Rəfiqə Məmmədovanın yaradıcılığına nəzər salarkən...

BU DÜNYANIN MÖVZUSU DA, HAKİMİ DƏ UŞAQLARDIR

Uşaq dünyası şeirsiz, nağılsız, laylasız, nəğməsiz miskin aləmə bənzəyərdi. Bunlar o kövrək dünyanın bər-bəzəyi, yaraşıqlı xonçasıdır. Hamımızın uşaqlıq yaşantılarına xas lövhələrdir – dəcəli, nadinci, ipə-sapa yatmayanı bəxşişdən, hədə-qorxudan çox söz sənətinin nümunələri həlimləşdirib. Nə vaxt yuxuya getdiyimizi, səhərin necə açıldığını hiss etməmişik. Şirin röyalar eşitdiklərimizin təsiri ilə yaranıb. Yenisini dinləmək ümidi ilə növbəti gecələri səbirsizliklə gözləmişik. Böyüklərdən miras qalan təcrübə özümüz valideyn olanda karımıza gəlib. Amma etiraf edək ki, heç birimiz bunu babalar, nənələr qədər bacarmırıq. Ona görə də babalığa, nənəliyə iddialı olanlar vaxtında başlarına çarə qılsınlar. Nəvələr ətəklərindən yapışanda iki-üç nağılın, tapmacanın ümidinə qalmasınlar.

Deyirəm nə yaxşı uşaq ədəbiyyatımız, onun kifayət qədər üz tutulası sanballı nümunələri var. Yoxsa nə vaxtadək “yenisini söylə” israrlı şirin-şəkər balaların başını “Cırtdan”la, “Məlikməmmədin nağılı”... ilə qata bilərdik. Bu mənada uşaq ədəbiyyatımızın Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi təməlinin yaradıcılarına da minnətdarıq, sovet dönəmində onun formalaşmasına ömür-gününü həsr edənlərə də. Günümüzə gəldikdə müstəqillik illərində Azərbaycan poeziyası, nəsri kifayət qədər uğurlara imza atsa da övladarı, nəvələri üçün yeni müjdələr soraqlayan ata-analar, baba-nənələr qarşısında borcluya bənzəyirlər. Hərçənd indi sərbəst yazmaq, çap olunmaq imkanları daha genişdir. Səbəbi çoxdur, ən başlıcalarını sadalayacağam. Əvvəla böyüklər üçün yazılanlar kiçiklərin anlam dünyasını nadir halda nəzərə alır. Həcmləri irad, qınaq mövzusu deyil. Uşaqlar üçün qələmə alınanlar isə qısa və lakonikliyi ilə seçilməli, yorucu olmamalı, böyüklərdə təbəssüm, kiçiklərdə əzbərdən bilməyə meyl oyatmalıdır. Yaradıcılığın yorucu, əzablı yoluna dözmək hər yazarın işi deyil. Aşağıdakı misralara diqqət yetirək:

Qanadlanar, öyünər,

Quş öz yuvası ilə.

Qəlbdən qəmi silinər

Vətən nəğməsi ilə...

lll

Bər-bəzəkli beşiyin

Bəzədi evi, körpə.

Dalbadal sual verir

Bacın: – Nənə, o, bizə

Niyə xoş gəlir belə?!

Xoşdur hər birimizə...

Bu şeirlər 1999-cu ildə qələmə alınıb. Hər ikisi bir qələmin, düşüncənin məhsuludur. “Yuva” şeiri “Zər çiçəklər”, “Körpə nəvəm Ayana” isə “Ardımca gəl” kitabından götürülüb. Hər ikisinin müəllifi R.Məmmədovadır. Uşaq ədəbiyyatımızın ən məhsuldar, sayılıb-seçilən nümayəndələrindən olan Rəfiqə xanım üç ildir ömrünün 8-ci onilliyinin zirvəsinə doğru yol gedir. Müəllifi olduğu 15 şeir, hekayə, miniatür povest kitabının və romanın səkkizi şəxsi kitabxanamdadır. Elə ki, səs- küylü, sözə baxmaz balaca qonaqlarım oldu hansınısa götürüb bir-iki nümunə oxuyuram. Bununla da özümü bir növ “işə salıram”. Beləcə onlar mənə “Uğurlu ovu”, “Dostluğu”, “İnamı”, “Bizim bağ”ı vərəqlətdiriblər.

Onun portreti və haqqında qısa qeydlərə yalnız “Nəciblik duyğusu” kitabında rastlaşmışam. Təvazökarlığı təqdirə layiqdir. Ən yaxşı təqdimat yaradıcılığın mahiyyətindən, ruhundan qaynaqlanmalıdır.

Rəfiqə xanımın gülər çöhrəsi qeyri-ixtiyari məsumluq mücəssəməsi olan dünyagörmüş analarımızı, nənələrimizi xatırladır. Onun qayğılı-duyğulu dünyasına vardıqca belə qənaətə gəlirsən ki, müşahidə etdiyin dolğun portretin üzdə görünən kiçik bir hissəsidir. Kitabdakı qısa bioqrafik qeydlər də ümumi məlumat çərçivəsi ilə məhdudlaşdığından suallarına yaradıcılığının özündə cavab axtarmalısan. Mən də bu seçimə üstünlük verib yenidən kitablarına üz tutdum. Göz önündə əsrarəngiz bir lövhə yarandı. R.Məmmədovanın uşaq psixologiyasına bu qədər bələdçiliyinin, fikri ifadə etmək bacarığının qaynaqları sırasında öncə xanım-xatunluğu İkinci Dünya müharibəsinin aclıq, fəlakət dolu illərinə düşən anasının bitib-tükənməyən iztirablı taleyi diqqətimi çəkdi. O ana ki, həyat yoldaşının faşistlərə qarşı döyüşdə həlak olması barədə qara xəbərindən də sınmayıb, övladlarını insanlara, təbiətə, ətraf mühitə, gözəlliyə məhəbbət ruhunda tərbiyə edib.

Qara xallı kəpənək,

Zər qanadlı çiçək...

Anam öpdü üzümdən,

Çiçək qaçdı gözümdən.

Bu çiçəyi üzmədim,

Razı qaldım özümdən !

Humanizm, qayğı, nəvaziş uşaqlığı gözdoymaz təbiətimizin əsrarəngiz guşələrində keçən R.Məmmədovanın həyata baxışlarına hakimdir. Bakı Dövlət Universitetinin tələbə həyatı bu hissləri cilalayıb, uzun illər müəllimlik fəaliyyəti daha da kamilləşməsinə təsirsiz ötüşməyib. İlk şeirində (“Mənim sevimli diyarım”) Vətən məfhumu doğulduğu, boya-başa çatdığı yurddan o yana keçməyib. Sonra həmin coğrafi məkanın hüdudları tarixi sərhədlərimizə qədər uzanıb. O, yaradıcılığa inamlı addımlarla qədəm qoymasında özünü ilk növbədə Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadəyə borclu sayır. Poeziya ustadı tələbə Rəfiqənin şeirlərinə nəzər salanda “bu qız istedadlıdır”, –deyib. Yazmağı davam etdirməyi məsləhət görüb. Tezliklə yeni şeirləri ilə bərabər ilk hekayələri dövri mətbuatda işıq üzü görüb.

R.Məmmədovanın yaradıcılığında aktiv dövr 1970-ci ildən başlayıb. “Pioner” (“Günəş”), “Göyərçin” jurnallarında, “Xalq qəzeti”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan müəllimi”, “Savalan” qəzetlərində onlarla hekayə və şeiri dərc olunub. Dövrünün sayılıb-seçilən uşaq şairi Teymur Elçinlə tanışlıq isə Rəfiqə xanımda potensialına inamı artırıb. 1984-cü ildən Azərbaycan Dövlər Radiosunda onun əsərlərinə efir həyatı bəxş olunub. Qarşılıqlı əməkdaşlıq 20 il davam edib. Maraqlıdır ki, 2002-ci ildə rəssam həyatından söhbət açan “Könül” romanından səslənən parçalara ən fəal münasibət Cənubi Azərbaycandan redaksiyaya ünvanlanan məktublarda ifadəsini tapıb.

Rəfiqə xanım uşaq dünyasının rəssamı, boyakarıdır. Detalları incəliklərinə qədər təsviri ilə zövq mənbəyinə çevirir.

Kölgəli barlı meşə,

Vurğunsan Al Günəşə!

Qoynun işıqla dolar,

Quşlar şəfəqlə oynar!

(“Bülbül nəğməli meşə” şeiri)

Oxşar manera hekayələrində də aparıcı xətti təşkil edir. “Nəciblik qığılcımları”nda, “Mən ekoloq olacağam”da, “Bizim bağ”da yer, yurd lövhələrinin təsviri zövq oxşayır.

Rəfiqə xanımın ilk dinləyiciləri ailə üzvləri, övladları olub. İndi boya-başa çatıblar, özləri də valideyndirlər. Analarına nənə sevinci yaşadırlar. Rəfiqə xanım yenə onlar üçün yazır. Bu dəfə daha çox Qarabağdan, vətənpərvərlikdən. Yazdıqlarında çagırış ruhu güclüdür. Şəcərəsi sanki Qarabağın xəritəsidir. “Nənəm şuşalı, atam cəbrayıllı, anam füzulili, ömür-gün yoldaşım ağdamlıdır dedim” (“Teymur Elçin haqqında xatirə”dən). O, “Gültəkin həkim” hekayəsi ilə Naxçıvanik yaxınlığında döyüşdə yaralı çıxararkən düşmən gülləsinə tuş gələn Həcər qeyrətli döyüşçü qızlarımızın ölməz igidliklərindən söhbət açır. “İnam”da qələbənin qaçılmazlığını deyir. “Zəngilana nə vaxt qayıdacağıq”da balaca Minarəyə o günün uzaqda olmadığını anladır. Çünki “Ən böyük Vətən”də söylədiyi kimi Azərbaycanın hər yeri doğma və əzizdir. Ən böyük Vətən isə xalqdır. Sənətkar Füzulinin Alxanlı kəndinin simasında “Bu da atəşkəs” hekayəsində riyakar düşmənin iç üzünü açır. “Dağ qartala dərs meydanıdır”, “Dağlar” və digər şeirlərində Vətənin nicatının, ərazi bütövlüyünün bərpasının igid övladlarının, döyüşçülərinin əllərində olduğuna inamı təlqin edir.

Rəfiqə xanımın yaradıcılıq diapazonuna əhatəlilik səciyyəvidir. Ona üz tutanlar mahnı mətnləri, tapmacalar, yanıltmaclarla... da tanış ola bilərlər. Bunlar incə, həssas qəlbdən süzülüb gələn duyğu və düşüncələrin məhsulu, həm də yaşayıb-yaratmağı stimullaşdıran axtarış dolu günlərin, ayların, illərin bəhrələridir.

Əflatun AMAŞOV,

Azərbaycan Mətbuat

Şurasının sədri

525-ci qəzet.- 2012.- 18 avqust.- S.16.