Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Üçüncü cild

(1915-1916)

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Nə Qafqasiya, nə də İran

Kazımoğlu cənabları İran azərbaycanlılarından Mirzə Abdullah cənablarının “Xosrov Pərviz” nam əsəri həqqində yazmış olduğu “Bir mütaliə”sində istirdad qəbilindən olaraq bir “İranlı qardaş”ın “Gaveyi-ahənkər” ilə “Xosrov Pərvizi” hər ikisi qədim İran tarixindən götürüldigi üçün yekdigərilə müqayisə edərək: “Əgər Xosrov Pərvizin də müəllifi iranlı olmasa idi, o vəqt o da alqışlanar, həqqində mədhiyyələr yazılardı” hökmünü verdigini söyləyir və böylə (mələm olsa da) xüsusi söhbət əsnasında “əhalicəsinə” söylənilən bir mütaliəyi haman ümumə təşqil edərək “iranlı qardaşlarımızın ruhunda iftiraq və ixtilafə bir ibtila vardır. Əvami məhərrəmlikdə təkiyə açmaqda və təziyə saxlamaqda təbrizli, ərdəbilli və həmədanlı gözləyən kibi bir az savadlısı da bəzi ümumi məsələlərdə iranlı və qeyri iranlı sözünü araya salmaqla haman bir ixtilaf çıxarmaq istiyor. Daha doğrusu qeyri-ixtiyari olaraq ruhu və aldığı tərbiyəsi ona bunu söylə diyor” hökmünü veriyor.

Kazımoğlunun bu cümləsi “iranlıların ruhundaki iftiraq”dan bəhs etdigi üçün degil. İranlı deyə özündən ayırdığı “ərdəbilli, təbrizli və həmədanlı”nın milliyyətlərini təyindəki yanlışlıqdan bəhs etmək üçün iqtibas ediyoruz. Kazımoğlu cənablarının Aras çayının o tərəfində bulunan azərbaycanlılara başqa cinsdən bir xəlqə baxar kibi görünən fövqüzzikr “mütaliəsi” yalnız olsa idi, şübhəsiz ki, biz onu mövzui-bəhs etməzdik.

Məəttəəssüf, kəndimizi başqa bir cinsdən, qafqasiyalı tələqqi edib də Azərbaycanı iki hissəyə bölən Aras çayı mavərasında yaşayan iranlılara (İran türklərinə) yuxarıdan aşağı bir nəzərlə baxmaq ələlkəsr ruhumuza sirayət etmiş bir xəstəlikdir. Məlum bir taqım səbəblərlə Qafqasiyada türk ədəbiyyat və mətbuati tərəqqi etmiş, yaman-yaxşı bir yol tutub iləriləmişlərdir. Bu hal bizim bəzi cavanlarımızı Qafqasiya türklərinin kəndi başına etnoqrafik bir vücud təşkil etdigi fikrinə salmış, əhvali-siyasiyyə icabi olaraq İrandaki qardaşlarını tanımamağa, onları iranlı sanmağa başlamışlardır. Məsələn, yuxarıda iqtibas elədigimiz fəqərədə bir təbrizli ilə ərdəbilli iranlı tələqqi olunaraq kəndilərinə məxsus xüsusi bir “ruhi-iftiraq”da nisbət verilər. Dəlil olaraq Təbriz və Ərdəbil həmşəhrilərinin məhr mülklərdə ayrı təkyə saxladıqları göstərilir. Şamaxı, Qarabağ və qubalıların ayrı-ayrı olaraq məhərrəmlik təkyələri saxladıqlarını göstərərək qafqasiyalıların da “ruhi-ixtilaf və infiraqla” xəstə olduqlarını iddia etmək olmazmı?...

Fəqət söz burasında degildir. Yanlışlığın kökü daha dərindədir. Qafqasiya türkü demək özü bir yanlışlıqdır. Çünki yuxarıda denildigi vəchlə böylə etnoqrafik bir kütlə olmadığı kibi türk şöbələri arasında da bu adla tanınmış bir şöbə yoxdur. Azərbaycan türkü, Azərbaycan şiyvəsi, Azərbaycan ədəbiyyatı var. Ola da bilər. Fəqət Qafqasiya türkcəsi və Qafqasiya türkü olamaz. Bu gün nə “Xosrov Pərvizi” yazan Mirzə Abdullah iranlı, nə də Kazımoğlu qafqasiyalıdır. Onların ikisi də azərbaycanlılardır. Birincisinin əsəri, ikincisinin də mütaliəsi nə iranca yazılmış, nə də qafqazca. İkisi də türkcə yazılmışlar.

Biz, özümüzü qafqasiyalı sananlar bu həqiqəti bir kərə bilməli və anlamalıyız ki, yurdumuzda mühacir və mehman sifətilə yaşayan “İran”lılar, az bir istina ilə İran Azərbaycanından gəlmiş iranlılardır. Onların dili də, məişəti də, adət və əxlaqları da bizimkinin eynidir. Başqa dürlü olamaz da. Çünki hamımız bir kütlənin (Azərbaycan türkünün) parçası, bir məcmuin hissəsiyiz, xəlq təbirincə, “hamımız bir bezin qırağıyız”, Aras çayının qismən bu, qismən də o tərəfində bulunan türklər, bir kərə bilməlidir ki, nə iranlı, nə də qafqasiyalı bəlkə: azərbaycanlıdırlar.

M.Ə.

“Açıq söz”, 14 oktyabr 1916, №303

Mələm – işarə, əlamət

Təsqil – ağırlatma, ağırlığını artırma

İstirdad – geri istəmə, geri alma

İftiraq – ayrılma, fəraq

İbtila – mübtəla olma

Məhr – nikahlıq

Təkyə – mərasim, yığıncaq

Hicrətdən 1335

“Hicrət” müsəlmanlardan ömrü böyük və xilaskar bir vəqə təşkil etmiş idi. Şareye-müqəddəs, özünü degil, islamın işini Məkkədə zühurə gələn Əbu-Cəhlanə irtica nəticəsində xətərli görərək Mədinəyə köçməyi (hicrəti) təhti-qərara almış və bu günün mislində (məhərrəmin əvvəlində) bir neçə sadiq səhabə ilə bərabər Məkkəyi tərk etmişdi. Millətlərin, ümmətlərin, dövlət və məmləkətlərin tarixlərində öylə günlər və saatlar vardır ki, onların bu, ya o surətlə istifadəsi bütün tarixi alt-üst edər, özündən sora gələcək vaqeə və hadisələrin bu, ya o məcrayə dönə bilər. Hicrət günü də islam tarixində öylə hökmü-nafiz qəti dəmlərdən birini təşkil etdi. Buna görə də müsəlman ərəblər o günü səbil ələrəm elmülfil kibi ərəblərcə məbdeyi-tarix təşkil edən əhəmiyyətli vaqeələr dərəcəsində əzhanə müəssir bir hadisə tələqqi etdilər və onu islam tarixinin məbdəi qərar verdilər. Həm həqiqətən də öylə idi. Həzrəti-Nəbi möhtərəm o “hicrət”i etməsəydi və yainki Mədinəyə degil, əvvəlcə düşünüldügü vəchlə Həbəşistana hicrət etsə idi, ehtimal ki, “tarixi-islam” tamamilə başqa bir yolda cərəyan edəcəkdi.

İştə, islamiyyətin mövqeyini möhkəmləndirmək işində böyük bir əhəmiyyət və qiyməti olan “hicrət”dən bu gün qəməri hesabla 1334 il keçmiş oluyor.

Yuxarıdakı tarixi mütaleama görə məhərrəmin əvvəli islam aləmindən ömrü bir sevinc günüdür. Hicrətdən 63 il keçincəyə qədər bu böylə idi və ondan sonra dəxi bu halıyla qalmışdı. Fəqət 63-cü ildə vaqe olan Kərbəla facieyi-kəbirəsi islam tarixində mənəvi zərər və xəsarəti etibarı ilə ürəm seylanından, fil ilindəki düşmən istilasından daha bədtər bir hadisə təşkil etmiş oldu. Bu hadisə islam ürəfa və səlahəsini rəncur etmiş və idareyi-islamda zühur edən bu müəssif zülm hadisəsi ürəkləri dağdar etmişdi. Bu rəncur ürəklərdən bədə siyasi məqsədlər arxasında koşanlar istifadə edib “matəmi-şühəda” təzkar şəklindən çıxaraq bügz, kin və intiqam hisslərini becərən bir nümayiş şəklinə salınmış oldu. Nəticədə bütün aləmi-islam üçün sevincli bir gün təşkil edən cürrei-məhərrəm bu aləmin bir qismi-mühümündən ömrü ibtidai-matəm təşkil etdi.

İştə, buna görə də biz bu gün yeni sənei-hicriyə daxil olmaqla bərabər matəm günlərinə də daxil oluyor, əza məclislərinin açıldığını seyr ediyoruz.

Kərbəla haileyi-əziməsi yadına saxlanılan millətləri neçə ildən bəridir ki, qorxunc və qanlı hailələr daxilində bulunduğumuz halda icra ediyoruz. Fəqət nə qədər diqqət olunacaq bir hikmət ki, dünya rəzmgahındakı sair millət və heyətlər təqdis və təqdir etdikləri pişvayan-islamın ehtiramını onlara bənzəməkdə, onların əzm və məqsədi yolunda çalışmaq və fəda olmaqda görüyorkən, biz bu vəzifəyi təhqiri-nəfs, təziri-vücud (özünü qırbaclamaq) və təzibi-bədəndə görüyoruz... Fəqət nə qədər aldanıyor nə qədər yanılıyoruz. Bu yanıldığımızı bir bilsəydik, bildirə bilsəydik iştə əsl böyük məhərrəm savabını ancaq o zaman qazana bilərdik.

Ehtimal ki, vəqtilə ağlamaq, ağlatmaq, təzir və təziyyəti-vücud vasitəsilə xəlqi həyəcan və ğələyana gətirib də nəyi isə müdafiə etmək mümkün imiş; fəqət imdiki zamanda, mübarizeyi-həyatı cəhənnəm nümun mərəkələr şəklində təcəlli edən hazırkı həyatda faiq gələ bilmək üçün ruh təhqir degil, təşviq olunmalı, bədən təzir degil, tərbiyə edilməlidir. Əfradi-millətdə əzm, mətanət və etimad nəfs xislətləri pərvərdə olunmalı, yerlərdə topraqlarda sürünməyib göylərə qalxmalı, yüksəlməlidir!

Böylə yapılırsa zənn edilməsin ki, məhzən yerdə sürünməmək, nəfsini təhqir etdirməmək, irazla tabe olmamaq üçün fəda olan böyük şəhidin matəmi tutulmayıb qalacaq, yadlardan çıxacaqdır. Xeyr, o zaman bu matəm daha müvafiq və şühədai-Kərbəla şəninə layiq və məqul bir tərzdə icra oluna biləcəkdir .

Bu ilki məhərrəmliklərdə arzu etdigimiz bu məcranın yol alacağını göstərir kiçicik bir cığır görərsək, ona da sevinəriz.

M.Ə.

“Açıq söz”, 16 oktyabr 1916, №304

Məbdə – başlanğıc, mənşə

Şare – qanun və nizam qoyan

Qurama

Müəllimlər toplandılar. 25 il kəndilərinə yoldaş və rəhbər olmuş bir müəllimi artıq istefa edib getdigi üçün yola saldılar. Nitqlər söyləndi. Ruscalar su kibi axıb getdi... Keçmişə aid söylənən sözlərdə az olsa da bir qüvvət vardı. Fəqət gələcəkdən kim bəhs edə bilərdi...

Burası bütün natiqlərin dilini qısıyordu. Bən o məclisdə yoxdumsa da, o məclisi yuxuda görmüş, özüm də məktəbdən lambarda gedən zati-möhtərəmə qarşı nitq söyləmişdim. Nitqimin axırki parçasından yadımda qalan fəqərəsi budur:

– Ay möhtərəm müəllim, sən çalışdın, yorulmadın, çünki yorulmuş olsaydın istirahətə çəkilərdin, halbuki daha məşəqqətli öngünlü bir işə, xəlqin malını girov alıb, axır günündə kəndisinə pul borc verən əhəmiyyətli bir idarəyə gediyorsan. Orada işlərin daha ağır olacaq. Fəqət, qəm etmə. Sən 25 illik müəllimlik həyatınla iləridəki lambardçılığını yüngüllətmişsən, artıq müştərilərin savadsız degil, mallarını girov qoymaq istədikdə zayavleniyanı başqasına yazdırmaq ehtiyacında degil, özləri yazar, özləri öz tərəflərindən qol da qoya bilərlər!

Nitqimi əl çalıb alqışladılar. Əllərin şaqqıltısına oyandım...

Oyandım gördüm ki, əsl mərəkə “Nicat”dadır. Nitq deyən də buradadır.

Burada artıq bir müəllim degil, yubiləsi yapılan bir mühərrir idi. “Kaspi” mühərriri C.Dağıstani “Nicat”ın lütf və təqdirini qazanmış, şərəfinə bir ziyafət çəkilmişdir. Zatən “Nicat” bu il mövsümi təqdir və təşviqlə başlamışdır. Əvvəlcə Nizami, imdi də Cı...

Əcəba, heyrətmi ediyorsunuz, münasibətləri yokmu?

Neçün? Birincisi Xəmsəsi ilə məşhur isə, ikincisi də “Siyahısı” ilə mərufdur.

Bundan başqa Dağıstani “yeganə mühərrir”dir ki, lazım olanda “xüruc” edib rusca yazıyor və “milləti müdafiə ediyor”.

Görünür ki, zəmanəmiz xeyli iləriləmiş Bakının həyati-təqdirində bir çox tərəqqiyyat vücuda gəlmişdir. Rusca və türkcə qələmi ilə bir qəhrəman kəsilib də atəşli və hərarətli yazılarıyla behəqqe-müdafeyi-millət kəsilən bir qələmin hörmətini vəqtilə Bakı “todəhəni” ilə əta ediyor.

Bu böyük bir tərəqqi degilmidir?...

Niş

“Açıq söz”, 18 oktyabr 1916, №306

Xüruc – qarşı çıxma, üsyan etmə

Todəhəni – avazla, səslə

Bizə nə kibi məktəb lazım?

Bu günlərdə Nuxu ticarətxanələrindən Əliyev ticarətxanəsinin rəisi Məhəmməd Sadıq Əliyev cənablarının 100.000 manat ianəsiylə zükur gimnaziyasının binası qoyulduğu xəbəri qəzetələrdə nəşr olundu.

Əlbəttə ki, müsəlman və türk ticarətxanə və tacirlərinin məarif yoluna bu surətlə bəzli-həmiyyət etmələri şayani təqdirdir. Həm bu surətlə ümumi-məarif işinə kömək edən məarifpərvərlərimiz yox degildir. Bakıda möhtərəm Hacı Zeynalabdinin, Musa Nağıyevin və sairlərinin mövcud edadilərə və sair dövlətilərin də digər məktəblərə əl tutduqları məlumdur.

Biz, ümumi məktəblərə olunan bu məsrəflərin əsasən əleyhində degiliz. Fəqət, bu məsrəflər ümumi məktəblər əvəzinə milli məktəblərə edilsə idi, nə gizlədəlim ki, onu daha müvafiq bulur, faidəsini də daha artıq görərdik.

Milli məktəb diyoruz. Bu nədir? İdareyi-ruhaniyyə idarəsindəki məktəb və mədrəsələrmidir?

Biz, Rusiya müsəlmanlarına kəndimizi tərbiyəli və elmli etmək üçün üç növ məktəb vardır:

1- Rəsmi hökumət məktəbləri. Yəni məarif nəzarətində, vəzarət proqramı ilə təsis edən məktəblər.

2 – İdareyi-ruhaniyyə idarəsindəki məktəb və mədrəsələr və

3 – Xüsusi surətdə açılan milli məktəblər.

Bu məktəblərin hankısı bizə lazımdır? Bunların hankısıdır ki, bütün qüvvətimizi, köməgimizi ona verməliyiz?

Əgər biz bəlli-başlı bir millət olmaq istəyirsək, özümüzə öylə məktəblər təmin etməliyiz ki, bizi bir millət olaraq tərbiyə etsin, ruhumuzu, mənəviyyətimizi tamamilə mühafizə edib özümüzü özümüzlükdən çıxarmasın. Böylə bir məktəb şübhəsiz ki, milli məktəbdir, o məktəb ki, orada bütün dərslər türkcə olsun, proqramı öz tərəfimizdən tərtib edilsin. Müəllimlərini özümüz təyin edək, dərsləri, dərslikləri özümüz intixab edək. Böylə olursa, bu millətə istədigimiz müəllimi, mühərriri və alimi hazırlaya bilər və bu surətlə hazırladığımız milli mədəniyyət xadimlərini xəlqin içinə, köylərə, obalara göndərir, bütün milləti işıqlandırmağa böyük bir amil vücuda gətirə biləriz.

Milli məktəbin nə dərəcədə millətə lazım bir şey olduğunu əlbəttə ki, uzun-uzadıya isbat etməgə belə ehtiyac yoxdur. Çünki bu, lazımsız şey olsaydı dünyadaki millətlər onun istehsalı üçün qanlar tökməz, qovğalar etməz idi.

Fəqət Rusiya şəraiti-mövcudəsi daxlində böylə arzu olunur bir məktəb təsisinə imkan varmı? – deyə bittəb bir sual xatirə gəliyor. Bu imkan vardır. 1914-cü il iyulun əvvəlində təsdiq olunduğu üçün iyul qanunu namilə məşhur olub Dumadan keçmiş, sovetin təsdiqinə irmiş və zati-humayunun imzası ilə məşhun olmuş bir nizamnamə vardır ki, buna görə hər bir şəxs, cəmiyyət və cəmaət (idareyi-ruhaniyyələr, məscidlər dəxi buraya daxildir) istərsə öz xərcilə ibtidai, təali, edadi və ali məktəblər aça bilər. Bu məktəbləri istədikləri proqramla açmaq və bunlarda arzu elədikləri elmlərdən dərs verdirmək müəssislərin ixtiyarındadır. Məktəbdə hankı dildə istənilərsə, dərs verilə bilər. Yalnız rusca, Rusiya tarixi ilə coğrafiyası rusca oxudulmalıdır.

Bu surətlə açılacaq məktəb müəllimlərinin intixabı da müəssislərin özlərinə məhvəl olunuyor. Yalnız şu qədər varki, təyin olunacaq müəllimlərin siyahısı təsdiq üçün hökumətə verilməlidir.

Bu qanun sair Rusiya millətləri ilə bərabər müsəlmanların da arzu elədikləri milli məktəb təsisinə böyük bir imkan veriyor. Bu imkandan istifadə ilə hər bir millət mənsubları istədikləri kibi milli ibtidai, edadi və hətta ali mərnəblər aça bilərlər. Şübhəsiz ki, Rusiya şəraiti daxilində fövqüzzikr qanun istifadə olunacaq böyük bir şeydir. Doğrudur ki, bu qanun dəxi bəzi nəvaqisdən azad degildir. Əzcümlə şəhər idarələri ilə zemstvoları bu tip məktəb təsisindən məhrum etməsi bir əliylə verdigini digər əliylə almaq kibi Rusiya qanungüzarlığına məxsus bir nəqisə və ya bir pölitikadır. Fəqət bununla bərabər Rusiya millətləri istərlərsə bu qanundan kəmalınca istifadə edə bilərlər. Həm ediyorlarda: gözümüzün qabağında Bakı yəhudiləri milli bir gimnaziya təsis ediyorlar. Bu gimnaziya haman məzkur iyul nizamnaməsi sayəsində vücudə gəlmişdir. Bizim ğəflət etdigimiz bu qanundan Şimallı qardaşlarımız dəxi istifadə ediyorlar. Ufada Yavuş və milyoner bəradərlər bu qanundan istifadə edərək öz xərclərilə milli bir darülmüəllimat təsis etmişlərdir.

Məzkur nizamnaməyə görə xüsusi surətdə açılacaq milli məktəblərin güşadi üçün müsaidə almaq dəxi böyük müşkülati-mövcib degildir. İbtidai məktəblərin güşadi üçün məhəlli məarif müdirliginə, edadilərin təsisi üçün nahiyə məarif popeçitelstvosuna, ali məktəblər təsisi üçün isə məarif nəzarətinə birər ərzi-hal vermək kafildir. Ərzi-halı verdikdən sonra müəyyən bir zaman daxilində də mən edən bir əmr və cavab sadir olmazsa, arzu olunan məktəb təsis edilmiş ədd olunub, bu xüsusda məhəlli iadinə xəbər verməklə işə başlamaq mümkündür.

Demək ki, məzkur qanun mövcibincə xüsusi məktəb təsisi yalnız ihzar üsuli (yavoçni poryadok) ilə vaqe olur.

Biz iştə paralarımızı mövcud vəzarət məktəblərinə sərf edəcəgimiz yerdə xüsusi və milli məktəblər təsisinə sərf edib də, milli məktəblər vücuda gətirsək, daha müvəffəq bir iş görmüş oluruz.

Ümumi məktəbləri, ümumi proqramla hissəmizə düşən məarif məsələlərini tələb edəlim, istəyəlim, hökumət bizim ehtiyacımıza görə təsis etsin, dilimiz və dinimizin tədrisinə oralarda əhəmiyyət versin. Fəqət əsl nicatımızın orada degil, milli məktəblərdə olduğunu da unutmayalım. Bunun üçün dəxi çalışalım, vərəcəgimiz minləri, yüzləri hər şeydən əvvəl milli məktəb təsisinə sərf edəlim.

Bu məsələ olduqca mühüm və sair məsələlərin məsələsi olduğundan bu mövzuya təkrar övdət edəcəgiz.

M.Ə.

“Açıq söz”, 18 oktyabr 1916, №306

Zükur – kişilər

Məşhun – təsdiqlənmiş

Mən – qadağan etmə

Müəllimlər kursu

Bizə nə kibi məktəb lazımdır? Deyə yazdığımız bir məqalədə 1914-cü il iyul qanununun xüsusi məktəblərə verdigi geniş həqq və ixtiyardan bəhslə sərf edəcəgimiz paraların “milli məktəblər”ə xərclənməsi arzusunda bulunmuşduq. Əzcümlə misal olaraq şəhərimizdə mövcud yəhudi gimnaziyasından, Ufada açılmış Yavuşov darülmüəllimatından da bəhs eləmişdik. Bu gün bir gimnaziya ilə bir darülmüəllimat açmaq məsələsi bəzi mühüm tədarüklərə və külli məbləğlərin təhiyyəsinə bağlı isə də bir müəllimlər kursu açmaq heç də böyük məsrəf və ayrı bir tədarükə möhtac degildir.

“Səfa” cəmiyyəti məsrəf ediyor. Xüsusi mülk veriyor. Bina yapıyor. Məhəllə xəlqinin bir ərizəsi ilə şəhər tərəfindən açıla biləcək ibtidai bir məktəb saxlayır. Əlbəttə inkar olunmaz ki, cəmiyyətin xüsusi surətdə vaqe olan nəzarəti və təyin elədigi türkcədə müqtədir müəllifləri sayəsində türkcə təhsili burada başqa məktəblərdən fərqli ola bilər, fəqət, bu qədər kafimi? “Səfa” etdigi bu məsrəflər, çəkdigi bu zəhmətlər müqabilində daha faidəli bir iş görə bilməzmi?...

Bu daha faidəli işi “Səfa” idarəsi müsəlmanlara məxsus “ticarət məktəbi” açmaq təsəvvüründə görmüş, bu xüsusda bəzi təşəbbüslərdə də bulunmuş idi. “Ticarət məktəbi”ndən əvvəl “Səfa” cəmiyyəti bu faidəli işi “sənət məktəbi”ndə görmüş, hətta Nəcəf bəy Vəzirov yubileyindən qalan məbləği bu məqsədə sərf olunmaq üçün ayırmış idi. Halbuki, “Səfa” cəmiyyəti dostanə bir məsləhəti dinləsə, biz kəndisinə faidəsi böyük, məsrəfi yüngül bir iş “təklif” edəriz: nə sənət, nə də ticarət, məktəbi ilə “Səfa” müsəlmanlara başqa yanda tapa bilməyəcəkləri bir müəssisə verə bilməyəcək. Ticarət məktəbi hər yanda var. “Səfa”nın açacağı ondan mükəmməl olmayacaq. Sənət məktəbi dəxi nə qədər mükəmməl olsa da, şəhərimizdə mövcud sənət məktəbinə yetişməyəcək. Bunlara ehtiyac varsa da, bu ehtiyac o qədər kəskin bir halda degildir. Milli bir ehtiyac təşkil etməkdən uzaqdır. Halbuki, yaman-yaxşı açdığımız, açmaqda olduğumuz məktəblər müəllimsizdir, müəllim tapılmayır. Bilxassə türkcə oxutmağa müqtədir müəllim yox. Şəhər məktəblərinə, kəndlərə “Nəşri-məarif” məktəblərinə müəllimlərin nə surətlə təyin olunduqları bir kərə nəzərdən keçirilsin. Müəllim məsələsi bizdəki oxutmaq və oxumaq məsələsinin canı, ruhudur. Bu ruhu diriltməlidir. Bundan ötrü əlbəttə, darülmüəlliminlər açmaq lazım. Həm də milli darülmüəlliminlər lazım. Fəqət, bu məsələ bəlkə vəqt istər. Bəlkə artıq bəzaət və tavana istər ki, “Səfa” onun öhdəsindən gələ bilməz. Fəqət müəllimlər kursu təsisinə nə var? Bu kurslar iki-üç sənəlik ola bilər. Böylə bir kursun nə qədər faidəli olduğunu isbat üçün əldə təcrübə var. İki-üç il davam edən “Nəşri-məarif” kursu sayəsində nə qədər bacarıqlı xəlq müəllimləri yeişdigi kimsənin xatirindən çıxmamış. Əksər məhəllələrdə, kəndlərdəki əski üsul məktəblər bu az ömürlü fəqət, zində ruhlu kurs sayəsində üsuli-cədidə məktəbinə mübəddəl oldular. Bu kursları bitirmişlər arasından şəhər məktəblərində, “Nəşri-məarif” məktəblərində müvəffəqiyyətlə tədris edən türkcə müəllimləri də az degildir.

“Nəşri-məarif”in nədənsə dəvam etdirməyib də tərk etdigi bu kursları “Səfa” dirildə bilər. Bu əhya, ticarət məktəbindən də sənət məktəbindən də artıq bir xidmət, faidəli xidmət təşkil edər. Böylə bir kursa hökumət də söz deməz. İyul qanuni mövcibincə haman işə başlamaq mümkündür. Bu kurs üçün lazım olan cüzi məbləği “Səfa” cəmiyyəti hər zaman tapa bilər. Bakı kibi dövlətli bir şəhərdə iki-üç illik müəllimlər kursunu saxlamaqdan aciz bir cəmiyyət təsəvvür olunamaz. Böylə bir kurs təsisi təsəvvür edilərsə, sənət və ticarət məktəblərinə sərf olunacaq məbləğləri heç düşünmədən oraya sərf etmək olur. Buna kimsə bir söz deməz, hər kəs sənaxan olur.

Böylə bir təşəbbüs edərsə, “Səfa” russki-tatarski tipində bir məktəb saxlamaqla “bihudə məsrəf etmək” töhmətindən xilas olar, həm ibtidai məktəblərimizin möhtac olduqları müəllimlər hazırlamaqda faidəsi hər kəscə müsəlləm olan bir iş görər, həm də 1914 qanunini tətbiqdəki səbqət (birincilik) şərəfini qazanar.

Xüsusi bir məktəb açmaq məqsədi ardından getdigini bildigimiz üçün biz bu təklifi “Səfa” ünvanına tövcih etdik. Yoxsa, məsələ “Nəşri-məarif”in də, “Nicat”ın da nəzər-diqqət və etinalarına vəz olunacaq ümumi bir məsələdir. Əlbəttə, onlar dəxi bu məktəbin bir an onun qövldən – felə gəlməsinə səy edərlər. Bu səy bilxassə müəllimlər kursunun validi-əvvəli “Nəşri-məarif” cəmiyyətinə aiddir.

M.Ə.

“Açıq söz”, 24 oktyabr 1916, №311

Darülmüəllimat – qadın müəllimlər institutu

Bazaət – sərmayə

Zində – canlı, ruhlu

Əhya – bərpa

Sənəxan – tərifləyən

Səbqət – ona keçmə

Mövc fih – üzünü bir tərəfə çevirmə

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2012.- 11 avqust.- S.26-27.