“Molla Nəsrəddin” - çox ciddi, bu gün də davam edən prosesdir

“YÜZ İL ƏVVƏL “MOLLA NƏSRƏDDİN”DƏ YAZILAN PROBLEMLƏRİ İNDİ YENİDƏN YAŞAYIRIQ: BU, İNSANA, PULA, DİNƏ, MƏTBUATA, TƏHSİLƏ MÜNASİBƏTDƏ ÖZÜNÜ GÖSTƏRİR”

- Necə hesab edirsiniz, “Molla Nəsrəddin”də dərc olunanlar bu gün üçün aktualdırmı?

Səlim Babullaoğlu: Mən istəyirəm, rus ədəbiyyatından bir misal gətirim. Rus ədəbiyyatşünaslığında belə bir fikir var ki, Dostoyevskinin əsərləri XX əsrdə Avropada daha aktual və populyar olub, bu populyarlığın səbəbi isə müəllifin əsərlərində təsvir olunan insan münasibətlərinin Avropanın, belə deyək, açıq məkanı, cəmiyyəti üçün daha təbii, daha doğma olmasındaydı, nəinki qapalı Sovet İttifaqı üçün. Çünki Dostoyevskinin qoyduğu problemlər,onun əsərlərindəki insan münasibətləri daha çox kapitalizmin, pulun hökmran olduğu Qərb dünyasının doğurduğu münasibətlətlər, problemlərdir. Rus ədəbiyyatşünasları bu fikirdədir ki, Dostoyevski ikinci nəfəsini Rusiyada və postsovet arealında bundan sonra qazanmalıdır. Sosializm yarı yalan, yarı doğru problemlərin qabağını almışdı. İnsani, sosial problemlər Dostoyevskinin əsərlərindəki qədər kəskin deyildi. Anologiya aparsaq, eyni şeyi “Molla Nəsrəddin”də yazılanlar, mollanəsrəddinçilərin əsərləri haqqında demək olar. “Molla Nəsrəddin” ikinci nəfəsini məhz bu illərdə qazanır. Müstəqillik illərində. Sovet dövründə bu jurnalı ərsəyə gətirənlərin yazdıqları bir qədər lokallaşmışdı. O vaxt biz problemlərə sanki muzey eksponatı kimi baxırdıq. Təxminən, “Sehirli xalat” filmində pionerlərin xana baxdıqları kimi... Ancaq bu gün o problemləri öz köynəyimizdə hiss edirik. Heç uzağa getmirəm, “Kubinka”dan çıxıb sizin redaksiyaya gələndə onlarla problem gördüm. Dedim, ey dadi-bidad,bunlar Mirzə Cəlilin, Sabirin personajlarıdır. O vaxt maşını park etmək problemi olsaydı, çoxları Mirzə Cəlilin, Sabirin personajına çevrilərdilər. Metroda çıxana yol verməyən adamla “Saqqallı uşaq”dakı personajın heç bir fərqi yoxdur. Məncə, mollanəsrəddinçilərin qoyduğu çoxlu problemlər bu gün daha aktualdır. Amma başqa məsələdir ki, yazıçı kimi həyata “Molla Nəsrəddin” eynəyindən baxmaq daha doğrudur, yoxsa daha başqa aspektdən baxmaq... Bu məsələnin estetik tərəfidir, bu barədə sonra danışarıq.

Seyfəddin Hüseynli: Zahirən bizə belə gələ bilər ki, sovet dövrü “Molla Nəsrəddin”lə bizim dövr arasında dərin bir uçurum yaradıb. Əslində, diqqətlə baxsaq, görərik ki, sovet dövrü “Molla Nəsrəddin”in yarandığı zamanla indinin arasında rahat, məxməri bir keçiddir. Mirzə Cəlil Sovet hakimiyyəti illərində də xeyli problemlər görmüş və bir azca yumşaq tərzdə onları yazmışdı. Doğrudur, biz “Molla Nəsrəddin”dən sonra tamam fərqli cəmiyyətdə yaşadıq. Amma jurnalda yazılanların bütün Şərq üçün, müsəlman dünyası üçün xeyli dərəcədə aktual qaldığını deyə bilərik. Yaxın ətrafımıza baxaq: Türkiyə hansı problemləri yaşayır, İranda, Əfqanıstanda nələr baş verir... Mənəvi problemlərin həll olunmamağı, dalana dirənməyi “Molla Nəsrəddin”i hələ də aktual mövqedə saxlayır. O dövrdə biz hələ kapitalizmi düz-əməlli yaşamamışdıq, ancaq “Molla Nəsrəddin” artıq bir çox eybəcərlikləri görür, tarixin, ədəbiyyatın yaddaşına köçürürdü. Amma indi belə çıxır ki, biz kapitalizmə və yaxud ona bənzər bir quruluşa təzədən, sıfırdan başlayırıq. Başladıqca da, yüz il əvvəl “Molla Nəsrəddin”də yazılan problemləri indi yenidən yaşayırıq: bu, insana, pula, dinə, intelligensiyaya, mətbuata, təhsilə münasibətdə özünü göstərir.

- Səlim bəy deyir ki, “Molla Nəsrəddin”in qabartdığı problemlər Sovet dövründə faktiki olaraq dondurulmuşdu. Sovet hökumətinin bu problemlərin həllinə həssaslıqla, “Molla Nəsrəddin”ə diqqətlə yanaşmasını necə izah etmək olar?

Səlim Babullaoğlu: Mollanəsrəddinçiləri yetişdirən ideoloji bazayla, mərkəzlə, məsələn fransız maarifçiləri ilə bolşeviklərin, Leninin, Marksın əlaqəsini tapmaq olar. Bu mənada onların eyni mərkəzdən qida aldıqlarını demək mümkündür. Marks deyirdi ki, onun faydalandığı üç mənbədən biri fransız maarifçiliyidir. Marks onu da deyirdi ki, tarix ardıcıl prosesdir. Bütün bunlarla yanaşı düşünmürəm ki, bolşevik hakimiyyəti “Molla Nəsrəddin”ə sahib çıxdı. Mirzə Cəlilin taleyi bu cür düşünmək üçün əsas verir. Ancaq problemlərə bir baxış, hədəflər var idi və bolşeviklər bu mənada çox mütəhərrik idilər. Əl altında nə vardısa, ondan yararlanırdılar. Bu mənada sofist idilər. Fikirləri özlərinə sərf edən tərzdə istifadə və istismar eləməkdə, pərdələməkdə usta idilər.

Seyfəddin Hüseynli: “Molla Nəsrəddin” jurnalının sonrakı aqibəti göstərdi ki, Sovet hakimiyyətinə əslində nə lazım imiş. Sovet dövründə kapitalist cəmiyyətinə məxsus neqativləri vurğulayırdılar. Amma Mirzə Cəlil, belə deyək, dilini dinc saxlamayanda, sovet quruluşunda da əvvəlki funksionallığını göstərəndə onu çap etmədilər, çıxdaş elədilər. Məlum olur ki, sadəcə ortada böyük bir siyasi məkr varmış. Sovet hakimiyyəti “Molla Nəsrəddin”i özünün xeyrinə, köhnə quruluşun ziyanına bildiyi üçün jurnala həssas yanaşdı. Sovetlər bu jurnalı təbliğat üçün vacib vasitə hesab edirdilər. Ancaq, baxın, “Molla Nəsrəddin”ə çar hökumətinin, xüsusilə də yerli dini-ruhani kəsimin münasibəti hara, Sovet dövründə cəmiyyətin və hakimiyyətin münasibəti hara. Tamam fərqlidir, belə görünür ki, birincilər daha dözümlü yanaşıblar. “Molla Nəsrəddin” kimi bir jurnal Sovet dövründə çətin yarana bilərdi. Necə ki, Mirzə Cəlil deyir: “Molla Nəsrəddin”i zəmanə özü yaratdı”. “Molla Nəsrəddin”dən yararlanan Sovet hakimiyyəti dedi ki, köhnə işlərinə görə çox sağ ol, indikinə görə isə cavab verməli olacaqsan. Belə də oldu.

- Hətta “Kommunist” qəzetində məqalə çıxmışdı ki, “Molla Nəsrəddin” xalqın deyil, redaktorun orqanıdır. Jurnalın adını da dəyişiblər.

Səlim Babullaoğlu: Bəli, Mirzə Cəlilin boykot , təcrid siyasəti də olub. Təsadüfi deyil ki, ömrünün sonuna yaxın əlyazmalarını yandırırdı.

- Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərov saytımıza verdiyi müsahibədə bildirmişdi ki, “Molla Nəsrəddin” impulsiv hadisədir. Bu fikrə münasibətiniz necədir?

Seyfəddin Hüseynli: Nizami müəllim müəyyən mənada düz deyir, bu, impulsdur, reaksiyadır. Amma belə götürəndə, dünyada nə impuls deyil ki?

Səlim Babullaoğlu: Hər şeyə impuls kimi baxmaq nöqteyi-nəzərincə hə, impulsdur. Bütövlükdə isə bu fikirlə razı deyiləm. 25 il impuls olmur. İmpuls ani olar, uzaqbaşı 1-2 il olar, 25 il əsrin dörddə biridir. “Molla Nəsrəddin” çox ciddi, bu gün də davam edən, bəzən bizim görmədiyimiz şəkildə, öz mütəhərrikliyini qoruyan prosesdir.

Seyfəddin Hüseynli: Nizami müəllim o mənada haqlıdır ki, bu jurnal, bu istiqamət impuls olaraq meydana çıxıb, dövrün hadisələrinə reaksiya verib, münasibət göstərib. Özü də təkcə sosial baxımdan yox. Həm də sənətkarlıq, estetika baxımından impuls xarakteri var burada. “Molla Nəsrəddin” xəttində olanlar bir qədər də o dövrün, indiki ifadəylə desək, postmodernistləri kimi görünürlər. Amma bir məqam var: “Molla Nəsrəddin” əvvəlcə impuls idi, sonra davamlı xarakter aldı, dünyagörüşə çevrildi. Dünyanı o rakursdan, o prizmadan görüb anlamaq istəyən adamlar bu məcraya yönəldilər. İndinin özündə də bizdə dünyaya satirik planda baxan müəlliflər əsasən bu mövqeyə qayıdırlar. Bu gün bizim mətbuatda, ədəbiyyatda satirik mətnlər yazanların əksəriyyəti, lüğət bazasından tutmuş üslublarına qədər, “Molla Nəsrəddin”lə səsləşir. Deməli, impuls tədricən müəyyən bir yönə, axına çevrilib. O qədər aktiv deyil bəlkə, ancaq yenə də inersiya kimi davam edir.

Səlim Babullaoğlu: Mən istəyirəm, bir məqamı da deyim. Tarixi şəxsiyyət kimi “Molla Nəsrəddin” XIV əsrdə, Konya sultanlığına aid bir şəhərdə yaşamış, şeirlər yazmış bir qazıdır. Qazı olubsa, islam hüququnu da bilib, özü də deyilənə görə, traktatları da varmış. Amma daha çox lətifələri ilə məşhurlaşıb, xalqın yaddaşında daha çox onun anekdotları qalıb. Əslində bu deqredadtiv bir şeydir, Həmidin sözü olmasın, şərtiliklə dekadansdır. “Molla Nəsrəddin” fenomeninin özünün satirik və ələsalma tərəfi var ki, bax, bu, mənim fikrimcə, ədəbiyyatda effekt verməyən bir şeydir. Aydınlaşdırım. Bayaq dedim, yolda gələ-gələ bəzi şeyləri görürdüm və bundan əziyyət çəkirəm, bütün normal adamlar kimi... Amma qəzəb həddini keçmək şəxsən məni qane eləmir. Əlbəttə, əgər biz düşünürüksə ki, ədəbiyyat insanı dəyişməlidir, onda insanları ələ salaraq, bir az da aşağılayaraq, yəni, bunu əsaslı bədii keyfiyyətə çevirərək təsir eləmək olmaz.. Ədəbi metod kimi, platforma kimi mollanəsrəddinçilik- satira, istehza, sarkazm, ironiya məni qıcıqlandırır. Hərçənd mən dozasında ironiya və özünəironiyanı sağlam şey hesab edirəm. “Molla Nəsrəddin”də bu, böyük dozada idi.

- Maraqlı məqamlardan biri odur ki, 60-cılar da özlərini mollanəsrəddinçilərin varisləri elan elədilər. Estetik planda bunu necə qiymətləndirirsiniz?

Səlim Babullaoğlu: Doğrudur və həm də 60-cıların variantı yox idi. Onlar kimə söykənə bilərdilər: ya özlərindən əvvəlki ədəbi nəslə, ya da daha əvvəlkilərə. Adətən hər bir yeni nəsil özündən əvvəlki nəsilə söykənməyi, söykənsə də, bunu etiraf etməyi sevmir. Digər tərəfdən özündən əvvəlki nəsildən itələnir. 60-cılar nəsli daha xəlqi, daha yaxşı ədəbiyyata söykənməli idilər, XX əsrdə mollanəsrəddinçilərdən başqası isə yox idi.

Və onu da deyim ki, mənim üçün Novruzəli ilə Kəbirlinski qohumdur. İkisi də həyatda ikinci planda olan, zəif, uğursuz adamdır. İkisi də təəssüf hissi ilə yanaşı şəfqət hissi oyadır özlərinə qarşı. Kifayət qədər paralellər tapmaq, bunu doğruluğunun lehinə daha çox arqument qoymaq olar. Ancaq 60-cılar istəsələr belə, mollanəsrəddinçilər kimi sərt ola bilməzdilər. Çünki dövr başqa idi, bu haqda girişdə dedim bir az.

Seyfəddin Hüseynli: Mollanəsrəddinçilər dövrə, mühitə ayıq, sərrast nəzərlərlə baxırdılar, bəzi müasirləri kimi eyforiyaya qapılmır, şanlı keçmişin təsəllisiylə ruhlanmırdılar. Görürdülər ki, ortada elə bir inkişaf, irəliləyiş yoxdur, əksinə, xeyli problem var, bunları da açıq yazırdılar. 60-cı illərə gələndə də mənəvi yöndə, məzmun planında bir sıra ciddi problemlər qalırdı, riyakarlar, xalturaçılar, yalançı savadlılar, qatı bürokratlar vardı. Bu, sərt bir rejimin təzahürləri idi. Anarın, Əkrəm Əylislinin əsərlərində “Molla Nəsrəddin”lə birbaşa səsləşmələr var. Yəni o xətt davam edib, ancaq formada, şəkildə dəyişikliklər var. Bir maraqlı məqam da budur ki, “Molla Nəsrəddin”nin solçuluğa meyli vardı. Pula, kapital dünyasının insanlarına, varlıların pulu qazanma və xərcləmə tərzinə münasibətdə mollanəsrəddinçilər hardasa solçu mövqedəydilər. Ancaq bu bizim anladığımız mənada siyasi solçuluq deyil. Söhbət cəmiyyətin insani hissiyyatına, ürəyinə, istəklərinə daha yaxın olmaqdan gedir. Bəzən ifratçılığın, sapmaların olduğu da faktdır. Məsələn, Əliqulu Qəmküsar axır illərdə sırf solçu mövqedən çıxış etdiyinə görəydi ki, milli dövlətə - Cümhuriyyətin özünə qarşı da çox sərt münasibət göstərmişdi. Onun “Bir hökumət tazə çıxmış, ismi Azərbaycan” misrasıyla başlayan şeirində deyilir ki, parlamanda, hökumətdə, idarəçilikdə olanların hamısı ağadır, bəydir, xandır, bircə nəfər fəhlə-kəndli, kasıb yoxdur. Bir az da bu cəhətə görə Sovet hökuməti ilkin mərhələdə mollanəsrəddinçiləri özünə yaxın bilirdi, havadar kimi görürdü. Ancaq sonra münasibət dəyişdi.

Səlim Babullaoğlu: Bir də, jurnal kimi “Molla Nəsrəddin”in yaranması, bu səhnədə mollanəsrəddinçilərinin əsərlərinin yaranmasına 1905-ci ildəki qərar şərait yaratmışdısa, 60-cılar üçün bu şəraiti “ottepel”, Xruşov mülayimləşməsi yaratmışdı. Mən bunu nə mollanəsrəddinçilərin, nə də 60-cıların ədəbi istedadlarını və fərqliliyini qətiyyən kiçiltmədən deyirəm.

- 37-ci ildə repressiyaya məruz qalan bir neçə nəfərə- Hənəfi Zeynallıya, Vəli Xulufluya ittiham elan etmişdilər ki, “Molla Nəsrəddin” irsini düzgün təbliğ etmirsiniz. Halbuki dövlətin özü “Molla Nəsrəddin”in başına çox oyunlar gətirdi. Misal üçün jurnalın redaktoru güllələndi. Amma faktiki olaraq 1937-ci ilə qədər mollanəsrəddinçilərin çoxu vəfat etmişdi.

Səlim Babullaoğlu: O vaxt çox qəribə situasiya varmış. İdeoloji və yaxud estetik yarlıqla insanları bir-birinə qarşı qoyur, təkləyir, sonra da bir-bir dənləyirdilər. Əslində bu düşünülmüş siyasət idi, təsadüfi deyil ki, “Molla Nəsrəddin” müharibə illərindən sonra, daha dəqiq desək, 50-ci illərin ortalarında yaddaşlara daha sürətlə qayıtmağa başladı. Bu da elə-belə deyildi. Çünki 30-cu 40-cı illər vintləri bərkitmək dövrü idi. Bu vaxt dövrün eybəcərliklərini göstərmək örnəyi ola biləcək jurnal, ədəbiyyat, irs sıxışdırılmalıydı, yaxud aktuallaşmamalıydı.

Seyfəddin Hüseynli: Gözləmək olardı ki, bizdə 80-ci illərdən dərhal sonra, müstəqilllik dalğasında “Molla Nəsrəddin” tamam fərqli statusla, hardasa daha yuxarı mövqe ilə, öz missiyası, mahiyyəti ilə yenidən gündəmə qayıdacaq. Ancaq bizdə daha çox romantik, eyforik söz hakim oldu, təlatümlər satirik baxışı arxa plana atdı. Vaxt keçdi, cəmiyyət oturuşduqca baxıb gördük ki, yox, Sabir demişkən: “Əvvəl nə idiksə, yenə biz şimdi hamanıq”.

- Nizami Cəfərov “Füyuzat” məktəbinə daha çox önəm verdiyini söyləyib. Mənə elə gəlir ki, bu, ədəbiyyat tarixi kimi yaşayacaq. Ancaq ciddi ədəbi estetik şey kimi yaşamadı, fəlsəfi cərəyan kimi də özünü tapmadı.

Səlim Babullaoğlu: Mən siyasi və milli ideologiyaya boş şey kimi baxıram. Bu şeylərin arxasında gizlənib pislik edənlər daha çoxdur. Xüsusən ədəbiyyat üçün siyasi məsələləri lazımsız hesab edirəm. Ədəbiyyatın məhvərində insan dayanır. Bir məqam da var, tarix spiralvaridir, 90-cı illərdə Əli bəy Hüseynzadə fikir qütblərindən biri idi, çox populyardı. İndi belə deyil. Amma Əli bəy Hüseynzadə və onun irsinin Azərbaycanda bir daha aktuallaşacağı istisna olunmur. Sizə dünya ədəbiyyatından bir örnək də verim. I və II Cahan müharibələri arasında Polşanın müstəqillik illərində vətənpərvərlik şeirləri, patriotik, plakat poeziya ikinci plana keçdi. Çünki müstəqilliyin özü vardı. Halbuki, 20-ci illərin ortalarına qədər çox idi belə şeirlər. Amma II Cahan savaşı illərində və sonra Polşa de-yure müstəqil olsa da, de-fakto Rusiyanın, Sovet İttifaqının bir subyekti idi, amma bu illərdə çox dərin, insani planda dərin, plakatdan arınmış həqiqi vətənpərvərlik şeirləri yarandı. Çünki mühairbə-kütləvi iztirab deməkdi, bu vətənin və vətənpərvərliyin həqiqi məzmununu anlamaq üçün münbit zəmin yaradırdı.

Seyfəddin Hüseynli: Yaradılan əsərlər özünün və onu ortaya qoyanın aqibətinə təsir edə, taleyini müəyyənləşdirə bilir. Bu baxımdan, Əli bəy Hüseynzadənin təfəkküründən, fikir sexindən keçib ortaya çıxan ideyalar o dövrdə də akademik planda, düşüncə halındaydı, indi də o cür qalmaqda davam edir. Çox qəribədir ki, son 25 ildə aparılan təbliğata baxmayaraq, o ideyalar akademik plandan aşağı enməyib. Bunun müsbət tərəfi odur ki, ideya öz yüksək səviyyəsində qalır. Amma problemli yönü budur ki, biz bu ideyaları praktik cəhətdən mənimsəyə, həyata keçirə bilməmişik. Çünki ideyanın özülü, real planı işlənməmişdi. Təsadüfi deyil ki, özülü hazırlanmış, reallığa uyğun şəkildə meydana qoyulmuş Məmməd Əmin Rəsulzadə ideyaları daha geniş yayılıb, xeyli dərəcədə də gerçəkləşib. Təkcə bizdə yox, bütün Şərqdə bu ideyalar daha cəlbedici, daha praktik sayılıb. Ədəbi plandan baxırıqsa, deməliyik ki, Əli bəy Hüseynzadə özünü birbaşa ədəbiyyat adamı kimi görmürdü. Onun bədii yaradıcılığı müəyyən epizodik özünüifadə təzahürləriydi, bədii yazıları sistemli bir yaradıcılıq deyildi. Hətta rəsmlər də çəksə, Əli bəy daha çox ideoloq, mütəfəkkir idi. Dünyaya da “Molla Nəsrəddin”dən tamam fərqli rakursdan baxırdı. Bu rakursa romantika, yüksək milli-siyasi ruh hakimiydi. Ordan baxanda mühit, cəmiyyət xeyli işıqlı, gələcək çox parlaq görünürdü. “Molla Nəsrəddin”in gözündə isə ancaq real mənzərə vardı, o mənzərə də xeyli tutqun idi. Xəyallar, duyğular aləmindən həyatın özünə enəndə, məsələn, həmin romantik dalğanın fəal nümayəndəsi olan Məhəmməd Hadi də sarsılır, reallıq onun baxışını dəyişdirirdi. Ona görə də yazırdı ki: “Dağa dersən, eşidir, sonra verir əks-səda, Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım”. Ya da: “Mən bir diriyəm, etdi məni dəfn təsadüf, Zində görünən bir sürü mövtalar içində”. Əvvəlki nikbin, işıqlı, bəlağətli şeirlər yazan Hadinin başı, belə deyək, əhlət daşına dəydi və gördü ki, ətrafdakı reallıq tamam fərqlidir. “Molla Nəsrəddin” isə ətrafı elə əvvəlcədən bu cür görürdü. Abbas Səhhət də “Molla Nəsrəddin” tərzində şeirlər yazıb. Belə misralar var onun “Studentlər” şeirində: “Studentik, mey içib məst olarıq, Hər gecə bir qıza pabəst olarıq...” Belə təxmin eləmək olar ki, bir az da davam etsəydi, romantik dalğadakı ədiblər, elə Hadinin özü də “Molla Nəsrəddin” düşüncəsinə xeyli yaxınlaşacaqdı. Çünki Mirzə Cəlil doğru deyirdi, zəmanə özü “Molla Nəsrəddin”lik zəmanəydi. Amma düşünürəm ki, qəti sərhədlənmə mümkün deyil, heç vacib də deyil, ədəbiyyatda da, həyatda da zahirən ciddi, yəni parlaq, nikbin baxışla satirik düşüncənin normal paralelliyi olmalıdır. Əslində bu paralellik Molla Nəsrəddin fenomeninin özündə də var. Səlim bəy bayaq Molla Nəsrəddinin bioqrafiyasına toxundu, doğrudan da, Molla Nəsrəddini yetirən torpaqlar dünyaya Cəlaləddin Rumini də verib.

Səlim Babullaoğlu: Mollanəsrəddinçilər artıq boğaza yığılmışdılar, necə ki, bəzi hallarda biz boğaza yığılırıq. “Qurani-Kərim” deyir ki, etiraz etmək, kobud sözlər demək zülmə uğrayanın haqqıdır.

- Sizcə mollanəsrəddinçilər 37-ci ilə qədər qalsaydılar, başlarına nə gələcəkdi?

Səlim Babullaoğlu: Haqverdiyevə heç nə etmədilər. Çılğın adamlar vardı, bir söz deyəcəkdilər, NKVD də gecə evlərindən aparacaqdı. Amma “mollanəsrəddinçidirlər deyə repressiya olunacaqdılar” fikrini səsləndirə bilmərəm. Kimlərsə öləcək, kimlərsə qalacaqdı, ancaq mollanəsrəddinçilərin qalma ehtimalı daha böyük olacaqdı, nəinki füyuzatçıların... Hərçənd olmuş hadisələr haqqında ehtimalla danışmaq doğru deyil.

Seyfəddin Hüseynli: İndi biz deyə bilmərik ki, 37-yə qalsaydılar, mollanəsrəddinçilərə nə olacaqdı. Hərə bir ayrı statusdaydı axı. Məsələn, əvvəl Sabir, sonra Qəmküsar, 30-cu illərin əvvəllərində Mirzə Cəlil, Haqverdiyev, Cabbarlı dünyasını dəyişdi. Əli Nəzmi 40-cı illərdə vəfat elədi, Məmməd Səid Ordubadi ondan da sonra. Açığı, o dövrdə elə bir radikallıq eləməyən, “Molla Nəsrəddin”in abreviaturasını - “MN”i daha çox “Mənə nə” kimi anlayan biganə, təhlükəsiz adamlar da vardı ki, onlar da nəyəsə görə, kimlərinsə sözüylə repressiya olundular. Bu mənada, mollanəsrəddinçilərlə bağlı dəqiq fikir demək çətindir.

- “Molla Nəsrəddin” əsasən iki-üç məsələni ortaya qoyurdu: həm dini, həm də təhsil mənasında cəhalət, savadsızlıq və s. İstərdim bu məqama diqqət yetirək, o dövrdə əhalinin 1 faizi savadlıdır, ancaq indi 99 faiz savadlıdır. Burada savad deyəndə yazıb-oxumaqdan söhbət gedir, böyük mətnlərdən yox. Bu istiqamətdə “Molla Nəsrəddin” öz aktuallığını itirməyib ki?

Səlim Babullaoğlu: Yazıb-oxumaqla insanlar problemlərini həll edə bilsəydilər, dünyada problem qalmazdı ki... Ancaq hazırda dünyada hərf tanımayanların sayı da az deyil.

Seyfəddin Hüseynli: Faktiki yanaşanda, indi biz, müasirlərimiz daha savadlı, oxumuş sayılırıq. Ancaq gəlin bir məsələyə baxaq: “Molla Nəsrəddin”in bütün Şərqdə, Qafqazda yayılma arealını da götürək, bizim bu gün ən çox oxunan, böyük tirajla çıxan mətbu orqanlarımızın yayılma ərazisini, oxunma səviyyəsini də. “Molla Nəsrəddin” Hindistandan belə, özünü oxucu tapmışdı. Ən çox oxucuları, səhv eləmirəmsə, İranda idi. Rusiyada çox oxunurdu. Amma indiki cəmiyyətin mətbuata münasibətində təkcə internetə görə vəziyyət ondakından üstün ola bilər. Deməli, mənəvi baxımdan yetkinlik, həqiqi savadlılıq, tərəqqiyə can atmaq meyli indikindən qat-qat artıq olub o dövrdə. İndi zahirən hər şey var, səviyyə guya yüksəlib, ancaq mahiyyətdə belə deyil, yəni tutuşduranda mahiyyət o dövrün xeyrinədir. Mollanəsrəddinçiləri də formal təhsildən çox, cəmiyyətin mənəvi inkişafı düşündürürdü.

Səlim Babullaoğlu: İndi internet, televiziya, qəzetlər var. Bizim üçün qəzet-jurnal nəşri indi çox adi görünə bilər bu bolluqda, çoxluqda. O vaxt nə vardı? “Molla Nəsrəddin”in səhv eləmirəmsə 700-ə yaxın sayı çıxıb, müəyyən fasilələrlə 25 il işıq üzü görüb. Bu o deməkdir ki, jurnalın ayda təxminən 2 nömrəsi işıq üzü görüb. Hətta indi ayda 2 dəfə jurnal buraxmaq çox böyük hadisədir. Odur ki, biz “Molla Nəsrəddin”in o vaxt üçün nə qədər böyük mətbu və maarifçi hadisə olduğunu qavraya bilmərik indiki informasiya bolluğunda. Təsəvvür edin ki, mənim buraxdığım jurnalın vəziyyəti “Molla Nəsrəddin”likdir indi.

Ümumiyyətlə, mən bu qənaətdəyəm ki, bu dünyada savadlı adamların ziyanı savadsız adamların ziyanından daha çoxdur. Burada məsələ mənəviyyat məsələsidir, əlifbanı bilmək məsələsi deyil. Məni düz başa düşün: savadlı olmaq yaxşı şeydir, amma o qədər oxumuş nadanlar var ki... Ümumiyyətlə bizim başımıza gələn problemlərin çoxunu oxumuş adamlar yaradıblar. Qəlbi düzgün olmayan oxumuş adamlara və saqqalı, xurafatçı dindarlara görə əziyyət çəkmişik. İndi ola bilər ki, anlamırıq, ancaq son illərdə biz çox aşınmışıq. Bizdə palitra var, rəng çoxdur, ancaq heç nəyin həqiqi rəngi yoxdur. Mirzə Cəlilin, Sabir yubileylərində onların personajlarını dəfələrlə görmüşük. Hər gün görürük. Onlar Mirzə Cəlilin, Sabirin yazdıqlarına nəzər yetirəndə özlərini pis hiss edirlər, ancaq yubiley tədbirlərinə gəlmək məcburiyyətindədirlər. Candərdi gəlirlər, eynəyin arxasında da gizlənə bilmirlər. Biz buyuq təəssüf ki.

Seyfəddin Hüseynli: “Molla Nəsrəddin”in bugünkü sosial həyatımızda rol oynamaq baxımından çox maraqlı funksiyası var. Məlumdur ki, insan təbiətən reallıqdan qaçmağa, özünün uydurduğu aləmdə yaşamağa meyllidir. Adamlar var ki, reallıq hissini çox tez itirir, məsələn, girir bir otağa, orada normal, rahat şəraiti varsa, vəssalam, öz aləminə köklənib real həyatı unudur. Bunun da ardınca müxtəlif problemlər gəlir. “Molla Nəsrəddin”in əsas funksiyalarından biri bu vəziyyətə düşənləri sancıb, çimdikləyib reallıq hissini özünə qaytarmaqdır, onu aktual saxlayan ən vacib cəhət də elə budur.

kulis.az

525-ci qəzet.- 2012.- 25 avqust.- S.18-19.