Xəbərsiz ötməyən zamanın sehri

“Zaman xəbərsiz ötdü...” jurnalist, şair, publisist, dəyərli elm xadimi və ziyalımız Sona xanım Vəliyevanın oxucularla təəssüratlarımı bölüşdüyüm sayca üçüncü kitabıdır. Kitab “Qanun” nəşriyyatında işıq üzü görüb, 568 səhifədir. Həcminə, mövzu dairəsinin əhatəliliyinə görə əvvəlkilərlə müqayisəyə gəlməzdir. Özümüzdən bixəbər sərnişinləri olduğumuz zaman qatarı onları da bu toplunun qoynunda günümüzə, bizlərə çatdırıb. “Cəhrayı rəngli dünyam”a, “Arazbarı”ya yazdığım və qəzetlərdə dərc olunmuş rəyləri də. İndi kitabın ikinci və üçüncü bölmələrində həmin nümunələrə rast gələndə daxilimdə o qatarın retro istiqamətinə yönəldilməsi istəyi baş qaldırır. Nə edəsən ki, bu, yalnız xəyalların qanadında mümkündür. Və nə edəsən ki, “Həyat davam edir” ifadəsi “ömür keçdi, gün keçdi”nin mütəffiqi, dəstəkçisidir.

İstəyirsən on illər boyu qələmə sarıl – yaradıcılığın elə anları, məziyyətləri var ki, tayı-bərabəri yoxdur. Şairlər, yazıçılar belə məqamlara görə özlərini ilham pərisinə borclu sayırlar. Biz jurnalistlərə gəldikdə məsələ qəlizləşir, istinadımız nədənsə qısqanclıq doğurur. Yəqin başqalarına nisbətdə çox yazmağımızdandır. Məgər azmı olub qıfılbənd mövzulara açar tapmağımıza hansısa gözəgörünməz qüvvə nagahan kömək edib?!

Tam səmimiyyətlə deyirəm: Sona xanımın 5 il əvvəlki kitabına da, 2011-ci ildə nəşr olunmuş poetik nümunələrinə də rəylərim eyni yaşantıların məhsuludur. Bunlar tanınmış şair, yazıçı, jurnalist, alim və tədqiqatçıların yazıları ilə birgə ikinci, üçüncü fəsillərdə yer alıb. İstəməzdim fikir və rəyimə əvəzqaytardı kimi yanaşılsın. Onsuz da əvvəlkilərə bənzəməyəcək, tam fərqli təhlil və məntiqlə rastlaşacaqsınız. Sona xanımın poeziya dünyası ilə bərabər jurnalist, tədqiqatçı obrazına, barəsində yazılanlara da nəzər salacağam.

Bəri başdan deyim ki, qarşımda qətiyyən 5 fəslin hər biri haqqında söz demək öhdəliyim yoxdur. Çünki buna varmaq, sadəcə natamamlıqdan uzaq olmaq, bütöv obraza xas cəhətləri səciyyələndirmək zərurətindən qaynaqlanır. Sona xanımın sadəliyinə, təvazökarlığına bələd olanlara yaxşı məlumdur ki, dövri mətbuatda onun barəsində indiyədək heç bir portret xarakterli materiala rast gəlməzsən. Yazılanlar da şair və tədqiqatçının yaradıcılığı, konkret fəaliyyət istiqamətləri ilə kontekstdə götürülüb. Mövzu əhatəliliyinə baxmayaraq üçüncü kitaba ön sözün müəllifi, Azərbaycan Mətbuat Şurasının bu yaxınlarda Ali Media Mükafatına layiq görülmüş “Kaspi” qəzetinin baş redaktoru Natiq Məmmədli də sərlövhə seçimində (“Ümidlər və arzular şairəsi”) onun şirin, rəvan, düşündürücü misralarının təsirindən çıxa bilməyib. Mən özüm də poeziya həvəskarıyam. Yüksək məna yükünə malik şeirlər asanlıqla hafizəmə həkk olunur. Onların sırasında Sona xanımın da yaradıcılıq nümunələri var. Səbəbi o şeirlərin mahiyyətində, dərdlə, qəmlə, həyatda canlı-cansız nə varsa öz dilində danışmaq məharətindədir.

Sona xanımın poeziyası oxucusunu belə deyim, insafsızcasına təsir altında saxlayır. Onu düşündürür, duyğulandırır, kədərləndirir, sevindirir, retro hisslərinə qərq edir, nikbinliyə səsləyir. Sevimli şairimiz Fikrət Sadıq demişkən, “öz doğma mövzularını sonalaya-sonalaya axtarıb tapır, sözlərin ən zəriflərini seçir”. “Dünya ocaq, axtaran çox, tapan az” misrasından təsirlənən şairin “əsl peyğəmbər şeirin özüdür” fikrində də bir məntiq mövcuddur. Məgər Tanrının insanlara ərmağan etdiyi “Quranı-Kərim” bəşəriyyətin ən müdrik, axarlı poetik nümunəsi deyilmi?!

Sona xanımın ilk kitabı barədə nəşrdə 16 rəy toplanıb. Çəhrayı rəngin mehrinin, sehrinin cazibəsindən isə kənara çıxmaq olmur. Bunu poeziyamızın Rüstəm Behrudi kimi tanınmış siması da etiraf edir, Fərqanə Mehdiyevatək gənc istedadları da. Rəngin fəlsəfəsinə “Xəzər” televiziyasına müsahibəsində özü aydınlıq gətirir: “Çəhrayı rəng çox saf rəngdir. Rəssamlar da etiraf edirlər ki, bu rəngi çox çətinliklə almaq olur. Dünyanı çəhrayı rəngdə görmək üçün doğulduğun mühit, qohumlar, ata-ana, baba-nənə mühüm rol oynayır. Bu rəng elə formalaşır ki, sonradan mümkün deyil ki, o rəngi başqa bir rəng əvəz etsin... Çünki bu, ruh məsələsidir və ruhu da biz yox, İlahi müəyyənləşdirir”.

Çəhrayı dünya həzin, üzgün lövhələri ilə nə qədər desən var. Şairlərin isə bəxti onda gətirməyib ki, ağlamaq hissindən məhrumdurlar. Sona xanımın təbirincə, insan aglayanda boşalır, təskinlik tapır. Yaxşı ki, şairlər ağlamırlar. Goz yaşları elə gözəgörünməz seldir ki, özü ilə daxilindəkiləri aparır. Gör, nə qədər misraları, duyğulu sətirləri yuyardı. Bu, Tanrının şairə bəxş etdiyi qəm yükü, əzabdır. Həm də taleyinə biçilən yol yoldaşı.

Bu da bir taledir – tək ağlayasan,

Özün öz yaranı tək bağlayasan.

Yola qardaş olub, sirdaş olasan,

Yol üstə yolların aşiqi çinar.

Sona xanımın dərdlərimizə bütövlük prizmasından yanaşması ad çəkmədən ünvanlarını tanıdır. Şəhərli ola bilməyən qız Arazboyunun boşalmaqda, qapıları-bacaları açıq, amma odsuz-tüstüsüz kəndlərinin müasir faciəsinə için-için sızıldayır. Oralar ölkəmizin sərhədboyu yaşayış yerləri olduğundan məqam daha düşündürücüdür. Yerin-yurdun sahiblərinin nə vaxtsa ocaqlarına dönəcəklərinə əminəm. Bir köç də Gürcüstandan – azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlərdən uzanır. Düşünürəm-daşınıram, ağrı-acıları yaşayıram o evlərdə yadların məskunlaşdıqlarını görəndə. “Elinə, kəndinə dön” şüarı bizə də bir köynək qədər yaxın, doğmadır. Bu çağırış Sona xanımın şerlərindən nəşət alır.

Şairin şeirlərinin səciyyəvi cəhətləri sırasında məna dolğunluğunu, yaddaqalanlığı xüsusi qeyd etmək istərdim. Fikrət Sadıq deyir ki, Sona xanım təkcə “Sarı çiçək-sarı gəlin”i yazsaydı da bəs idi. Bir başqaları digərlərinin adlarına çəkir. Sıralasaq “Qaragilə”, “Arazbarı” ön cərgədə dayanar. “Arazbarı”nı dönə-dönə oxumuşam. Şeirin təsiri ilə eyni adlı muğamın güşələrinə, ona üz tutan bütün sənətkarların ifaçılıq xüsusiyyətlərinə də yaxından bələdəm. “Qaragilə” ilə “Arazbarı”nı ona görə qoşalaşdırıram ki, bunlar bir ağacın arzu, ümid, həsrət və nikbinlik adlı budaqlarıdır. İkisinin də yarpaqları solğundur, nicatları digər ikisindədir. Arzu və nikbinliyin bar-bəhrəsindən onlara da, bütün dünya azərbaycanlılarına da təskinlik, sevinc, vüqar payı düşəcək. Ona görə də həmin nümunələri birlik, vüsal nəğmələri saymaq daha dürüst olardı.

“Qaragilə” mənə hər dəfə misilsiz xanəndəmiz Rübabə Muradovanın üzgün, kədərli çöhrəsini xatırladır. Əvvəllər elə bilirdim aşiq-məşuq nəğməsidir. İfaçının kimliyinə, mahnının fəlsəfəsinə varanda gümanımda yanıldığımı dərk etdim. Çiynində silah həmvətənlərinə pənah gətirən fədai nəğməkar “gəlmişəm otağına oyadam səni” misraları ilə Cənublu-Şimallı bacı-qardaşlarına xatırladırdı ki, bizim ümumi azadlığımız, vüsalımız vəhdətdən keçir. Sən də bir vaxtlar azadlıq şərbətini dadmısan. Səttarxana, Şeyx Məhəmməd Xiyabaniyə, Seyid Cəfər Pişəvəriyə istiqlal nəğmələrini öyrətdiyindən ilk növbədə özün nümunə olmalısan. Müstəqillik bayrağını yenidən başın üzərində dalğalandırmalısan. Sona xanımı da riqqətə gətirən ecazkar səsin daşıyıcısı olduğu ideyadır – Azərbaycançılıqdır. Cənub, həsrət mövzularına dönə-dönə üz tutması sadə baxışların yetkinləşməsi, ideya şəklində formalaşması, elmi təfəkkürümüzə layiq tədqiqat əsərinin təqdimatı ilə müşahidə edilməsi ilk növbədə bir çeşmədən nəşət alır – ona vətənpərvərlik dərsi keçmiş boya-başa çatdığı yurddan, ata-baba ocağından.

Gözünü dünyaya açanda el-obadan bir qədər aralı Vətəni ikiyə bölən sərhəd tellərini, poeziyamızın az qala bütün günahları boynuna biçdiyi məlul-məlul axan Arazı görüb. Mütaliəsi, müşahidələri, atasının mənalı pıçıltılı söhbətləri ona bir xalqın faciəsinin mənəvi köklərini tanıdıb.

Hələ çox dərdlinin dərmanı gizli,

Hələ çox açarlar ağ div əlində.

Bir xalqın taleyi uduzulan gün

Bağlı qapı oldu Xüdafərin də.

Beləcə, yaranan şeirlər müsibətlərimizin köklərinə varmaq, çıxış yolunun nədən ibarət olduğunu öyrənmək, tədqiq və təbliğ etmək istəyi onu möhtəşəm mövzuya – Azərbaycançılıq ideyasına üz tutmağa sövq edib. Nəticədə şair, jurnalist, publisistin ictimai nüfuzuna tədqiqatçı-alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru adları da əlavə divident gətirib.

Dissertasiya müdafiə edənlərin xətrinə dəyməsin. Cəmiyyət bu cür xəbərləri eşitməyə öyrəşib. Adiləşmənin səbəbi əksəriyyətinin mahiyyətində axtarılmalıdır. Çoxları bir kafedra, fakultə hüdudları çərçivəsində ilişib qalır. Orijinallıq, vətən, xalq cəmiyyət üçün faydalılıq hər halda həmişə öz diqtəsini etməkdədir.

Kitabın beşinci bölümündəki “Azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkülü və tarixi inkişaf yolu” alimin elmi-tədqiqat əsəridir. Cəmi 81 səhifədir. Sürətlə oxusan, bir çox mətləblərin mahiyyətindən uzaq düşəcəksən. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru Nizami Cəfərovun qısa, konkret ön sözü də köməyinə çatmayacaq. Diqqətli mütaliədən sonra görəcəksən ki, arxivlərdə keçən günlərin, ayların necə zehn, təfəkkür məhsuludur. Bununla da görkəmli alimimiz N.Cəfərovla bərabər həmin qayğılı anların müşahidəçisi “Azərbaycançılıq ideologiyası və onun təbliğatçısı” məqaləsinin müəllifi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qərənfil Dünyaminqızının da fikirlərinə şərik olacaqsan.

Azərbaycançılıq ideyasına dair yazılan materiallar yüzlərlədir. Bölünmə, səpələnmə belə taleyi yaşayan hər bir xalqın iztirablı yeri olduğundan aktual mövzuya maraq bitib-tükənən deyil. Xoş məramın təcəssümçüsü kimi yolu daim gözləniləndir. Sona xanım isə əsrlərdən bəri mövcud baxışları, fikirləri ümumiləşdirməklə, təhlil süzgəcindən keçirməklə inandırıcı, dolğun nəticələr çıxarmaq bacarığı ilə başqalarından seçilir. Müəllif bu istiqamətdə yeni cığır salmaqla cəmiyyətin intizarına son qoyub, gözləntiləri doğruldub. Bunun reallaşdırılması isə hər vaxt gözlənilən niyyət idi. Şeirləri ilə bərabər publisistikası da təkanverici təsir bağışlayırdı. Birincini bir kənara qoyub “Publisistik etüdləri” vərəqləyək.

“Sona xanım “Kaspi” haqqında” guşəsində ifadəsini tapanları ötən il “Üç əsrin qəzeti” kitabının təqdimat mərasimində onun dilindən eşitmişik. Onda mənə tam təfərrüratı ilə məlum olub ki, S.Vəliyeva qəzet təsisi zamanı bu qədər adlar bolluğunda niyə məhz 1897-ci ildə nəşrə başlamış “Kaspi”ni seçib. Dəfələrlə səmimi etiraf edib ki, bu nəşrin bir təsisçisi var. O isə sadəcə Məmmədağa Şaxtaxtlı, Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev, Üzeyir Hacıbəyov kimi korifeylərin ruhlarının nigarançılıqdan xilası naminə “Kaspi”yə ikinci həyat verib. Sona xanımın məruzəsində yadda qalan cəhətlərdən ən ümdəsi bu mətbu nəşrin 300 sayının H.Zərdabinin redaktorluğu ilə çıxması faktı idi. Həsən bəyin yubileyi ilidir, tədbirlər sıralanır. Həmin faktı demək olar, bütün toplantılarda qabartmaqdan zövq alıram. Həsən bəyi əyalətin üzücü həyatının ətalətindən xilas edənlər xalqımıza, ictimai fikrimizə sonsuz dərəcədə gözəl xidmət göstərmişdilər. 1991-ci ildən oxucularla gündəlik görüşə gələn bu günün “Kaspi”si də əsl ziyalı tribunasıdır, sələfinin etibarlı davamçısıdır.

Sona xanımın publisistik qeydlərinin çox az qismi kitaba daxil edilib. Cəmi 9 yazısı ilə təkrarən tanış olmaq imkanı mövcuddur. Onları ümumiləşdirən cəhət hər birindəki vətəndaş mövqeyinin mütləq surətdə Azərbaycançılıq ideyası ilə uzlaşmasıdır. Həssas oxucu heç həmin terminlə rastlaşmadan da müəllif mətləbinin nədən ibarət olduğunu dərk edir. Yoxsulluqdan şöhrətin əlçatmaz zirvəsinədək yüksələn Əzim Əzimzadənin, misilsiz sənətkar Bəhruz Kəngərlinin portretlərini sözlə yaradarkən bu ştrixləri qabarıq nəzərə çarpdırır. Şəhid şairimiz Mikayıl Müşfiq ruhuna hörmətin bundan qaynaqlandığını hiss etdirir. “İki sevda arasında aşıq və ya Azərbaycan Heyranı” İrfan Ülkü barədə yazarkən də ənənəsinə sadiq qalır.

Mən vətənpərvərliklə Azərbaycançılığın sərhədlərində fərq görmürəm. Birini digərindən ayrı təsəvvürə gətirmək yanlışlıqdır. Baxın, Azərbaycanın uğurları dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş soydaşlarımızda necə fəxarət doğurur. Qarabağ problemimizə onların dəstəyi izdihamlı aksiyalarla müşahidə olunur. Milli Qəhrəmanımız Mübariz İbrahimovun ölməz igidliyinə doğan doğma reaksiyaları xatırlayaq. “Kaspi” qəzeti də bu təlatüm fonunda bir müsabiqə keçirdi, nəticədə “Mübariz yol” kitabı yarandı. Sona xanımın həmin kitaba ön sözündən sətirlər: “Vətənin “daşları” – insanları ərazi və torpaq bütövlüyü uğrunda sinəsini sipərə, qeyrətini silaha çevirə bildiyi yerdə sözün əsl mənasında vətəndaş olmağı bacarırlar. Yaxın və uzaq keçmişimizin qəhrəmanlıq tarixində belə BÖYÜK VƏTƏNDAŞLARIMIZ saysız-hesabsızdırlar”.

Müəllif publisistin müstəqilliyimizin 20-ci ilində mediamızın inkişafına baxışlarına da belə doğma hisslər hakimdir. Zaman-zaman parçalanmış torpaqlarının yalnız Cənubi Qafqaza düşən qismində 1918-ci ildə cümhuriyyət yarada bildiyini, bu sevincin ömrünün cəmi 23 ay çəkdiyini deyərək Azərbaycançılıq məfkurəsinin 70 illik sovet imperiyası dövründə də şüurlardan silinmədiyini, milli tələbat səviyyəsinə qalxdığını yazır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə başlaması ilə sıradan çıxmaqda olan tarixi, mənəvi dəyərlərimizin yenidən dirçəldilməsi, ədəbiyyatımızda Cənub mövzusunun qabardılması və digər kompleks işlərin həyata keçirilməsi barədə fikirlər ona görə materialda ifadəsini tapır ki, mediamız hər zaman Azərbaycançılıq ideyasını müşahidəçi kimi seyr etməyi özünə sığışdırmayıb. Bu baxımdan da “Publisistik etüdlər”lə tanışlıqdan sonra oxucunun beşinci fəslin mütaliəsinə hazırlanmasına ehtiyac qalmır. Tələbat onun mövzunu necə inkişaf etdirə biləcəyinə maraqdan irəli gəlir.

Kitabda təqdim olunan əsər 9 bölmədən ibarətdir. Fundamental məsələyə məsuliyyətli alim, tədqiqatçı, vətəndaş baxışları oxucu tələbkarlığına adekvat cavabdır. Bu baxımdan silsilə yazıların mövzusu olan bir əsər barədə ətraflı yazımızı sonraya saxlayıb qısa qeydlərlə kifayətlənmək istəyirik.

Sona xanım oxucunun Azərbaycançılıq ideologiyasının köklərinə varması üçün onu tarixin dərin qatlarına səyahətə dəvət edir. Ulu Zərdüştü, “Avesta”nı, “Kitabi-Dədə-Qorqud”u, “Koroğlu” dastanını, Şah İsmayıl Xətaini, Təbrizin “Şairlər məqbərəsi”ndə uyuyan poeziya nəhənglərini xatırladır. Əsərin “Azərbaycan maarifçiləri və azərbaycançılıq” bölməsinin girişində yazır: “Azərbaycançılıq ideologiyasının ardıcıl və məqsədyönlü formalaşması prosesi elmi ədəbiyyatda XIX əsrdə təşəkkül və inkişaf tapan maarifçilik hərəkatına aid edilir”.

Milli oyanışa xidmətin ziyalı məfkurəsinə təsirində Azərbaycanın ikiyə bölünməsi faktoru daim katalizator rolunu oynayıb. A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”ini azərbaycanşünaslığın ilk elmi qaynaqlarından biri kimi dəyərləndirən alim tarixi ardıcıllıqla M.F.Axundovun, C.Məmmədquluzadənin, M.Ə.Sabirin, M.Ə.Rəsulzadənin və digər görkəmli şəxsiyyətlərin mənsub olduqları cərəyanların bu istiqamətdəki xidmətlərinə işıq salır.

Təqdirəlayiq haldır ki, müəllif bir çox yazarlardan fərqli olaraq “Azərbaycançılıq ideyası Azərbaycan Sovet Sosiailst Respublikası dövründə” bölməsi ilə on illərin qadağalarının aradan götürə bilmədiyi ideologiyanın daşıyıcıları barədə də müfəssəl məlumatlar verir. Bu gün isə dünya azərbaycanlılarının müstəqil Azərbaycan Respublikasını özlərinin qibləsi, istinadgahı saymalarında ulu öndər Heydər Əliyevin dühasının, onun ideyalarının layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin misilsiz xidmətlərinin yeri və roluna konkret misalların, sənədlərin, faktların dili ilə məntiqi aydınlıq gətirir.

Sona xanım yekunda “qeyd olunan araşdırmalar hələlik azərbaycançılığın bütöv, tam ictimai-siyasi təlim, vahid baxış və görüşlər sistemi kimi elmi-akademik həllini tapması üçün kifayət deyildir” deyir. Biz də müəlliflə razıyıq.

Əflatun AMAŞOV

525-ci qəzet.- 2012.- 11 avqust.- S.9.