Macarıstanda Turançılıq

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

“Həqiqətən də bu, son dərəcə maraqlı bir nümunədir”, - deyə türk macarşünası Tarik Dəmirkan yazır: - Tacın göndərildiyi tarixə bir daha diqqət yetirək. Bu, Malazgirt savaşından (türk varlığının ortaya qoyulduğu mühüm tarixlərdən biridir - V.Q.) təxminən yüz il əvvələ təsadüf edir. Yəni gələcəkdə Anadolunu fəth edərək “Türk imperatorluğu” kimi tanınacaq Səlcuqlar və Oğuz boyları hələ Xəzər dənizi ilə Aral gölü arasındakı bölgələrdə yaşayırlar. Orta Avropaya gəlib yerləşən, Karpat ovalığında xristianlığı qəbul edərək dövlət quran, müstəqilliyini çevrədəki xristian dövlətlərə və Karpat hövzəsinə tanıtdıran, Bizansdan və Romadan təqdir görərək qanunilik qazanan Macar dövləti isə Bizans imperatoru tərəfindən “Türk dövləti” kimi qəbul olunur, bu ölkəyə “Tourkia”, yəni “Türklərin yurdu” adı verilir”.

Eyni zamanda onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Bizansın bir xristian kimi təqdis etdiyi türk əsilli macar hökmdarı Gezanın dini inancları əslində şərti xarakter daşıyırdı. German xronikaçısı, arxiyepiskop Ditmar Merseburq (975-1018) onun əski dinindən qətiyyən uzaqlaşmadığını, həm öz bütlərinə, həm də xristian müqəddəslərinə ibadət etdiyini və qurbanlar verdiyini yazır. Gezadan bunun səbəbini soruşanda o, kifayət qədər zəngin adam olduğunu və sərvətini həm köhnə, həm də yeni dinin yolunda xərcləməkdə bir problem görmədiyini bildirirmiş...

Gətirilən faktlardan da aydın göründüyü kimi, erkən orta əsrlərdə macarları yalnız başqaları türk adlandırmırdılar. Onlar özləri də türk kimliklərini dərk və qəbul edirdilər. Gezanın oğlu, macar tarixinin ən önəmli şəxsiyyətlərindən biri və ilk macar kralı Müqəddəs İştvan (hakimiyyət dövrü 1000-1038-ci illər) xristianlığa keçənə qədər qədim türk dilində “başçı”, “qəhrəman” anlamını bildirən Vayk adını daşımışdı. Müasir macar tarixçisi Atilla Zoldoşun “Müqəddəs İştvan və onun dövləti” kitabında (ingilis nəşri, 2001-ci il, səhifə 15) etiraf olunduğu kimi, “X əsrdə Arpad ailəsində doğulan uşaqlara türk adları vermək ənənəsi çox geniş yayılmışdı”.

Yuxarıda özünə Kartal soyadı götürən Kursan ailəsinin nümunəsi bu ənənənin yalnız Arpad soyunun təmşilçiləri arasında deyil, bütünlükdə dövrün macar aristokratiyası içərisində geniş yayıldığını göstərir. Bu isə həmin əsilzadələrin özlərinin türk əsilli olmasından, yaxud öz üzərlərində türklüyün son dərəcə güclü təsirini hiss etmələrindən irəli gəlirdi. Yeni dinin gətirdiyi qaçılmaz dəyişikliklər ərəfəsində də onlar ənənəvi adlarından, yaşam tərzlərindən asanlıqla ayrıla bilmirdilər.

Burada XX əsrin tanınmış macar türkoloqlarından sayılan Laslo Türmezinin aşağıdakı sözlərini xatırlatmaq da yerinə düşərdi. O, Macarıstanda turançılıq ideyasının meydana çıxmasını şərtləndirən amillərdən bəhs edərkən yazırdı: “Bizlər də, türklər də hunların övladlarıyıq. Tarixi qaynaqlarda bizi “türk” adlandırmışlar. Bolqarlar da türk soyundandır. Bizim ilk kralımız olan (Hun dövrü nəzərdə tutulur - V.Q.) Ellak Atillanın oğludur. Müqəddəs tacımızın alt bölümü Bizans imperatoru tərəfindən “Tourkianın kralı Gezaya” ifadəsi yazılaraq göndərilmişdir”.

Hun-macar əlaqələrinin araşdırılması zamanı ortaya çıxan mühüm suallardan biri də dillə bağlıdır. Hunların danışdıqları dili macarlar anlayırdılarmı? Onların dilləri arasında oxşarlıq vardımı? Atillanın ilk yürüşlərinə qatılan macar tayfaları hunlarla necə ünsiyyət saxlayırdılar? Belə bir dialoqa isə hər zaman böyük ehtiyac vardı. Çünki onlar ayrı-ayrılıqda nə qədər güclü olsalar da, ümumi təmas nöqtəsi və ortaq ünsiyyət dili tapa bilməsəydilər, qələbələri çox asanlıqla məğlubiyyətə çevrilərdi.

Dilçiliyin bir elm sahəsi kimi ilk addımlarını atdığı orta əsrlərdə artıq macar dilinin mövcud Avropa dillərinin heç birinə bənzəməməsi faktı ortada idi. XVII yüzillikdən etibarən macar dilinin mənşəyinin aydınlaşdırılması istiqamətindəki tədqiqatlar daha geniş ölçü almışdı. Bu dil dünyanın 60-a yaxın dili ilə müqayisə olunmuşdu. Onların sırasında qədim Misir, şumer, etrusk, hett, tamil, Tibet və s. kimi qədim və ekzotik dillər də vardı. Nəticədə tədqiqatçılar macarcanın fin-uqor dilləri qrupuna daxil olması ilə bağlı ilk zamanlar etiraz doğurmayan qənaətə gəlmişdilər.

Lakin XIX əsrin 60-cı illərinin sonunda macar türkoloqu Armin Vamberi (1832-1913) bu fikrin həqiqiliyini şübhə altına alan sensasiyalı çıxışı ilə aranı qarışdırdı. 1869-cu ildə işıq üzü görən bir məqaləsində o, macarcanı türk dillərinin də daxil olduğu Ural-Altay dil ailəsinə aid etdi. Dövrün tanınmış dilçilərindən Yozef Turi də tezliklə linqvistlər arasında parçalanma yaradan məsələdə həmkarının tərəfində dayandı. Təbii ki, əleyhdarlar da kifayət qədər idi.

Armin Vamberi Qərb dilləri ilə bir sırada türk dillərini də yaxşı bilirdi. Dərviş libasında Orta Asiyanı qarış-qarış gəzib dolaşmışdı. İstanbul sarayı ilə yaxın əlaqələri vardı. Türk dillərinə və tarixinə dair çoxsaylı tədqiqat əsərlərinin müəllifi kimi məşhur idi. Bir neçə dəfə dinini dəyişmişdi. Türk ictimaiyyəti onu daha çox Rəşid Əfəndi kimi tanıyırdı. Nəhayət, Avropa ali məktəbləri içərisində ilk dəfə Budapeşt universitetində müstəqil türkologiya kafedrası qurmuş və üçdə bir əsr ərzində ona rəhbərlik etmişdi. Vamberinin irəli sürdüyü tezis Osmanlı imperiyasının, türk elm və siyasət adamlarının diqqətlərinin Macarıstana cəlb olunması baxımından qiymətli idi.

lll

Vamberinin macar dilinin mənşəyi ilə bağlı fikirləri cəmiyyəti hun-türk və fin-uqor kəsimlərinə ayırmaqla bir sırada hər iki istiqamətdə axtarışların genişlənməsinə də təkan verdi. Bunun da nəticəsində XIX əsrin sonlarından etibarən ölkədə ilkin vətən sayılan Turanla və bir ideya cərəyanı kimi turançılıqla bağlı fikirlər böyük maraq doğurmağa başladı. Əslində Turan, Turan tayfaları və Turan irqi anlayışlarını elmi ədəbiyyata ilk dəfə alman alimi, Oksford universitetinin professoru, qədim dillər və dini mətnlər üzrə tanınmış mütəxəssis Maks Müller (1823-1900) gətirmişdi. O, özünün “Dilçiliyə dair mühazirələr” əsərində Asiyanın çöl xalqı olan köçəri Turan tayfalarından oturaq və əkinçi arilərin (iranlıların) tam əksi kimi bəhs edirdi. 1874-cü ildə Budapeştə səfər edən Maks Müller burada öz ideyasının bir sıra tərəfdarlarını tapdı.

Etnik və dil baxımından Avropadan tam fərqli mövqedə dayanan Macarıstan turançılığın meydana gəlməsi və yayılması üçün münbit guşəyə çevrildi. Turan ideyası ilk növbədə macar cəmiyyətindəki hun-türk və fin-uqor təmayüllərinin təmsilçilərini bir dam altında toplamağa imkan verirdi. Çünki turançıların qənaətinə görə, Ural-Altay, fin-uqor və Uzaq Şərq xalqları böyük Turan ailəsini təşkil edirdilər. Başqa sözlə desək, macarlar, finlər, estonlar, Anadolu və Azərbaycan türkləri, tatarlar, türkmənlər, qırğızlar, qazaxlar, özbəklər, başqırdlar, çuvaşlar, slavyanlaşmış bolqarlar və bir sıra digər xalqlar turanlılar sayılırdılar. Anlayışın hüdudlarını genişləndirənlər, hətta çinliləri, yaponları və koreyalıları da bu ailəyə daxil edirdilər.

Turan ideyasına maraq digər tərəfdən də siyasi amillərə bağlı idi. XİX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində macarların da tərkibinə daxil olduqları dual dövlət - Avstriya-Macarıstan imperiyası zəifləməyə başlamışdı. Bunun əksinə onları həm şərqdən, həm də qərbdən sıxan panslavizm və pangermanizm getdikcə qüvvətlənirdi. Bu iki dalğadan birinin, yaxud hər ikisinin altında qalıb boğulmamaq, milli xüsusiyyətləri və dövlətçiliyi qorumaq üçün macarların ideoloji baxımdan özlərini həm qonşularından, həm də bütünlükdə Avropa cameəsindən fərqləndirmələrinə ehtiyacları yaranmışdı.

İki dünya müharibəsi arasındakı 1920-1940-cı illərdə macar turançılığının əsas qida mənbələrindən biri də cəmiyyətdə hərbi əhval-ruhiyyənin yüksək olması ilə bağlı idi. Özlərini Asiyanın böyük fatehlərinin nəslindən sayan macarlar əsasən əkinçilik və balıqçılıqla məşğul olan fleqmatik fin və estonlarla, yaxud da xanti-mansilərlə eyni etnik mənşəyi bölüşmələri fikrini qəbul etmək istəmirdilər.

Belə şəraitdə ilk yada düşən xalqın Asiya kökləri, köçəri mədəniyyətinə mənsubluq və ari irq təmsilçiləri ilə fərqlər olmuşdu. Macar intellektualları dünyanın ciddi dəyişikliklər ərəfəsində olduğu XX əsr başlanğıcında Qərbə inamsızlıqlarının ifadəsi kimi üzlərini Şərqə çevirməyi, öz həqiqi köklərinə qayıtmağı məqsədəuyğun sayırdılar. Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində doğma torpaqlarının təxminən üçdə iki hissəsini itirmələri də onların Avropa dəyərlərindən müəyyən dərəcədə üz çevirmələrində və özünəqayıdış hisslərinin qüvvətlənməsində mühüm rol oynadı.

“Türk milliyyətçiliyinin kökləri. Yusif Akçura” kitabının müəllifi, fransız türkoloqu Fransua Georgeon turançılığın bir fikir cərəyanı kimi ilk dəfə Macarıstanda meydana gəldiyini və buradan digər ölkələrə yayıldığını iddia edir. Fransız müəllifi özünün bu iddiasında haqlı sayılmalıdır. Həm də maraqlıdır ki, türk birliyi düşüncəsi ilə sıx bağlı olan, türk düşmənlərini daim qorxuya salan hər iki ideya cərəyanının - panturanizm və pantürkizmin yaradıcıları müasir Türkiyə hüdudlarından kənarda doğulmuşdular. Turançılıq düşüncəsi Macarıstanda meydana çıxdığı kimi, pantürkizmi də Anadoluya Azərbaycan türkləri və Qazan tatarları gətirmişdilər.

Soy-kökə və əcdadların ilkin vətəninə get-gedə artan maraq 1910-cu ildə Macarıstan Turan Cəmiyyətinin qurulması ilə nəticələndi. Başlanğıc mərhələdə Cəmiyyətin əsas hədəfi etnoqrafiya, tarix və coğrafiya ilə bağlı araşdırmaların aparılması, habelə maarifçilik fəaliyyətinin genişləndirilməsi idi. Onun qurucuları arasında qraf Pal Teleki, Jenö Çolnoki, Gyula Pekar, Bela Vikar, Aladar Ban kimi tanınmış və böyük nüfuz sahibi olan insanlar vardı. Macarıstan Elmlər Akademiyasının üzvləri, şair və yazıçılar, hətta dövlət və hökumətdə yüksək vəzifə tutan şəxslər də Turan Cəmiyyətində təmsil olunmuşdular. Tarixçi-alim Şandor Markinin, populyar şair Arpad Zemplyenin macar turançıları sırasında yer almaları Cəmiyyətin nüfuzunu və ona bəslənən inamı daha da artırmışdı.

Şübhəsiz, Macar Turan Cəmiyyətinin əsas siması alim, siyasətçi və dövlət xadimi qraf Pal Teleki (1879-1941) idi. O, ilk növbədə görkəmli coğrafiyaşünas kimi tanınırdı. 31 yaşında Macarıstan EA-nın həqiqi üzvü seçilmişdi. 1920-1921 və 1939-1941-ci illərdə ölkənin baş naziri, habelə iki dəfə xarici işlər naziri olmuşdu. Antisemit mövqedə dayansa da, Hitler Macarıstanı dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladığı Yuqoslaviyaya qarşı hərbi əməliyyatlara sürükləyəndə bunu dövləti və milləti üçün şərəfsizlik sayaraq baş nazir ikən həyatına intiharla son qoymuşdu. Maraqlı bir detal: onun hökumətə rəhbərlik etdiyi dövrdə Macarıstan hərbi sənayesi “Turan” adlı yüngül döyüş tanklarının istehsalına başlamışdı!

Pal Telekinin nəzərində Turan çox geniş anlayış idi. Eyni zamanda o, Turan məfhumunun türklüklə tarixi əlaqəsinə də xüsusi diqqət yetirirdi: “Bir coğrafi anlayış olaraq ortaya atılan Turan çox tez-tez Türklüklə bərabər tutulur - deyə alim “Turan” məcmuəsinin 1913-cü ildə çapdan çıxan ilk saylarından birində yazırdı. - Əslində bu yanaşma tərzi çox da haqsız sayılmamalıdır. Çünki bu gün bizim Turan adlandırdığımız bölgələr antik dövrlərdə həmin yerlərdə fərqli xalqların məskunlaşmasından, hətta bu gün də fərqli xalqların yaşamasından asılı olmayaraq gerçək mənada özünün ən parlaq dövrünü Türklüyün meydana çıxması ilə təsdiq etmişdir”.

Başqa bir macar turançısı - şair Arpad Zemplenyi “Turan birliyi” adlı məqaləsində məsələyə daha konkret şəkildə yanaşaraq yazırdı: “Türklərin ən qədim dövləti Turan sayıla bilər. Bu gün bu torpaqlar Türküstan, yəni Türk yurdu kimi tanınır”.

Təşkilatlanma mərhələsinin ardınca 1913-cü ildə Turan cəmiyyətinin eyni adlı jurnalı nəşr olunmağa başladı. Dövrün tanınmış ziyalılarını, fikir adamlarını ətrafında toplayan məcmuədə macar dili ilə bir sırada fransız, alman və türk dillərində də məqalələr verilirdi. Maddi və təşkilati xarakterli çətinliklər üzündən nəşrin dövriliyini ardıcıl təmin etmək mümkün olmamışdı. Lakin bununla belə İkinci Dünya savaşına qədər ilk turançı məcmuə mövcudluğunu qoruyub saxlamışdı.

“Turan” dərgisinin redaksiya heyətinə dövrün macar və Avropa elmi mühitində yaxşı tanınan İqnati Qoltsier, Pal Teleki, Gyula Nemet, Zoltan Takaç, Gyula Pekar, Bela Erödi, Yenö Kovaç və b. alimlər, ictimai xadimlər daxil idilər.

Macar Turan Cəmiyyətinin sıralarının get-gedə genişlənməsi, yeni əlaqələrin yaranması nəticəsində 1916-cı ildə o, Macarıstan Şərq Mədəniyyəti Turan Cəmiyyəti adlandırılmışdı. Aradan dörd il keçəndən sonra isə ölkənin müxtəlif yerlərində təsis edilmiş analoji qurumları bir dam altında birləşdirmək zərurəti ortaya çıxmış, nəticədə Macarıstan Turan Federasiyası qurulmuşdu. Federasiyanın fəaliyyəti ölkə İkinci Dünya müharibəsinə qədər davam etmişdi.

Macarıstanda turançılıq ideyaları bu dövrdə daha çox özünün romantik inkişaf dövrünü yaşayırdı. Aparıcı Turan xalqları kimi macar, türk və bolqarların ortaq tarixi kökləri, gələcək birgə əməkdaşlığı ilə bağlı fikirlər daha tez-tez səslənirdi. Professor Gyula Pekar Şərq Mədəniyyət Mərkəzinin 16 noyabr 1916-cı il tarixli toplantısındakı “Turançı tədqiqatların əhəmiyyəti” adlı məruzəsində Turan birliyi ilə bağlı daha çox hisslərin təsiri altında yaranan idillik bir lövhə cızmışdı:

“Macar, Türk və Bolqar... Yəni biri-birinə yaxın olan bu üç xalq artıq yenə birlikdə addımlamaqdadır. Bir zamanlar Volqa boyundakı böyük Macarıstanda da birlikdə idik. O torpaqları da birlikdə fəth etdik. Orada birlikdə yaşadıq. Hətta bəlkə də eyni dildə danışdıq. Sonra birdən bu üç qardaş üç ayrı istiqamətə yol tutdular. Müqəddəs Turul quşunun qanadı altından birlikdə çıxdılar. Əcəba, görəsən ayrılarkən “Min il sonra görüşərik” - deyə bir-birlərinə vədə verdilərmi? Macar Atillanın mirasını axtarmağa başladı. Qarlı Karpat dağlarını aşdı, özünə yeni yerdə yurd saldı. Bolqar Qara dəniz sahillərindən Balkanlara üz tutdu. Qarşısına çıxan slavyanları məğlub etdi. Amma özü də yaralandı. Sonda dilini və dinini itirsə də, şəxsiyyətini itirmədi. Qəhrəman turanlı olaraq qaldı. Üçüncü qardaş Türk idi. O da üzünü şərqə tutdu. Qafqazın qarlı zirvələrindən aşdı, Bizansı yendi. Məscid minarələrinə ay-ulduzunu vuraraq qələbəsini dünyaya yaydı. Amma bunlardan sonra bilgisizlikdən doğan bir mübarizə başladı. Bu üç qardaş biri-birlərini tanımadan, öyrənmədən necə savaşa girdilər? Aradan qan-qada ilə dolu min il keçdi. Dünya alt-üst oldu. Nəhayət gözlənilən möhtəşəm an gəlib çatdı. Qardaşlar bir-birlərini tanıdılar. İndi birlikdə olmağın sevincini yaşayırlar” .

Min ildən bəri Avropada yaşayan, digər Turan xalqları ilə müqayisədə daha böyük tərəqqi və inkişaf yolu keçən macarlar “birlikdə addımlanacaq yolda” özlərini şəksiz lider kimi görürdülər. Qraf Pal Telekinin “Turan uluslarının Qərb təmsilçiləri sayılan biz macarların üzərinə düşən tarixi vəzifə 600 milyonluq turanlının ideya və iqtisadi lideri olmaqdır” sözləri də bu inam və düşüncədən irəli gəlirdi.

Gyula Pekar da təxminən eyni düşüncəni paylaşaraq yazırdı: “Turan irqinin təmsilçilərindən yalnız biz Macarlar tarixdən ibrət dərsi götürdük. Turanın qərbdəki son qalası kimi yaşadıq. Avropanın ortasında dirəniş göstərdik. Yad xalqlar arasında tək başına qalsaq da millətlər dənizində kimliyimizi itirmədik. O biri tərəfdən arxamızda, Asiya çöllərində Turan xalqları yüz illik yuxuya dalmışdılar. Amma indi Türk və Bolqar qardaşlarımız artıq uyqudan oyanıblar və biz bu oyanan qardaşlarımızla birlikdə uzaqlarda hələ də özünə gəlməyən, özünü tapa bilməyən qardaşlarımızı oyandırmaq məcburiyyətindəyik. Onlar da oyanacaqlar. Əsla şübhəniz olmasın. Asiyanın dərinliklərində dolaşan səyyahlardan soruşun: bu xalqlar Macar ulusunu tanıyırlar və bizi Turan xalqlarının lideri kimi qəbul edirlər. Dünyadakı yüz milyonlarla turanlı artıq birlikdə olmağın, tale birliyini yaşamağın fərqindədirlər”.

Budapeştin Avropa standartlarına cavab verən universitetlərinə Osmanlı imperiyası və Bolqarıstandan çoxsaylı tələbələr cəlb edən macar turançıları “birlikdə olmağa” bu yolla öz töhfələrini verirdilər. Tarik Dəmirqanın yazdığına görə 1916-1917-ci tədris ilində macar universitetlərində 186 türk gənci təhsil alırdı. 1921-ci ildə bu ölkənin ali məktəblərindən məzun olan türklərin sayı 200-ü keçmişdi. Sonrakı illərdə onların sırasından Türkiyəyə və türklüyə sədaqətlə xidmət edən tanınmış mütəxəssislər, elm və mədəniyyət xadimləri yetişmişdilər.

1921-ci ildən etibarən başqa bir turançı mətbu orqanın - “Körösi Çomo Arxivium” məcmuəsinin nəşrinə başlanmışdı. Şandor Çomo Körösi (1784-1842) məşhur macar dilçisi və şərqşünas idi. Dövrünün poliqlot alimlərindən sayılır, macar dilinin mənşəyi ilə bağlı tədqiqat əsərlərinin müəllifi kimi tanınırdı. Bu məqsədlə, hətta Tibet dilini öyrənmiş, ilk Tibet qrammatikası və tibetcə-ingiliscə lüğət tərtib etmişdi. 1921-ci ildə Macarıstan EA nəzdində Şərq tədqiqatları üzrə ixtisaslaşan yeni elmi institut - Çomo Körösi Cəmiyyəti yaradılmışdı. Müasir Türkiyə türkologiyasının banilərindən biri, azərbaycanlı alim Əhməd Cəfəroğlu 1948-ci ildə bu Cəmiyyətin həqiqi üzvü seçilmişdi.

“Turan” kimi “Körösi Como Arxivium” məcmuəsi də macar dili ilə yanaşı aparıcı Avropa dillərində məqalələr verirdi. 1930-cu illərdə məcmuə tədricən öz istiqamətini dəyişərək adını çəkdiyim Cəmiyyətin çap orqanına çevrilmişdi.

Sonda mühüm bir nöqtəyə də diqqət yetirmək lazımdır: İkinci Dünya savaşı ərəfəsində macar turançıları getdikcə daha artıq dərəcədə faşizm və irqçilik mövqeyinə yaxınlaşırdılar. Bu da Avropada gedən mənəvi-siyasi proseslərlə bağlı idi. Əgər qonşu İtaliyada Mussolini faşizmi qədim Roma imperiyasının nüfuz və əzəmətini bərpa etmək fikrinə düşmüşdüsə, macarlar nə üçün ucsuz-bucaqsız Turanın möhtəşəmliyi haqqında danışmamalı idilər? Əgər Hitler ari irqinin üstünlüyündən dəm vururdusa və bunu dünya fatehliyi uğrunda təbliğatının ayrılmaz tərkib hissəsinə çevirirdisə, macarlar hansı səbəbdən Turan irqinin fəzilətləri barəsində söz açmamalı idilər? Oxşar vəziyyət 1930-cu il Türkiyəsində də müşahidə olunurdu. Bütün bunlar sonda yaxşı heç bir şeyə gətirib çıxarmadı. Romantik və birləşdirici ideya kimi meydana çıxan turançılığın siyasiləşdirilməsi sonda bumeranqa çevrilərək onun özünə zərbə vurdu...

lll

Maraqlıdır ki, turançılıq ideyası Macarıstanla demək olar ki, eyni vaxtda Osmanlı imperiyasında və Azərbaycanda da yayılmağa başlamışdı. Macar Turan Cəmiyyətinin ardınca 1911-ci ildə İstanbulda Turan Nəşri-Maarif Cəmiyyəti, iki il sonra isə eyni məqsədlərə xidmət edən Türk Ocaqları yaradılmışdı. Hər iki cəmiyyətin qurulması və sonrakı fəaliyyətində Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd Ağaoğlu kimi görkəmli şəxsiyyətlərin simasında Azərbaycan türklərinin mühüm payı vardı.

Vətən nə Türkiyədir türklərə,

nə Türküstan,

Vətən böyük və müəbbəd

bir ölkədir - Turan!

- deyə türklərə öz qədim vətənini nişan verən Ziya Göyalpın fikirləri XX əsrin əvvəlində turançılığı Osmanlı imperiyasında da milliyyətçi ruhlu ziyalıların, ilk növbədə isə yaradıcı gəncliyin böyük maraq duyduğu bir mövzuya çevirmişdi.

1912-ci ildə türk ədəbiyyatında ilk “turançı” əsər - sonralar milli-azadlıq hərəkatının fəal nümayəndələrindən biri kimi məşhurlaşan Xalidə Ədib Adıvarın “Yeni Turan” romanı meydana çıxmışdı. “Yeni Turan” utopik əsər idi. Qəhrəmanlarından birinin dili ilə “Yeni Turan, güzel ölkəm, Söyle sene yol nerede?” - deyə axtarışlarının hədəf və istiqamətini nişan verən müəllif öz milli kimliklərini yenidən tapmış türklərin təxminən iyirmi il sonrakı həyatını, onların mənəvi və mədəni birlik uğrunda mübarizələrini göz önündə canlandırmağa çalışmışdı.

Aradan altı il keçəndən sonra Türkiyədə ikinci “turançı” roman işıq üzü görmüşdü. “Aydəmir” adlanan bu əsərin müəllifi yenə də qadın yazıçı - Müfidə Fərid Tək idi. Kitabda rus əsarəti altındakı Şərqi Türküstanın siyasi və sosial problemləri həyatlarını türkçülük və turançılıq idealının təntənəsi uğrunda fəda etməyə hazır olan Aydəmir və Həzin adlı iki gəncin məhəbbəti fonunda təsvir olunmuşdu.

“Yeni Turan” və “Aydəmir” romanları tək Türkiyədə deyil, Azərbaycanda da türk gəncliyinin fikri inkişafına, türkçülük və vətənpərvərlik duyğularının oyanmasına, türk birliyi ideyasının geniş ölçüdə yayılmasına təkan vermişdi. XX əsr türk tarix elminin mötəbər simalarından biri kimi tanınan Şövkət Sürəyya Aydəmir məhz Fəridə Təkin romanın təsiri altında özünə Aydəmir təxəllüsü götürmüşdü. Həm də sadəcə bununla kifayətlənməmişdi. Həyatda da romanın qəhrəmanı kimi hərəkət etmiş, rus əsarətinə qarşı çarpışan türk elinə - Azərbaycana gələrək xalqımızın istiqlal savaşında və mədəni tərəqqi uğrunda mübarizəsinə qoşulmuşdu.

Həyatının Azərbaycan dövrünü təsvir etdiyi “Suyu arayan adam” kitabında müəllif burada həm də türkçülük və turançılıq təbliğatı aparmasından söz açaraq yazırdı: “Biz hamımız türkük və qardaşıq, - deyirdim. - Məmləkətimiz isə birdir. Adı Turandır. Biz hamımız turanlıyıq. Turanın sərhədləri çox genişdir. Sarı dənizdən, Çin ölkəsindən Dunaya qədər uzanıb gedir. Bu önümüzdən axan Araz başlanğıcı və sonu ölkəmizdə olan bir irmaqdır. Xəzər Turanın daxili bir dənizidir. Qara dəniz, Mərmərə, şərqdə Aral gölü, Baykal gölü, xülasə, şərqdə və qərbdə uzanan ovalıqlar, yaylalar, dağlar hamısı bizimdir. Bu torpaqlar biri-birinin ardınca xilas olacaqdır. Xilas olan torpaqlarda türk dövlətləri qurulacaqdır. Sonra onlar hamısı birləşəcəklər...”

XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbiyyatında da Turan anlayışına sıx-sıx təsadüf edilir. İstər romantik poeziyada, istərsə də satirik şeirdə Turan bütün türklərin ortaq, müştərək vətəni kimi təqdim edilir. Hətta müəyyən mənada “turanlı” məfhumu “türk” anlayışı ilə müqayisədə daha geniş və ümumiləşdirici xarakter daşıyır.

Böyük Mirzə Ələkbər Sabir özünün proqram mahiyyətli “Fəxriyyə” şeirində türk dünyasının keçdiyi mürəkkəb və sarsıntılı yoldan, türk insanlarının üzləşdikləri böyük ziddiyyətlərdən, türk əsilli hökmdarların yabançı qüvvələrin təsiri ilə bir-birlərinə qənim kəsilmələrindən danışarkən məhz “Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfiz biz, Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!” - deyirdi. Göründüyü kimi, turanlılıq onun nəzərində türklük və müsəlmanlıqdan daha ümumiləşdirici bir anlayış idi. Türk birliyi ideyasının atəşin pərəstişkarı Hüseyn Cavid isə eyni düşüncəni bir qədər fərqli şəkildə - romantik coşqunluqla ifadə edərək yazırdı: “Şimdi Turana qılıncdan daha kəskin qüvvət, İştə mədəniyyətdir, mədəniyyətdir, mədəniyyət !”

Təxminən oxşar hisslərə macar turançısı Arpad Zempleni “Şərqə sarı dön, macar!” adlı şeirində də təsadüf edilir. Turanı “dünyanı nizama salan və bəzən də dağıdan” bir qüvvə kimi səciyyələndirən şair soydaşlarını öz əski vətənlərinə sahib çıxmağa çağıraraq yazırdı: “Şərqə dön, macar, Şərqə dön! Öz böyük və şərəfli əcdadlarını yalnız orada tapa bilərsən! Qərbdən üzünü çevir. Orada bizi adam yerinə qoymayaraq istismar edirlər. Səkkiz əsrdən bəri Qərbin bütünlüyünü qorumaq üçün tökülən qanlarımızın müqabilində mükafatımız bəyənməzlik və həqarət oldu. Bizi ürəyimizdən keçən həqiqəti deməyə qoymadılar. Roma, almanlar və slavyanlar bu gün pulları ilə, sabah isə qılıncları ilə amansızcasına həyatımıza son qoyacaqlar. Qəhrəman millətim, dostunu Şərqdəki qardaşlarının arasında axtar!” (sətri tərcümə Tarik Dəmirkan - V.Q.)

Şairin “Quru dəyirman” adlandırdığı başqa bir əsərində isə İkinci Dünya savaşı ərəfəsində macar cəmiyyətinə hakim kəsilən bədbin əhval-ruhiyyə yenə də əfsanəvi vətən Turanla əlaqəli şəkildə göz önündə canlandırılırdı:

“Zaman bizə ibrət verir, iz buraxmadan qeyb oluruq.

Turan! Turan!

Saxta bir nəşə ilə yaşayırıq,

amma ümidsizlik içərisindəyik,

Turan! Turan!

Əvvəl-axır qapımızı döyən bəd

xəbərlərə kədərlənirik,

Turan! Turan !”

Türkçülük və turançılıq hərəkatının ideoloqlarından sayılan azərbaycanlı fikir adamı Əli bəy Hüseynzadənin macar-türk genetik və tarixi əlaqələrinin ilk tədqiqatçılarından Armin Vamberiyə ithafla yazılan

Əcdadımızın müştərəkən mənşəyi Turan

Birdir yolumuz ermək üçün nur ilə həqqə

Mümkünmü ayırsın bizi İncil ilə Quran?

şeiri də Azərbaycan turançılarının öz macar həmfikirləri ilə qiyabi dialoqunun parlaq nümunələrindən biridir. Diqqətəlayiq haldır ki, bu kiçik şeir parçası ilk dəfə Budapeştdə, “Turan illiyi” məcmuəsinin 1917-ci il buraxılışında dərc edilmişdi. Macar turançılarının diqqətini çəkən dördlük məcmuənin həmin sayında tanınmış etnoqraf, şərqşünas və türkoloq, 1926-cı ildə Ə.Hüseynzadə ilə birlikdə Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultayın iştirakçısı olmuş professor Gyula Mesaroşun (1883-1957) tərcüməsində macar dilində də verilmişdi. Bu faktdan çıxış edərək həm də Əli bəy Hüseynzadənin əsəri orijinaldan macar dilinə çevrilən ilk azərbaycanlı müəllif olduğunu söyləmək mümkündür.

Təxminən 150 illik tarixə malik macar turançılığı müasir dövrdə öz mövqelərini bərpa etmək, ötən əsrin əvvəllərində olduğu kimi yenidən macar xalqı arasında populyarlıq qazanmaq uğrunda mübarizə aparır. Artıq bu istiqamətdə müəyyən uğurların əldə edildiyini söyləmək mümkündür.

Avqust, 2012-ci il

Budapeşt

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2012.- 25 avqust.- S.10-11.