, aşıq sənətinə güzgü tutub, xarici ölkə ədəbiyyatından tərcümələr edib, “Nostradamusun möcüzəli aləmi”ni Azərbaycan oxucularına çatdırıb. Bu mənada onun fəaliyyət dairəsi çox genişdir. Alim, pedaqoq kimi işi başından aşır. Maraqlıdır ki, bütün bu vaxt aparan mürəkkəb çalışmaların içərisində o, öz mövzularına həmişə sadiq qalıb. Çoxcəhətli yaradıcılığı onu əlli ildir ki, türkman elinə bağlayıb. Tədqiqatçılar çox haqlı olaraq Qəzənfər Paşayevi “Azərbaycan Kərkükşünaslığının banisi” adlandırırlar. Məhz onun zəhməti və elmi hünəri sayəsində Kərkük elinin, dilinin, folklorunun, tarixinin mükəmməl öyrənilməsi ilə bağlı müxtəlif kitablar işıq üzü gördü. Alim böyük məhəbbətlə təsdiq etdi ki, həqiqətən gözdən uzaq olsa da

İraq könüllərdən iraq deyil

Söz mülkünün ikinci qatında ilk görüşdüyüm “Kitabi-Dədə Qorqud” İraq-türkman ləhcəsi və ədəbi dilimiz” adlanır. Müəllif yazır: “İraq türkmanlarının ləhcəsində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dil özəllikləri ilə üst-üstə düşən həm leksik, həm də fonetik xüsusiyyətlər çoxdur”. Qəzənfər Paşayevin araşdırmaları çox maraqlı və önəmli faktların varlığından xəbər verir. Vaxtilə Üzeyir Hacıbəylinin məqalə və felyetonlarında, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud”da rast gəlinən, amma dilimizdə işlək olmayan elə sözlər var ki, hələ də İraq-türkman ləhcəsində yaşamaqdadır. Müəllif ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliklə söylədiyi bir müdrik kəlamı da yada salaraq bizə çox mətləbləri xatırladır: “Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Qüzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır”.

“Könüldən könülə yollar \görünür” bölümündə müəllifin İraqla bağlı yazdığı əsərlər toplanıb. 1962-ci ildən taleyini “Bilmirəm haralıyam, torpağım-daşım qərib” deyən bir elatın – İraqda yaşayan sayı 600 mindən artıq olan kərküklərin taleyinə bağladığı vaxtdan bugünədək onlarla kitab, yüzlərlə məqalə, eləcə də Kərkük dialektinə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyası yazıb. Böyük Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin məqbərəsinin Bağdadda tapılması da Qəzənfər Paşayevin adı ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, Nəsrəddin Tusinin dəfn olunduğu türbə məhz dahi alimin 800 illik yubileyi UNESCO tərəfindən keçirilən ərəfədə aşkarlandı.

“Kərkük dialektinin fonetikası” adlı bölmədə isə təhlilə çəkilən məsələlər dil tariximizin hərtərəfli tədqiqi işində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Qəzənfər Paşayev dilçi alim kimi Kərkük dialektinin fonetikasında özünü göstərən xüsusiyyətləri yazılı abidələr, başqa türk dilləri ilə də müqayisə edib.

Sevərək yaşayanlar...

Ötən illərin birində Qəzənfər Paşayevin işıq üzü görən növbəti kitabı “Borcumuzdur bu ehtiram” adlanırdı. Üçüncü cilddə məhz həmin topludakı yazılar yer alıb. Unudulmaz Səməd Vurğunun “Şirin bir xatirə tək qalacaqdır dünyada sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər...” məşhur misraları bir işıq kimi nur saçır. Bu aydınlıqda diqqəti ilk çəkən “Xilaskar” oldu. Azərbaycan xalqı qarşısında ölçüyəgəlməz xidmətləri ilə tarixləşən Heydər Əliyevi müəllif “Sahilsiz bir ümmana” bənzədib. Qəzənfər Paşayev böyük ehtiramla yazır: “O, böyük siyasətçi idi. Siyasət isə elektrik cərəyanına bənzəyir. Hər ikisində bircə səhv, bircə diqqətsizlik ağır nəticələr verir. Otuz ildən artıq Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyevin daxili və xarici siyasətdə nəzərəçarpacaq bir səhvə yol verməməsi onun dahiliyinə dəlalət edir”.

Söz mülkünün bu qatında Səməd Vurğun, Rəsul Rza, İhsan Doğramacı, Bəxtiyar Vahabzadə, Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev, Əzizə Cəfərzadə, Nəsir İmanquliyev, Nigar Rəfibəyli, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram, Fərman Kərimzadə və başqa işıqlı şəxsiyyətlərin xatirələri boylanır. Bu qatın ən kövrək guşəsi “Heyf sənə, Bəndəroğlu” adlanır. Qəzənfər müəllim İraqı tanıyandan Əbdüllətif Bəndəroğlunu da tanıyıb. İraq-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin inkişafında demək olar ki, qoşa zəhmət çəkiblər. Mən də görmüşdüm bu böyük şəxsiyyəti. Qəzənfər müəllimlə qoşa gəlmişdilər. Xeyli söhbət etdik. İndi də o günləri xatırlayanda kövrəlirəm. Azərbaycanı çox sevirdi Bəndəroğlu. Bir bayatını tez-tez deyərdi:

Yaşar könlüm,

Çırpınır, yaşar könlüm.

Bağdadda bir ah çəkər,

Bakıda yaşar könlüm.

Kərküklü qardaşımızın bütün söhbətlərində, ləhcəsində, danışıq tərzində, dolu baxışlarında, hətta üzünün cizgilərində iki vətənin bir sevgisi birləşmişdi...

İncilər xəzinəsi

Söz mülkünün dördüncü qatı əsl incilər xəzinəsidir. Bir-birinə bənzəməyən bu gövhərlərin hərəsinin öz dəyəri, qiyməti, söz sənətinin parlaqlığında xüsusi əhəmiyyəti var. Bu yaxınlarda haqq dünyasına qovuşan akademik Bəkir Nəbiyevin “Bir neçə söz” adlı yadigar fikirləri qolumuzdan tutaraq yorulmaq bilmədən səmərəli araşdırmalarla məşğul olan Qəzənfər Paşayevin – işıqlı bir ziyalımızın çoxsaylı elmi və publisistik məqalələrinin məziyyətləri ilə tanış etdi. Müəllifin yenə də ürəyində əbədi lövbər salan Kərkük mövzusuna sadiqliyi diqqət çəkir. “Nəsimi divanının İraq nüsxəsi və naməlum şeirləri” adlı məqaləsi əslində ədəbiyyatımız üçün qiymətli tapıntıdır. Təqdim olunan əsər indiyədək Nəsimişünaslıqda məlum deyildi. Qəzənfər Paşayev Nəsiminin bizə bəlli olmayan şeirlərini üzə çıxarmaqla bu sahəyə öz töhfəsini verdi. Cəfakeş alimin Nəsimi ilə bağlı başqa bir yeniliyi də onun təvəllüdü və doğulduğu yerlə bağlıdır. “Nəsiminin həyat və yaradıcılığına yeni baxış” adlı araşdırmadan məlum olur ki, İmaməddin Nəsimi İraqda türkmanlar (azərbaycanlılar) yaşayan Kifri qəzasının Nəsim kəndində anadan olub (təəssüf ki, bu kənd indi yoxdur. Müharibə zamanı yerlə-yeksan edilib – F.X.). müəllif tarixi faktlarla göstərir ki, bəylər arasında başlanan döyüşdən qurtulmaq üçün minevlik bir el İraqdan Şamaxıya qaçıb. Hamı burada məskunlaşa bilməsə də, qalanlar arasında Nəsimi və qohum-əqrabası da olub.

Bu qatda müəllif bizi Kərkük şairləri ilə tanış edir. Mənim də şəxsən tanıdığım, yaradıcılığına aşiq olduğum, şəxsiyyətini sevdiyim Nəzrin Ərbil haqqında da məlumat var. İraq türkmanlarının yeganə qadın şairi olan Nəzrinin misraları ruhumu dara çəkir:

Nə qürbətdə gəzdim, nə də yoruldum;

Nə dərdim söylədim, nə də soruldum.

Sirrimi verəcək tək səni buldum,

Mən kəndi yurdumda qəribəm, xançı!

Bütün varlığı ilə Kərkük dünyasına bağlı olan müəllifin bu yöndə apardığı araşdırmalar, qələmə aldığı mövzular həqiqətən də bitib-tükənməyən incilər xəzinəsidir. Qəzənfər Paşayevin öz fikridir: “...Hər kəs burada qəlbi riqqətə gətirən, ruhu titrədən və zəkanı işıqla, şəfəqlə dolduran qaş-daşlar, incilər tapa bilərlər. Bir fərq var ki, bu inciləri cibə yox, ürəyə yığmaq mümkündür. Əgər bunu bacara bilsək, dünyanın ən zəngini olarıq.

Deyilən söz yadigardır

Qəzənfər Paşayevi yaxından tanıyanlar bilirlər ki, həm də cazibəli danışıq qabiliyyəti ilə seçilən, yadda qalan çıxışları ilə dinləyici qəlbini fəth edən gözəl natiqdir. Həmkarlarının yubileyində, ədəbi məclislərdə, kitab təqdimatlarında, yaradıcılıq gecələrində, radio və televiziyalarda onun müxtəlif mövzularda çıxışlarını eşitmişəm. Həmişə də heyrətlənmişəm. Bir neçə dəqiqənin içində ünvanına xoş söz deyəcəyi insanın, şairin, alimin, yazıçının, aşığın əsas cizgilərini ustalıqla ifadə edər. Sözlə həmin şəxsiyyətin portretini yaratmaq natiqdən təkcə danışıq qabiliyyəti, bədii düşüncə tələb etmir. Gərəkdir ki, həm də böyük ürək sahibi olasan ki, başqasının məziyyətini dilə gətirməyə qısqanclıq keçirməyəsən. Bu mənada Qəzənfər Paşayevin daxili aləmi çox zəngindir.

Müəllifin beşcildliyində məhz belə çıxışlarının mətnləri salınıb. Həqiqətən də ədəbi məclislərdə, doğum və anım günlərində, müxtəlif verilişlərdə ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız üçün gərəkli olan elə mətləblərə toxunulur ki, bunların gələcək nəslə də çatdırılması vacibdir. Bu yazılardan çəkilən cümlələrə fikir verin. Nə qədər müdrik, məntiqli və dəyərlidir: “İstedad milli-mənəvi dəyərlərə söykənməsə onun sahibi ürəklərə yol tapa bilməz”; “Xatirə-memuarı bədii əsərlərdən fərqləndirən başlıca cəhət odur ki, burada həyat həqiqətləri hökm sürür. Bədii ədəbiyyatdakı xülyanın məhsulu deyil”; “Elm sahiblərini biliklərinin çoxluğu ilə deyil, əməllərinin faydalığı, əxlaqlarının saflığı və özlərinin xeyirxahlığı ilə sınaqdan keçirmək lazımdır”; “Ağlayanın göz yaşının nə olduğunu əvvəl ağlamış adam bilər”; “Təbiət Allahın şah əsəridir – deyən Zəlimxan özü təbiət şairinə çevrilib”; “Bütün şairlər zamanında cəmiyyətin mənəviyyatına töhfələr veriblər”; “Mən könlümdəki İraq sevdasını tale və qismətlə bağlayıram”; “Adamlar tanıyıram 10-15 kitabı çıxır, lakin ədəbiyyata dəxli olmayan adamlardır. Belələri yaradıcılığın əzəmətli aldanışına uyan talesizlərdir”.

Müəllifin beşinci cilddə müxtəlif sənət sahiblərinə, redaksiya və nazirliklərə ünvanladığı məktublar da diqqət çəkir və maraqla oxunur. Əslində bu namələr bir ədəbi janr kimi qiymətlidir. Çünki onlar adi “salam-sağ ol” münasibətini yox, böyük bir alimin ədəbi düşüncələrini, fikir və tövsiyələrini əks etdirir. “Professor Vilayət Quliyevə açıq məktub”un sonluğu oxucuda riqqət doğurur: “Azərbaycanı təmsil etdiyiniz Macarıstanla bağlı bir nisgilimiz var. Bu nisgilimiz qeyrətli soydaşımız Ramil Səfərovla bağlıdır. Ümid edirik ki, dəyərli bir azərbaycanlı kimi onun hüquqlarının bərpa olunmasında əlinizdən gələni əsirgəməyəcəksiniz”. Bu, vətəndaşlıqdır. Torpağına, millətinə bağlı alimin bir vətən oğlunun şücaəti qarşısında ürək sözüdür, istəyidir, arzusudur. Tanrı yerinə yetirsin!

Doktorluq və namizədlik dissertasiyalarına yazdığı rəylərdə də obyektiv və qayğıkeşdir. Bu cilddə müəllifin dörd məqaləsi də yer alıb. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubla bağlı yazdığı “Gör ürəyin nə deyir” düşüncələri müəllifin kövrək duyğularının, narahatlığının bəhrəsidir. Ömrün qürub çağına üz tutulan bir zamanda, həyatın qəfil imtahanı qarşısında əziyyətə qatlaşan, amma mərdliyini, əzəmətini saxlayan Zəlimxan Yaqubu məhəbbət və sədaqətlə belə səciyyələndirir: “Orduların, müharibələrin sərkərdələri, qəhrəmanları olduğu kimi, dillərin də qəhrəmanları, sərkərdələri olur. Onlar ümummilli lider Heydər Əliyevin nitq mədəniyyətinin, ədəbi dil normalarının qanunvericiləri adlandırdığı yazıçı və şairlərdir. Onlardan biri də poeziyası ilə əbədilik qazanan Zəlimxan Yaqubdur – desək həqiqətdən kənar olmaz”.

Akademik Fuad Qasımzadə haqqındakı fikirlər də müəllifin səmimiyyətindən su içib. Bu səbəbdən də təsirli və düşündürücüdür. Unudulmaz Fuad Qasımzadə həqiqətən də əsl ziyalı, örnək şəxsiyyət idi. İnsanın dediklərinə o zaman inanılır ki, ürəyində əbədi işıq olsun. Qəzənfər Paşayev işıqlı bir şəxsiyyətdir. Ona görə də yazılarının bütün ahəngində nur var. “Elçinin folklor dünyasına baxış” adlı bir məqaləsi də görkəmli nasirimizin ədəbiyyatımıza verdiyi töhfələrdən, nəsrimizə gətirdiyi mövzulardan, eləcə də özünəməxsus məziyyət və yazı üslubundan, folklora bağlılığından və sadiqliyindən söz açılır. Elçin sovet dövründə ədəbiyyata gəlsə də, qələmini elə sahələrdə işlətdi ki, bu gün qürur və fərəhlə deyirik: “Bu yazıçının atılası əsəri yoxdur”. Qəzənfər Paşayev də məhz yaradıcılığı ilə əbədiyaşarlıq qazanan sənətkardan, yazıçı və şairlərdən söz açmaqla öz əsərlərinin də zirvədə yer almasına nail olur.

Əcnəbi yazıçılar Azərbaycanda

Qəzənfər Paşayevin “Seçilmiş əsərləri”nin VI cildinə xarici ölkə ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən etdiyi tərcümələr toplanıb. Burada Qərb ədəbiyyatının məşhur yazıçılarının Azərbaycanla bağlı qələmə aldığı əsərlərə yer verilib. Onu da qeyd edək ki, bu əsərlər məhz Qəzənfər Paşayev tərəfindən ötən əsrin 80-ci illərində orijinaldan tərcümə edilərək oxuculara təqdim olunub və rəğbətlə qarşılanıb.

Bəllidir ki, Aleksandr Düma 1858-ci ilin ikinci yarısından 1859-cu ilin əvvəlinə qədər Rusiyada və Qafqazda olub. Səyahətinə Peterburqdan başlayan yazıçı Rusiyanın müxtəlif yaşayış yerlərindən keçərək Azərbaycana gəlib. Fransaya döndükdən sonra bu səfərlə bağlı müxtəlif əsərlər yazaraq nəşr etdirib. “Qafqaz səfəri” 1859-cu ildə Parisdə fransızca, 1861-ci ildə Tiflisdə rusca, 1962-ci ildə Nyu-Yorkda ingiliscə, 1985-ci ildə Bakıda azərbaycanca (Qəzənfər Paşayevin tərcüməsində) çap edilib. Müəllifin fransız yazıçısı ilə bağlı verdiyi məlumatda oxuyuruq: “A.Düma Qafqazı “bəşəriyyətin beşiyi” adlandırıb. Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan onun təbiəti və insanları yazıçının ürəyində dərin iz salıb. “Nə olaydı, mənə bir də bu yerlərə gəlmək qismət olaydı” – deyib... “Qafqaz əsəri”ndən görünür ki, A.Düma sadəcə olaraq yol qeydlərini qələmə alan adi səyyahlardan olmamışdır. Kitabı oxuduqca yazıçının müdrik Şərqi, Şərq xalqlarının adət-ənənələrini, Şərq mifologiyasını, qədim Şərq tarixini dərindən bilməsi, onlardan yerli-yerində istifadə etməsi adamı heyran qoyur”.

Məşhur Amerika alimi Sula Benet də Qafqazda olub. Onun Azərbaycana həsr olunmuş əsəri 1976-cı ildə Nyu-Yorkda, 1989-cu ildə Bakıda nəşr olunub. Qəzənfər Paşayev bu yazıçını da belə təqdim edib: “Müəllifin müşahidələri və gəldiyi nəticələr inandırıcıdır: “Qafqazlıların (azərbaycanlıların – F.X.) gücü, qüdrəti nə şəxsi qəhrəmanlığında, nə də var-dövlətindədir. Onların gücü, qüdrəti nəslə, kökə, soya bağlılığındadır” – deyib”.

Dünyada “dedektiv əsərlər kraliçası” kimi tanınan Aqata Kristi 100-ə qədər romanın müəllifidir. UNESKO-nun məlumatına görə, ingiliscə yazan ədiblər arasında əsərlərinin çapına və yayılmasına görə Aqata Kristi dünyada birinci yer tutur. Dünyanın maraqla izlədiyi Aqata Kristinin Azərbaycan oxucularına doğma dilimizdə çatdırılması da məhz Qəzənfər Paşayevin xidmətidir. O, bu müəllifin “Mavi qatarın sirri” əsərini ingilis dilindən tərcümə edərək 1995-ci ildə Bakıda nəşr etdirib. VI qatın sonuncu bölməsi olan bu əsər məşhur Amerika yazıçısının yaradıcılığı ilə tanış olmaq üçün ən dəyərli və qiymətli vasitədir. Həm Azərbaycan, həm də xarici ölkə ədəbiyyatının təbliğində böyük əməyi olan Qəzənfər Paşayevi həqiqətən bəzən necə təqdim etməkdə çətinlik çəkirsən. Alim, yazıçı, tədqiqatçı, folklorşünas, tərcüməçi, tənqidçi... saymaqla bitəsi deyil. Fərəh doğuran odur ki, qələmini hansı sahədə işlədibsə, mükəmməl alınıb. Bu, təkcə onun biliyi, dünyagörüşü ilə deyil, həm də zəngin daxili aləmi ilə bağlıdır. Gördüyü işə ürəklə yanaşır. Bu səbəbdən də nəticə uğurlu və yaddaqalan olur.

Sadiqlik

Demək olar ki, kitabın kitabının bağlandığı bir zamanda Qəzənfər Paşayevin “Seçilmiş əsərləri”nin yeddi cildinin hamısını diqqətlə oxuyub başa çatdırdım. Məcburi, könülsüz və nəyinsə xatirinə yox. Ürəyimdən gələn istəklə, maraqla, böyük həvəslə və məhəbbətlə. Bu, müəllifin böyük nailiyyətidir. Oxucu qəlbində qazandığı inam və ehtiramdır. Bilirəm ki, bu cildləri kim əlinə alsa, onu oxumamış yerə qoymaz. Ən azından vərəqləyib müəllifin toxunduğu mövzulara nəzər yetirəcək. Birini oxumaq bəs edər ki, onun cazibəsinə düşəsən. Vaxtilə çap edilmiş əsərlərinin təkrar oxunması və ləzzət etməsi də köhnə və sevdiyin tanışla yenidən rastlaşmağa, görüşməyə bənzəyir.

“Seçilmiş əsərlər”in VII cildinə alimin rusca çap olunmuş “İraq-türkman folklorunun janrlar sistemi” monoqrafiyası, ingiliscə ölkəşünaslıqdan bəhs edən “İngiltərədən söz açaq” dərs vəsaiti (universitet tələbələri üçün), yenə bu dildə xaricdə çıxan, eləcə də rusca, türkcə məqalələri daxil edilmişdir. Bu cilddə oxucular Qəzənfər Paşayevin ingilis dilindən azərbaycancaya və ya əksinə, bizim dildən ingiliscəyə etdiyi çox maraqlı, elmi-publisistik, bədii tərcümələri və tədqiqatçının “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabından götürülmüş “Dərk olunmayan aləm” fəsli ilə tanış ola biləcəklər.

Bu cilddə bir maraqlı məqalə də diqqətimi çəkdi. Tokio Universitetinin professoru İrəc Parsinecadın 1987-ci ildə Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılığı ilə əlaqədar silsilə yazıları “M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidi” adı altında ABŞ-da nəşr edilib. İrəc Parsinecad Axundzadələr nəslinin yadigarı Pərirux xanımın həyat yoldaşı idi. Onlar 1987-ci ildə M.F.Axundzadənin 175 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycana gəlmişdilər. Həmin yazını 1995-ci ildə dilimizə çevirən Qəzənfər Paşayev bu məqalənin məziyyətlərindən söz açaraq diqqəti çox gərəkli bir məsələyə yönəldir: “Bugünə qədər M.F.Axundzadədən başlıca olaraq bir mütəfəkkir, sosioloq, tarixçi, dramaturq və yazıçı kimi söz açılmış, onun ədəbi tənqid sahəsindəki görkəmli xidmətlərinə demək olar ki, tam etinasızlıq göstərilmişdir. Halbuki əvvəlki tədqiqatlara əsaslanan elmi işimiz göstərir ki, hekayə və pyesləri ilə bərabər M.F.Axundzadə Şərq ölkələrində ədəbi tənqid sahəsində də müasir Avropa məktəbi yolu ilə gedən ilk tənqidçilərdən olmuşdur”.

Qəzənfər Paşayev İrəc Parsinecadın bu məqaləsini sadəcə tərcümə etməyib. Əsər boyu müəllifin orijinal və sağlam fikirlərini təqdir edib, eləcə də yol verdiyi bir sıra ciddi xətaları da göstərib.

VII cilddə toplanan əsərlər vaxtilə (bəziləri də təkrar-təkrar) kitab kimi çap edilib. Əksəriyyətini də elə o vaxtlar oxumuşdum, böyük zövq almışdım. İndi eyni rəğbət və həvəslə bu yeddi qatın guşələrində dolandım. Duyduğum bu oldu ki, Qəzənfər Paşayevin sənət aləmində öz zirvəsi var. Məmməd Araz deyərdi ki, sənətdə son zirvə olmur. Çünki bu zirvələr silsilə dağlar kimi bir-birinə bənzəyir və uzanıb gedir. Bu mənada Qəzənfər Paşayevin sənət zirvəsindəki yeddi silsiləni oxuyub keçsək də, qarşıda yeni zirvələr görünür.

Son olaraq bir fikri yenə də vurğulamaq istərdim. Əvvəldən axıra kimi Qəzənfər Paşayev yaradıcılığından sarı sim kimi keçən Kərkük mövzusuna sadiqliyi ilə diqqət çəkib. Özünün dediyi kimi, doğrudan da bu sevda ölüncədir. Çox arzu edərdik ki, İraqın başı üstündəki qara buludlar tezliklə çəkiləydi. Müsəlman dünyasının o müqəddəs torpaqlarına əbədi bir sülh qanad sərəydi. Söz qüdrətimizin əbədi heykəli Məhəmməd Füzulinin, dünya elminin zirvəsi sandığımız Nəsrəddin Tusinin və digər müqəddəslərin ruhları dinclik tapaydı. Yenə də yollara iz düşəydi. Günün birində bizim də illər boyu köksümüzdə arzu kimi böyüyən, həsrət kimi sinəmizdə nisgilə dönən bir istəyimizə çataydıq. Başımızı dahi Füzulinin məqbərəsi önündə əyərək özümüzü rahat hiss edərdik. O günün də olacağına və bu mövzuda Qəzənfər Paşayevin ürək açan, könül oxşayan, fərəh doğuran yeni yazılarını da oxuyacağımıza inanırıq...

Flora XƏLİLZADƏ,

yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2012.- 14 aprel.- S.28-29.