Gedən yerim olaydı...

“Xəstəxana təəssüratları” silsiləsindən

O, çox maraqlı insan idi.

Ölümündən beş ildən artıq keçir. Tez-tez onu xatırlayıram. Heç cür mümkün deyil onu beynin və ürəyin yaddaş səhifəsindən qoparıb atmaq. Doğrusunu deyim ki, həm aramızdakı yaş fərqinə, həm də xasiyyətimizə görə biz dost ola bilməzdik. Dostluq daimi, bəlkə gündəlik münasibətlər tələb edir. Və onun hər gün görüşdüyü, ünsiyyət bağladığı həmkarları vardı ki, hər gün olmasa da, onlar bir yerdə, bir otaqda cəmləşir, ədəbi söhbətlər aparır və sonra..bu söhbətlər yeyib-içməklə davam edirdi. Bəli, biz dost deyildik, öncə dediyim kimi, o, yaşca məndən 22 il böyük idi (atamdan da bir yaş böyük idi), amma o, mənim sevimli şairlərimdən biri idi. Yaradıcılığı barədə bir neçə məqalə yazmışdım və çox xoşuna gəlmişdi bu yazılar. Ona görə də anadan olmasının səksən illiyi münasibətilə (2006. avqust) İctimai Televiziyanın həyətində, açıq havada təşkil olunan verilişdə aparıcı Yusif Günaydından xahiş etmişdi ki, birinci söz Vaqif Yusifliyə verilsin. Ölümündən sonra hər il avqustun 12-də həmin veriliş təkrar olunur.

Söhbət Xalq şairi Qabildən gedir.

Onun yaradıcılığından, özünəməxsus, son dərəcə bənzərsiz bir şair olmağından danışmaq istəmirəm. Bu barədə sağlığında çox yazıblar. Onun poeziyasında elə nümunələr var ki, heç bir mübaliğəyə yol vermədən deyə bilərəm ki, bu əsərlər əsrlər üçün yazılıb. “Qoy danışsın təbiət”, “Səhv düşəndə yerimiz”, “Astara yolları”, “Suqovuşanda”, “Uzaq səfərlər kapitanı”, “Məhəbbət deyil”, “Tramvay parka gedir”, “Yağışlı havalarda, küləkli havalarda”, “Dəniz yandırdı məni”, “Gedən yerim olaydı”, “Mərsiyə”, “Ümid sənədir ancaq”, “Nəsimi bazarında”... Və əlbəttə, bu bənzərsiz şeir nümunələri ilə yanaşı, “Nəsimi” poemasının ayrı-ayrı səhifələri. Deyim ki, bu şeirlərin bir qismi ədəbiyyat tarixinin ayrı-ayrı səhifələrinin parlaq cizgiləridir. Məsələn, Vaqif Səmədoğlu yazır ki, bizim nəslin bir çox şairi Qabilin “Tramvay parka gedir” şeirindən çıxıb.

Altmış ildən artıq yaradıcılıq yolu keçən bir şair üçün bəlkə də bu say çox azdır, ancaq söhbət böyük poeziyadan gedir və böyük poeziyanın yaddaşına hətta bir-iki ölməz şeir nümunəsi ilə həkk olunmaq xoşbəxtlikdir. XX əsrin çox istedadlı bir şairi-Səməd Mənsuru bircə şeiriylə (“Rəngidir”) xatırlayırıq. Halbuki, onun satirik və lirik şeirləri də az deyil.

Şairlik çox sirli bir aləmdir. Biz tənqidçilər əksər hallarda şairin istənilən bir şeirindən çox asanlıqla danışırıq. O şeiri təhlil edirik, şairin göstərdiyi poetik hünəri və ustalığı nəzərə çarpdırırıq. Ancaq etiraf edək ki, necə nəzəri bir təfəkkürlə, poeziya sənətinə bələd olan bir mütəxəssis kimi “silahlansaq” da, o gözəl şeirin yaranması möcüzəsinə baş vura bilmirik.

Budur, “Gedən yerim olaydı” şeiri. Hər cür ictimai pafosdan uzaq, sırf subyektiv, intim duyğuların ifadəsi. Ancaq bu subyektiv, şəxsi, intim duyğuların təcəssümü olan şeir hamımızın etirafına çevrilir.

Harasa gedən yerim olaydı.

Çətin bir ünvan axtaraydım,

Gəlişimə inanmayan,

Gəlişimi gözləməyən

İnsan axtaraydım.

Raketdən sürətli nə var dünyada;

Təki...

Gedən yerim olaydı.

..Axşam düşəndə

Çataydım

Sıldırımlı dağlara sığınmış bir kəndə.

İt zəncir gəmirəndə

Adam çıxaydı səsə.

Bir cüt pərişan gözlə

Göz-gözə,

Bir xoş mehriban üzlə

Üz-üzə

Dayanaydım.

Hər bir insanın qəlbində belə həzin, çox kövrək duyğular yarana bilər. Qabil də insan tənhalığının poetik şeiriyyətini yaradıb. Mən bunu bu il, iyun-iyul aylarında iki müxtəlif xəstəxanada, təngə gəldiyim, havasına öyrəşməyib fiziki gücümün tükəndiyi palatalarda açıq hiss elədim. O zaman “Gedən yerim olaydı” şeirinin yadımda qalan misralarını öz-özümə pıçıldayırdım və birdən-birə içimdəki sağalmamaq qorxusundan yaranan o ümidsizlik qəlpələri parça-parça olurdu. Bax, poeziyanın gücü bunda imiş!...

Qabil və onun poeziyası ilə mənim çox sevdiyim Əli Kərim və poeziyası arasında demək olar ki, heç bir üslubi və semantik bağlılıq görmürəm. Bunlar tamam ayrı-ayrı şairlərdir. Deyim ki, altmışıncı illərin əvvəllərində Qabil də M.Rahim, N.Xəzri, O.Sarıvəlli ilə bir “cəbhədə” yeni, modern şairlərə qarşı mübarizə aparırdı. Amma çox keçmədi ki, altmışıncı illərin o cavan novator şairləri özlərini təsdiq etdilər və necə deyərlər, döyüşlər bitdi. Xatırlayıram ki, heç cür yenilikçiləri bəyənməyən, onları klassik ədəbiyyatımızın ənənələrinə qarşı mübarizədə suçlayan Məmməd Rahim İsa İsmayılzadənin “Güllələr demədi” şeirinə ayrıca bir məqalə həsr etmiş, tərifləmişdi.

Mətləbdən uzaq düşmək istəmirəm. Qabil və Əli Kərim həm fərdi üslub, həm də poetik düşüncə etibarilə fərqli şairlər olublar. Ə.Kərim zənnimcə. Heç vaxt “Qoy danışsın təbiət” və “Səhv düşəndə yerimiz” tipli qabilanə şeirlər yazmazdı. Qabil də “İki sevgi”, “Atamın xatirəsinə”, “Babəkin qolları” poetik düşüncəsinə məhrəm şair olmamışdır. Hətta Ə.Kərimin Nəsimiyə həsr etdiyi “Şəhidliyin zirvəsi” və Qabilin “Nəsimi” poeması da eyni mövzuya həsr edilsə də, tamam fərqli nümunələrdir. Lakin Qabilin şeirlərini oxuyanda elə məqamlarla üzləşdim ki, istər-istəməz Əli Kərimin poetik məna dolu misraları arasında canbirlik, qanbirlik hiss etdim. Qabilin “Tramvay parka gedir” və onlarla bu tipli yarı istehsalat, yarı qəlb dialektikasını əks etdirən şeirləri ilə Əli Kərimin o zaman neftçilərə həsr etdiyi şeirlər yan-yana düzülsə, qətiyyən aralarında ciddi bir fərq nəzərə çarpmaz. Məncə, Qabilin “Küləkli havalarda, yağışlı havalarda”, “Suqovuşanda” şeirləri, “Sənsiz dənizə çıxdım, Dəniz yandırdı məni” misraları ilə Ə.Kərimin bir çox sevgi şeirləri bir sevgi təndirində bişiblər. Bir dəfə, televiziya verilişlərinin birində Əli Kərim yaradıcılığından söz açan Qabil dedi ki, Əli Kərim doğrudan böyük şairdir və heç kim buna şəkk eləməsin.

Qabil müəllimin bir ayağı klassik poeziya ərazisində, bir ayağı isə bu çağların şeir məkanındaydı. Çox az şair tapılar ki, klassik poeziya ənənələrini yaradıcı şəkildə Qabil kimi davam etdirə bilsin. Söhbət ondan getmir ki, sən əruzu bilirsən, klassik şeir formalarına yaxşı bələdsən. Yox! Əsas odur ki, XXI əsrin polifonik şeir üslubları arasında klassik şeir üslubunu yeni, müasir poetik təfəkkür modelinə sığışdıra biləsən. Bu mənada Qabilin 20 Yanvar şəhidlərinin xatirəsinə həsr etdiyi “Mərsiyə” şeiri klassik şeir formasının ehyası kimi qiymətləndirilməlidir.

Tutulub vahimədən nitq bu gün,

dil bu səhər,

Bəzəyib Abşeronu qanlı qərənfil

bu səhər,

Bakı fəryad eləyir,

gözdən axır sel bu səhər.

Gəmilər nalə çəkir,

ərşə çıxır zil bu səhər.

Gecəni atəş ilə qırmızı dan eylədilər,

Xalqımı-millətimi güllə-baran eylədilər!

Vaxtilə Abbas Səhhət yazırdı ki, Mirzə Ələkbər Sabirin şeirləri İran məşrutə hərəkatına bir ordudan ziyadə xidmət etmişdir. Doxsanıncı illərdə də poeziyamız bu missiyanı yenidən üzərinə götürdü.Qabilin həmin illərdə qələmə aldığı “Çalsın Azərbaycan haray zəngini”, “Qeyrət, a vətəndaşlar”, “Çalma, qaboy”, “Bu gün idman vaxtı deyil”, “Xəcalət”, “Qərənfillərdən uzaq”, “Çadırlar”, “Çadırlara alışmayın”, “Yanıq Kərəmi”, “Nəsimi bazarında”, “Rəqs”, “Haray, tələsir, gəlin!” və nəhayət, “Ümid sənədir ancaq...” şeirləri vətəndaşlıq cəsarətindən doğan poetik nümunələrdir. Həmin şeirləri Qabil xaos və hərcmərclik dövrünün yaratdığı ictimai-siyasi, mənəvi-psixoloji ab-havaya kəskin etiraz kimi qələmə almışdır. “Çadırlara alışmayın!”- bu, o deməkdir ki, ruhunuz sönməsin, xarici ölkələrin pay-puşuna göz dikməyək, əlinizə silah götürüb torpaqları azad edək. “Yanıq Kərəmi”yə oynamaq olmaz, bu gün hər kəs işğal olunmuş Vətən torpaqları barədə düşünməlidir. Qabilin bu şeirləri fransız yazarı Apollinerin belə bir fikrini xatırladır: “Yaddan çıxarmayaq ki, hər hansı bir millətdən ötrü ruhən işğal olunmaq silah gücünə işğal olunmaqdan daha təhlükəli ola bilər”.

Dəyirmi masalarda

İzi var dirsəklərin.

Ağla sığan söhbəti,

Sözü var dəstəklərin,

Yardım bağlamasında

Özü var dəstəklərin.

Lap ləl-cəvahir olsun

Hər yardımın dəyəri.

Ümid sənədir ancaq

Azərbaycan əsgəri!

Ali qonaqlar gəlir

Dünyanın hər yerindən.

Ürək yanır, göz dolur

Şəhid qəbirlərindən.

Düşünüb daşınıram

Özlüyümdə dərindən.

İntiqam ala bilməz

Qana qan ola bilməz

Məzarları bəzəyən

Ehtiram çiçəkləri...

Ümid sənədir ancaq

Azərbaycan əsgəri!

lll

Bu məqamda mən Qabilin dillər əzbəri olan “Qoy danışsın təbiət” şeirinə üz tuturam. Əgər Azərbaycan təbiətinin gözəlliklərini əks etdirən şeirlərdən ibarət bir poetik toplu tərtib edilsə, Qabilin bir neçə şeiri və heç şübhəsiz, “Qoy danışsın təbiət” şeiri orada özünə yer tapacaq. Bu şeiri xarakterizə edən bir cəhət diqqəti xüsusilə cəlb edir- sünii və qeyri təbii görünə bilən heç nə yoxdur- “patetika istisi, ritorika soyuğu” (Yaşar Qarayev) bu şeirə yaddır.

Başımın üstündə çətirli meşə,

Yuyunmuş, daranmış, ətirli meşə.

O yazda yaşıldı, payızda əlvan.

Bir ağac kəhraba, bir ağac mərcan.

Bir yarpaq günəşin şöləsində zər,

Bir yarpaq buludun cözünü silər.

Dinim, ya dinməyim, dinləyim əlbət

Qoy danışsın təbiət!

Budaqdan ayrılan hər sarı yarpaq

Elə bil uşaqdır, yetim bir uşaq

Üşüyür, büzüşür saplağında nəm,

Vüsalla, hicranla doludur aləm.

Xoşdur o ilk bahar, bu son bahar da.

Ürək məna gəzir bu duyğularda

Hansı məxluqda var belə şeiriyyət?

Qoy danışsın təbiət!

Professor Tofiq Hacıyev “Qabilin qabilliyi” adlı məqaləsində yazır: “Qabil deməli olduğu sözü heç vaxt saxlamayıb. Həmişə düşünüb: Tanrı bu şairlik istedadını ona verib ki, xalqına gərək olan sözü desin”. Bu mənada Qabili sözün əsl mənasında xalqa bağlı olan bir şair hesab edirik.O.heç vaxt xalq haqqında mücərrəd danışmayıb, onun sevincinə şərik olub, dərdindən-sərindən yazıb.

Bu isti yay günündə böyük şairimiz Qabili xatırladığım yazını başa çatdıranda birdən-birə onun 61 il öncə qələmə aldığı bir şeiri xatırladım: “Küləkli havalarda, yağışlı havalarda”. Dəhşətli istinin əlindən necə can qurtarmaq olar, qoy payız gəlsin, qoy küləklər əssin, yağışlar yağsın, sanki Qabilin şeiri məni o küləkli, o yağışlı payız havasına çəkib apardı.

Külək əsir...üşüyür yenə daş –divar,

Səkilərin üstünə düşür damcılar.

Küçələrdən tələsik keçib gedirlər,

Səni xatırlayıram, qəlbimdə kədər-

Biz də belə gedərdik.

Küləkli havalarda, yağışlı havalarda.

Külək əsir közərir odum, yanıram,

Yağış yağır, gözümdən yağır sanıram,

Səni, səni axtarır, səni gəzirəm.

Başqa vaxtı hicrinə bir cür dözürəm,

Ancaq dözə bilmirəm

Küləkli havalarda, yağışlı havalarda.

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2012.- 11 avqust.- S.18.